شىڭعىس حان تۋرالى شىندىق قايدا؟
kerey.kz
جۇمات انەسۇلى
XIV-عاسىردان بەرى شىڭعىس حان تۋرالى سان مىڭداعان عىلىمي ەڭبەكتەر، ماقالالار مەن كوركەم شىعارمالار جازىلىپ كەلدى. ءبىر قىزىعى سونىڭ ءبارى نەگىزى ەكى ەڭبەكتىڭ -راشيد اد ءديننىڭ «جاميعات ات تاۋاريحى» مەن ابىلعازى حاننىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» اتتى شىعارمالارعا سۇيەنگەن. شىڭعىس حان تۋرالى وسى كۇنگە دەيىن جۇزدەگەن مىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ماقالالار جازىلسا، راشيد اد دين مەن ابىلعازىنىڭ جازعاندارىن نەگىزگە العان. بۇگىنگە دەيىن ۇلى حان تۋرالى جازىلعان قاي ەڭبەكتى الساڭىزدا سول، ءبىرى XIV-عاسىردا ەكىنشىسى XVII-عاسىردا جازىلعان وسى ەكى تاريحشىنىڭ دەرەكتەرىن تالعاجۋ ەتەدى.
جالپى ورتا عاسىردا ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحى تۋرالى جازىلعان ەڭبەكتەر ءبىرشاما بولعانىمەن، ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ اتاقتى، الەمگە بەلگىلى ەڭبەكتەر ۇشەۋ. ولاردىڭ ەڭ العاشقىسى راشيد اد ءديننىڭ «جاميعات ات تاۋاريحى» 1311- جىلى جازىلعان. ودان كەيىنگى ەڭ اتاقتى تاريحي شەجىرە بابىردىڭ «بابىرناماسى» 1530-جىلى ەلگە تارادى. ال، ابىلعازى حاننىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» مەن «جاميعات ات تاۋاريحتىڭ» اراسىن 352 جىل ءبولىپ تۇر. وسىنىڭ ىشىندە شىڭعىسحاننىڭ تاريحىنا ارنالعانى «جاميعات ات تاۋاريح» پەن «تۇرىك شەجىرەسى».
ۇلى موعول يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان بابىردىڭ «بابىرناماسىنا» كەلەتىن بولساق، بۇل تاريحي شىعارما عاسىرداعى ورتا ازيا مەملەكەتتەرى مەن ۇندىستانداعى ۇلى موعول يمپەرياسىنىڭ تاريحىن بايان ەتەدى.
«تاريحتىڭ اتى تاريح» دەگەنىمىزبەن، تاريح قوعامدىق دامۋ ساتىسىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى، نە مەملەكەتتى ۇزاق بيلەگەن پاتشالاردىڭ ىقپالىمەن قايتا جازىلعان كەزەڭدەرى بولعان. ماسەلەن، XIV-عاسىرلاردا يراندى بيلەگەن (حۇسنيدتەر مەملەكەتى كەزىندە) تولى حاننىڭ ۇرپاعى گازان حان (حاسان حان) ءۋازىرى راشيد اد دينگە «شىڭعىسحان مەن التىن وردا تاريحىن جازۋدى مىندەتتەگەن. راشيدا اد دين «جاميعات ات تاۋاريح» اتتى ەكى تومدىق ەڭبەگىن 1311-جىلى جازعان. راشيد اد دين «جاميعات ات تاۋاريحتىڭ» ءۇشىنشى تومىندا ەۋروپاداعى مەملەكەتتەردىڭ دە، ياعني «الەم تاريحىن» تاريحىن جازۋدى ويلاستىرعان ەكەن، بىراق، ول ارمانىن جۇزەگە اسىرا الماي، ساراي ىشىندەگى ينتريگالاردىڭ سەبەبىنەن قازا بولعان.
دەگەنمەن، راشيد اد ءديننىڭ «جاميعات ات تاۋاريحى» الەمدەگى ەڭ العاشقى اتاقتى تاريحي شىعارما بولىپ قالدى. ەكىنشى ءبىر تاريحي اتاۋلى ەڭبەك راشيد اد ءديننىڭ «تاريحىنان» شامامەن 252-جىلدان كەيىن جازىلعان ابىلعازى حاننىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» اتتى شىعارماسى. بۇل ەڭبەك 1663-جىلى اياقتالعان.
ابىلعازى وسى «تۇرىك شەجىرەسىن» جازۋدى باستاعان شاقتا، شىڭعىسحان تۋرالى «جاميعات ات تاۋاريحتان» باسقا ون جەتى شىعارمانىڭ بولعانىن ايتادى.
«سول راشيد اد ءديننىڭ تاريحى قازىر مەن پاقىردىڭ الدىندا جاتىر. كىتاپتىڭ باسىندا ايتقانمىن،بۇدان باسقا دا شىڭعىس تاريحى جازىلعان ون جەتى كىتاپ ءازىر تۇر. وسى كىتاپتاردىڭ كەرەك جەرىنەن كوشىرىپ، وسى شەجىرەنى جازىپ وتىرمىن…» دەيدى ابىلعازى ءوزىنىڭ «تۇرك شەجىرەسى» كىتابىنىڭ باستاۋىندا. (30-بەت). ودان ءارى ابىلعازى حان وسى ەڭبەگىندە وزىنە دەيىنگى شىڭعىسحان تۋرالى جازىلعان كوپتەگەن شىعارمالاردى اۋدارۋشىلاردىڭ پارسى، تۇرىك تىلدەرىن جاقسى بىلمەگەندىكتەن، كوپ قاتەگە ۇرىنعاندىقتارىن اتاپ كورسەتكەن.
عاسىرلارعا سوزىلعان ۋاقىت ىشىندە تەك شىڭعىسحاننىڭ تاريحى عانا ەمەس، الەمدەگى جالپى تاريحتا ەكى ءتۇرلى ىقپالدىڭ اسەرىنەن كوپتەگەن وززگەرىستەرگە ءتۇستى.
ءبىرىنشىسى، عاسىرلار قويناۋىنان تابىلعان پارسى، تۇرىك، قىتاي تىلدەرىندەگى قۇجاتتاردى، تاريحي شىعارمالاردى، شەجىرەلەردى اۋدارۋشىلار تۇپكى ءسوزدىڭ ءمانىن، ماعىناسىن تاپ باسىپ، تۇسىنبەگەندىكتەن، ابىلعازى حان ايتقانداي، ەركىن اۋدارماعا جول بەرىلگەن.
ەكىنشىسى، «ءار پاتشا ءوزىنىڭ تاريحىن جازدىرادى» دەگەن تۇسىنىك تاريحتا ەرتەدەن قالىپتاسقان. ماسەلەن، يراندى بيلەگەن شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعى حاسان حان (گازان حان) راشيد اد دينگە «شىڭعىسحاننىڭ تاريحىن جازۋدى تاپسىرسا، رەسەيدى الەمدىك دەڭگەيدەگى دەرجاۆاعا اينالدىرعان يمپەراتور I-پەتر وزىنەن كەيىنگىلەرگە «ورىس تاريحىن پاتريوتتىق رۋحتا جازۋدى» وسيەت ەتكەن.
I-ەليزاۆەتا پاتشايىم پەتردىڭ وسيەتىن جۇزەگە اسىردى. پاتشايىم اۋەلدە وسى ماقساتتا ورىس تاريحىن فرانتسيانىڭ اتاقتى فيلوسوفى ۆولتەرگە جازدىرماق بولعان. بىراق، ءىس جۇزىندە «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» اتتى جانە وسىعان ورايلاس تاريحي ەڭبەكتەردى ورىس تاريحشىلارى جازىپ شىقتى. رەسەيدىڭ تاريحشى عالىمدارى ن.كارامزين، س.سولوۆەۆ، ۆ. كليۋچەۆسكي وسى ۇدەرىستەن شىقتى. كارامزيننىڭ 12 تومدىق «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو»، سولوۆەۆتىڭ 29- تومدىق «يستوريا روسسي» ورىس تاريحىنىڭ نەگىزگى وزەگى سياقتى بولسا، ، كليۋچەۆسكييدىڭ 9-تومدىق « كۋرس يستوري روسسي» اتتى شىعارمالارى الەمدىك بەدەلگە يە بولعان. رەسەيدە وسى اتاقتى عالىمداردان كەيىن دە تاريحشى عالىمدارى كوپ شىقتى.
XIV-XVII-عاسىرلاردا ورتا ازيا مەملەكەتتەرىن تاريحىن بايان ەتەتىن «جاميعات ات تاۋاريح»، «شىڭعىسحاننىڭ تاريحى»، «تۇرىك شەجىرەسى»، «راشيد اد دين تاۋاريح»، «بابىرناما» اتتى جانە ت.ب. كوپتەگەن تاريحنامالىق الەمگە جايىلا باستاعان كەزدە ورىس تاريحى ءالى جازىلا قويماعان كەز ەدى. رەسەيدىڭ شامامەن ونىنشى عاسىرلاردان باستالاتىن تاريحى XIX-عاسىردىڭ باس كەزىنەن باستاپ جازىلا باستادى. رەسەيدىڭ تاريحى تۋرالى ەڭ جۇيەلى ەڭبەك ن.كارامزيننىڭ «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» اتتى ەڭبەگىنىڭ العاشقى تومدارى 1811 جازىلا باستادى. جازۋشى، تاريحشى ن.كارامزين وسى ەڭبەكتەرىنىڭ ون ەكىشى تومىن 1818-جىلى اياقتاعان.
رەسەي تاريحى الەمدىك تاريحتارعا قاراعاندا كەشىرەك دامىسا دا، پاتشالىق كەزەڭدە، كەڭەس داۋىرىندە دە وتارلىقتا بولعان ەلدەردىڭ، كەيىن كەڭeستەر وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان رەسپۋبليكالاردىڭ تاريحىنىڭ قالىپتاسۋىنا يدەولوگيالىق تۇرعىدا كەرى اسەرىن تيگىزدى.
قازاق تاريحى كەڭەس بيلىگى تۇسىندا جازىلدى دا، سول يدەولوگيانىڭ تالاپتارىنان شىعا المادى، ءتىپتى، قازاق تاريحى بۇرمالانىپ جازىلدى دەسەك، ارتىق ەمەس.
200 -جىلعا جۋىق وتارلىق قۇلدىقتا، 70-جىل كەڭەستەر وداعىنىڭ يدەولوگياسىنىڭ قۇرساۋىندا بولعان قازاق ەلىنە ءوزىنىڭ وتكەن تاريحىنا، تالاي بۇرمالانعان تاريحىنا شىننىڭ جۇزىمەن قاراۋ وڭاي بولدى ما! ارينە، وڭاي ەمەس. قازاق تاريحىن سوناۋ شىڭعىسحاننىڭ كەزىنەن باستاپ، قايتا جازىپ شىعۋ قاجەت اق!
ماسەلە، تاريحتىڭ جۇزدەگەن عاسىرلار بويى بۇرمالانىپ كەتۋىندە. ابىلعازى حاننىڭ وزى وسىدان 550 جىل بۇرىن «تۇرىك شەجىرەسىندە» ءتۇرلى تىلدە جازىلعان ەڭبەكتەردى اۋدارۋشىلار ءتىلدى بىلمەگەندىكتەن كوپ قاتەلەر جىبەرگەندىكتەرىن ايتقان. تاريحتاعى قاتەلەسۋ، ەرتەدەگى قۇجاتتاردىڭ قاتە اۋدارىلعان ءبىر اق ءسوزى (نە ترانسكريپتسياسى) عاسىرلاردان عاسىرلارعا جالعاساتىن تەرىس تۇجىرىمداردىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن.
ماسەلەن، XIX-عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن «موعول تاتار»دەپ جازىلىپ جۇرگەن تىركەس، XIX-عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ، «تاتار موڭعول» دەگەن تۇراقتى تىركەسكە اينالىپ كەتتى.
پارسى ءتىلىن بىلەتىن ابەناي ءتارىزدى تاريحشى زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، راشيد اد ءديننىڭ «جاميعات ات تاۋاريح» اتتى ەڭبەگىندە «موڭعول» دەگەن تىركەس اتىمەن جوق كورىنەدى. ولاي بولسا، وسى «جاميعات ات تاۋاريحتى» ءوزىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندە» پايدالانعان ابىلعازى حان شىڭعىسحان تۋرالى جازبالارىنا «موڭعول» تىركەستى پايدالانۋى لوگيكاعا سىيىمدى، مۇمكىن بە ەدى. ارينە، مۇمكىن ەمەس. بىراق، ابىلعازى حاننىڭ «تۇركى شەجىرەسىن» اۋدارعان ابىلقاسىموۆ (1991-جىل) وسى اۋدارماسىندا «موڭعول» دەگەن تىركەستى ەركىن پايدالانعان. مەن مۇنى سول كەزدەگى كەڭەس يدەولوگياسىنىڭ ىقپالىنان ەرىكسىز بولعان پايىم دەپ باعالايمىن. سولاي بولا تۇرسادا «تۇرىك شەجىرەسى» قازاق وقىرماندارىنا ءبىرشاما تۇسىنىكتى جاقسى اۋدارىلعان دەپ سانايمىن.
سوندىقتان، وقىرماندارعا بۇرىننان تانىسىراق، ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندەگى» جازىلعان شىڭعىسحاننىڭ تاريحىنا جانە ودان باسقا دەرەكتەرگە جايتتارعا تالداۋ جاساپ كورەمىز.
ەڭ ءبىرىنشى، بۇل ەڭبەكتىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» دەپ اتالعانىنا نازار اۋدارىڭىز. ابىلعازى حان وسى شىعارماسىنداعى اڭگىمەسىن موڭعولدىڭ ( مۇمكىن موعول. اۆتور) ارعى اتاسىن تاراتۋدى نۇح پايعامباردان باستاپ، ەڭ ۇلكەن اتاسىن تۇرىك ( وسى كىتاپتىڭ 12-بەتى) ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى.سودان موڭعولدان قارا حاندى تۋعىزادى دا، ونىڭ ەسىل، توبىل بويىن مەكەندەگىنىن ايتادى. وسى شەجىرەدە قارا حاننان وعىزدى تۋعىزىپ، ودان جۇلدىز حاننىڭ، ودان مەڭلى حاننىڭ، ودان تەڭىز حاننىڭ، ودان ەل حاننىڭ تۋعانىن ايتا كەلىپ، ەل حاننان قياندى تۋعىزادى. قيان- ەسۋگەي ءباحادۇردىڭ رۋى. سoل، ەسۋگەي شىڭعىس حاننىڭ اكەسى. سوندا شىڭعىس حان قالاي موڭعول بولىپ شىعادى؟.
شىڭعىس حاننىڭ بالارىنىڭ ەسىمدەرى دە تۇرىك تەكتەس جوشى، شاعاتاي، ۇگەدەي، تولى.
سوسىن مىنا ءبىر قىزىق دەرەككە نازار اۋدارىڭىز، 1311-جىلى جازىلعان راشيد اد ءديننىڭ «جاميعات ات تاۋاريحتان» باستاپ 1818-جىلى جازىلىپ بىتكەن ن.كارامزيننىڭ «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو» اتتى تاريحي ەڭبەگىنە دەيىنگى 500-جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە شىڭعىس حان، ونىڭ بار اۋلەتى، التىن وردانى بيلەۋشىلەر مەن ونىڭ eل جۇرتى نەگە «موعول»، نە «موعول تاتار» دەپ اتالىپ كەلگەن!
ال، ن.كارامزيننىڭ سول تاريحىندا شىڭعىس حان مەن التىن وردا تۋرالى جازعاندارىندا بىردە ءبىر «موڭعول» دەگەن تىركەس جوق. ولاي بولسا، 1850-جىلدان كەيىنگى تاريحتاردا «موعول تاتار» تىركەسىن «موڭعول تاتار» تىركەسىنە اۋدارىپ جىبەرىلۋىنىڭ سەبەبى قانداي؟!
شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇرپاقتارىن، التىن وردا بيلەۋشىلەرىن الەمگە بەلگىلى «جاميعات ات تاۋاريحتان» باستاپ، 500 جىل بويى «موعول» دەپ اتاپ كەلىپ، XIX-عاسىردىڭ باس كەزىنەن باستاپ، نەگىزىنەن ورىس تاريحشىلارى شىڭعىس حاندى، التىن وردا بيلەۋشىلەرىن «موڭعول» تەكتەس دەپ. «موڭعوليادان شىققان» دەگەن ۇعىمدى تاريحتا قالىپتاستىرىپ تاستادى. مۇنىڭ ءبارى باتىس شىعىستا يەلىكتەرىن كەڭەيتىپ، رەسەي يمپەرياعا اينالعاننان كەيىن، وتارلانعان ەلدەرگە مەنسىنبەي قاراپ، ورىس تاريحىن پاتريوتتىق رۋحتا قايتا جازىپ، تاريحتىڭ ءوڭىن اينالدىرۋدان تۋىنداعان ەدى.
«ورتا عاسىردان ءارى دە قاپ تاۋىنىڭ سولتۇستىك جاق بەتىن سوناۋ قىرىمعا دەيىن قىپشاقتار، پولوۆەتستەر مەكەندەگەن، التىن وردانى جوشى باستاعان قازاقتار بيلەگەن» دەسەڭ، ورىس ساياساتىنا جاعا ما، جاقپايدى. مىنە، 500-جىل بويى «موعول» اتانعان شىڭعىس حاننىڭ كەيىن «موڭعول» بولىپ كەتۋى سودان دەپ بىلەمىن.
«قازاقستان تاريحىنىڭ» كەڭەس وداعى تۇسىندا جازىلعانىن جوعارىدا ايتتىم. وندا قازاق جەرىنىڭ ورتا عاسىرداعى تاريحى تۋرالى ءبىر ءسوز دە جوق دەسە بولادى. اسىرەسە، قازاق حاندىقتارىنىڭ كەزەڭدەرى كورسەتىلمەگەن. ال، كەنەسارى حان تۋرالى جازعان تاريحشى بەكماحانوۆ سوتتالىپ كەتتى. كەڭەس تۇسىندا تاريح عىلىمى بولعانمەن، ونداعى جازىلعان شىعارمالار «ماركسيزم لەنينيزم ينستيتۋتىمەن» قاداعالانىپ، تەكسەرىلىپ وتىردى. ماركسيزم لەنينيزم يدەولوگياسىنا قارسى كوزقاراستاعى ادامدار تاريحتى زەرتتەۋشىلەردىڭ قاتارىنا جىبەرىلمەدى، تاريحتى زەرتتەۋشىلەردىڭ قاتارىندا باسقا كوزقاراستاعى ادام بولعان كۇندە دە، ولارعا ديسسەرتاتسيالارىن قورعاتپادى.
مىنانداي ءبىر وقيعا ەسكە تۇسەدى. مەن كازگۋدىڭ تاريح فاكۋلتەتىن بىتىرەتىن بولىپ، ديپلوم جۇمىستارىنىڭ تاقىرىبىن ۇسىنعاندا بۇرىن ەشكىم جازباعان «موڭعوليا كومپارتياسىنىڭ تاريحىن» جازۋدى تاڭداپ العان ەدىم. سول ديپلوم جۇمىسىن قازىرگى ۇلتتىق كىتاپحانادا وتىرىپ
eكى اي ىشىندە جازىپ شىققانمىن. سول ديپلومدىق جۇمىسىمدى «ماركسيزم- لەنينيزم ينستيتۋتى» ءبىر اي تەكسەردى. سودان كەيىن عانا ديپلومدىق جۇمىسىم دەكاناتقا تۇسكەن. سوندا الگى عىلىمي ينستيتۋت قاراپايىم ستۋدەنتتىڭ ديپلومدىق جقمىسىن تەكسەرىپ وتىر. مىنەكي، كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ تاريحتى باقىلاۋى وسىنداي قاتاڭ تارتىپتە بولىپ ەدى.
مىنە، 700 جىلدان كەيىن، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا شىڭعىس حاننىڭ شىنايى تاريحىن زەرتتەۋشىلەر ەندى شىعىپ جاتىر.
جازۋشىلار ب.نۇرجەكەەۆ، ح.قوجاحمەت جانە دە باسقالاي تاريحشى عالىمدار شىڭعىس حان تۋرالى جاڭا كوزقاراستا ەڭبەكتەر جاريالاپ ءجۇر. مەن وسىلاردىڭ تۇجىرىمىنا قوسىلامىن.
كەڭەس يدەولوگياسىنىڭ ىقپالى ساناسىنا ءسىڭىسىپ كەتكەن شىڭعىس حان مەن التىن وردا تاريحىن سول كوزقاراس پەن كونتسەپتسيادا شىڭعىس حان تاريحىن جازىپ، ەسكى سۇرلەۋمەن جۇرگەندەر دە بار.
ولار شىڭعىس حان تۋرالى جازعاندا، ورىس تاريحىن كوپ اۋدارىستارماي، ىزدەنە بەرمەي اق، كوبىنەسە شىعىستانۋشى ي.بەرەزيننىڭ، ءبارتولدتىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنەدى. ي.بەرەزين 1858-جىلى راشيد اد ءديننىڭ «جاميعات ات تاۋاريحىن» ورىسشاعا اۋدارۋعا تىرىسقان. «تىرىسقان» دەيتىن سەبەبىم، ول «جاميعات ات تاۋاريحتى» تولىق اۋدارىپ شىقپاعان. ونان باسقا، ي.بەرەزيننىڭ پارسى ءتىلىن جەتەرلىكتەي مەڭگەرگەنى دە بەلگىسىز. سولاي بولسا دا، كەڭەس تۇسىنداعى قازاق تاريحشىلارى عىلىمي جۇمىس جازعاندا كوبىنەسە وسى بەرەزيننىڭ اۋدارماسىنا سۇيەنگەنىن بايقاۋعا بولادى.
وسى بىرەر جىل بۇرىن بەلگىلى ءبىر گازەتتە، بەلگىلى ءبىر تاريحشىنىڭ «شىڭعىس حان تۋرالى شىندىق» اتتى ماقالاسى شىقتى. سول ماقالانىڭ جارىمى شىعىستانۋشى ي.بەرەزيننىڭ اۋدارماسىنان كەلتىرىلگەن ورىسشا ۇزىندىلەر. بۇل دەگەنىڭىز، ەرتەدە يمپەريالىق ۇستەمدىك يدەولوگياسىنىڭ نەگىزىندە اۋدارىلعان دۇنيەنىڭ تۇجىرىمداماسىن قايتالاپ شىعۋ بولىپ تابىلادى.
شىڭعىس حان داۋىرىنەن بەرى 700 جىل ىشىندە قوعامنىڭ ءتۇرلى فورماتسياعا وتۋىنە بايلانىستى، سول كەزەڭدەردىڭ تاريحي قۇجاتتارىن ءار اۋدارماشىنىڭ ءتۇرلى اۋدارۋلارىنا بايلانىستى جانە ءتۇرلى كەزەڭدەردە يمپەريالىق، كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ جەتەگىندە كەتۋىنە بايلانىستى شىڭعىس حان تاريحى، التىن وردا تاريحى، سوعان وراي ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ ورتا عاسىرداعى تاريحى بۇرمالانىپ جازىلدى.
سوندىقتان قازىرگى كەزەڭدە شىڭعىس حاننىڭ تاريحىنىڭ، التىن وردا تاريحىنىڭ شىندىقتارىن اشۋعا ءالى دە مۇمكىندىكتەر بار. ماسكەۋ ارحيۆىندە ورتا ازيا تاريحىنا قاتىستى ءتىل ماماندارىنىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى زەرتتەلمەگەن سىبىردەن اكەلىنگەن مىڭداعان قۇجاتتاردىڭ جاتقانىن اتاقتى تاريحشىلاردىڭ ءبىرى ۆ.كليۋچەۆسكي جازىپ كەتكەن ەدى. سودان كەيىن دە ول قۇجاتتاردى ىزدەگەن عالىم بولمادى.
تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋىمىزعا وراي، شىڭعىس حاننىڭ تاريحىنىڭ، التىن وردانىڭ تاريحىنىڭ، ورتا عاسىرداعى ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحتارىنىڭ شىندىعى تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتىپ وتىر.
شىڭعىس حاننىڭ شىندىعى قايدا! مىنە، كوكىرەگىمىزدە ءالى كۇنگە سايراپ، شىڭعىرىپ جۇرگەن ويلار وسى.
جۇمات انەسۇلى، جازۋشى، تاريحشى
kerey.kz
1 پىكىر
تۇرلان الديارۇلى
ۇلى بابامىز – شىنعىس حان ءومىربايانىڭ تولىقتى تۇسىنىكتى جازعان باۋىرىمىز ت.ابەنايۇلى، وعان قوسىمشا ۋكراين تاريحشىسى ۆ.بەلينسكي، ق.دانياروۆ ماقتانىشىمىز، مەن ءۇشىن قۇرمەتتى قازاق اعامىز م.ماعاۋين شىنعىس حان دەرەكتى تاريحي كىتابىندا ۇلى بابامىزدىڭ تۋعان جانە وردا قۇرعان جەرلەرى، باسقا ەلگە جورىقتارى جونىندە قاتەلىكتەر جىبەرگەن. وقىپ تولعانىپ ويلانا كەلگەنىمدە، تاريحشىلار مەن جازۋشىلاردىڭ ءبىر ەلدە، ءبىر تىلدە، ءبىر ۋاكىتتا ءومىر ءسۇرىپ جاتىپ، ءبىرىنىن جازعانىن ءبىرى وقىماي، تۇسىنگىسى كەلمەيتىنى مەن ءۇشىن ۇلكەن قاسىرەت. اقىن م.شاحانوۆ جانە كەيبىر اقىلى تولىسقانىمەن تاريحشىلاردىڭ بەرگەن مالىمەتتەرىنە سەنبەۋ، جوق جەردەن داۋ جانجال شىعارىپ دولى قاتىننىڭ تۇسىنىگىندەي ويلارىن ورتاعا سالۋى بۇكىل قازاقتىڭ تاريعىنا توپىراق شاشۋ، وسىدا مەن ءۇشىن قاسىرەت. تاريحشىنىڭ اقىنعا شىعارمان قاتە، دۇرىس ەمەس دەپ ايتقانى بۇل جالعاندا بولماعان نارسە، كەرىسىنشە اقىننىڭ تاريح قاتە دەپ ايتۋى كۇلكىلى نارسە. بىراق الاش ۇلدارىنا ءتان نارسە سياقتى، بۇلدا مەن ءۇشىن قاسىرەت. وتكەن بابالارىمىزدىڭ ارۋاعى رازى بولماي، ماتەريالدىق ەمەس رۋحاني بايلىعى جوق قازىرگى جانە بولاشاق الاش ۇلدارىنا قانداي تاربيە – ءتالىم بەرمەكپىز؟ اقىل ايتاتىن، باسىپ ايتاتىن مايقى بي، بۇحار جىراۋ بابالارىمىز داي، ءبىر قازاق تابىلمادى اۋ.