كوز قاراس تاريح تۇلعالار قازاق شەجىرەسى
سويتسەدە وسپان باتىر كەرەي بولادى
kerey.kz
http://ortalyq.kz/2017/02/23/سويتسە-دە-وسپان-باتىر-كەرەي-بولادى/
http://ortalyq.kz/2017/02/27/سويتسە-دە-وسپان-باتىر-كەرەي-بولادى-2/
سويتسەدە وسپان باتىر كەرەي بولادى
2009 جانە 2016-جىلدىڭ كۇزىندە «ورتالىق قازاقستان» گازەتىنە مونعوليادان كەلگەن، اعادىر كەنتىندە تۇراتىن، ارعىن ىشىندەگى توقا مولقى اعايىنداردىڭ ايتۋىمەن جازىلعان «وسپان باتىر توقا مولقى بولادى» دەگەن ماعىنادا ماقالالار باسىلدى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى مەن، بارلىق جۇمىستارىمدى جيىپ قويىپ، ءبىراز زەرتتەۋ جۇرگىزدىم. اباي اتامىزدىڭ ءسوزىن لايىقتاپ ايتساق تاريحقا «…اركىمنىڭ-اق بار تالاسى»، سوندىقتان شىندىق ءۇشىن، تاريحتىڭ كەلەسى ۇرپاققا بۇرمالانباي جەتۋى ءۇشىن وسپان باتىردىڭ شىققان تەگى بويىنشا ءوز پىكىرىمدى مەن دە ءبىلدىرۋدى ءجون كوردىم.
قولدان تاريح جاساۋ الميساقتان بەلگىلى جاعىداي. قىتاي يمپەراتورلارى وزىنەن بۇرىنعى ديناستيالاردىڭ تاريعىن قايتالاپ وزىنە ىڭعايلاپ جازعىزعانى، سول سياقتى ورىس پاتشالارىنىڭ دا جىلنامالاردى جيناتتىرىپ الىپ تۇزەتتىرىپ، قايتا جازعىزىپ وتىرعانى تاريحي شىندىق. وسى ءۇردىس بۇل كۇندە دە بەلەڭ الىپ تۇر، ماسەلەن ورىس عالىمدارى بولاشاقتاعى كەلەر ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن بەلسەندى تۇردە كىتاپتار شىعارىپ، ينتەرنەتتى قيسىنسىز ماقالالارمەن تولتىرىپ جاتىر جانە اناۋ-مىناۋ جازارماندار ەمەس، ىشتەرىندە فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى اناتولي تيموفەەۆيچ فومەنكو سياقتى بەلگىلى عالىمدار بار. م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسى كوپ ۋاقىتتان بەرى وسى كىسىنىڭ جانە جاقتاستارىنىڭ «تاريحي» كىتاپتارىن باسىپ شىعارىپ كەلەدى. كىتاپتارى كوپشىلىك جۇرتتىڭ قولىنا تۇسە بەرمەيتىن بولعاندىقتان، «كومسومولسكايا پراۆدا» سياقتى گازەت بەتتەرىنە دە «تاريحي شىندىق» پىكىرلەرىمەن شىققان كەزدەرى بولدى. وسى كەزدە ينتەرنەتتە دە بەلسەندىلىك تانىتۋدا. اكادەميكتىڭ تولىق اتىن يۋبتۋبقا جازىپ ىزدەۋ سالساڭىزدار تىڭداپ، كورىپ قارىق بولاسىزدار. بۇل كىسىنىڭ پىكىرىن، ۇلى ورىس ءشوۆينيزىمى اۋرۋىنا شالدىققان ورىستىڭعالىمدارى بەلسەندى تۇردە قولدايدى جانە دارىپتەيدى.
تەك، رەسەيدىڭ كاسىبي تاريحشىلارى مەن فيلولوگ عالىمدارى ايتقاندارىن مويىنداماي كەلەدى.
يۋتۋبتان «چتو پريكرىلي تاتارو-مونگولسكيم يگوم»، «نە كيتايسكايا كيتايسكايا ستەنا»، «ۆسيا پراۆدا و ۆەليكوي كيتايسكوي ستەنە» دەپ جازىپ، ىزدەۋ سالساڭىزدار وتە كوپ ۆيدەو ماقالالار شىعادى. ايتاتىندارى رۋستا تاتار-مونعول باسقىنشىلىعى بولماعان ەكەن، ۇزىندىعى 6400 شاقىرىم، بيىكتىگى 7 مەتر، ەنى 3 مەترلىك «ۇلى قىتاي قورعانىن» قىتايلار ەمەس، سلاۆيان ءناسىلدى ۇلتتار سالعان كورىنەدى. ورتا عاسىردا جانە ودان بۇرىن دۇنيە ءجۇزىنىڭ بارلىق ەلدەرىندە سلاۆيان ءتىلىن جۇرت تۇسىنەتىن بولعان ەكەن، ت.س.س، ت.س.س تۇجىرىمدار تىقپالانادى. بىراق، كولۋمبتىڭ كەمەلەرى ينديانى ىزدەپ امەريكا قۇرلىعىنا كەلىپ تىرەلگەندە، كەمەلەردەن تۇسكەندەردىڭ الدارىنان شىققان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وكىلدەرىنە ،يندياعا كەلگەن ەكەنبىز دەپ، سلاۆيان تىلىندە ەمەس، تۇرىك تىلىندە ءتىل قاتقانى جانە ونى تۇسىنبەگەندە «مىنالار تۇرىك ءتىلىن تۇسىنبەدى عوي»، دەپ تاڭ قالعاندارى تاريحتان بەلگىلى.
ەندى تاقىرىبىمىزعا ورالايىق. مەنىڭ تۋىپ وسكەن جەرىم بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ اقسۋات ءوڭىرى، تارباعاتاي تاۋىنىڭ تەرىسكەي بوكتەرى. تارباعاتاي تاۋىن «جەتى كەزەڭ» نەمەسە «كوتەل اسۋلارى» دەگەن باسقاشا دا اتاۋى بار اسۋلاردان اسىپ وتكەندە، تاۋدىڭ تۇستىك بەتىنە، ءۇرجار جاققا شىعاسىز. ودان ارى ماقانشىنىڭ، باقتىداعى قىتايمەن شەكارالىق بەكەتكىنە قول سوزىم جەر.
1932-جىلىعى اشارشىلىق كەزىندە ءبىزدىڭ ەلدىڭ كوپ جۇرتى وسى جولمەن قىتاي اسقان. سول جۇرتتىڭ العاشقى لەگى، 23 جىلدان كەيىن، 1955-جىلى ەلگە قايتىپ ورالدى. وسى نايمان اعايىندار كەرەي وسپان باتىر تۋرالى اڭىزعا بەرگىسىز كوپ اڭگىمەلەر ايتىپ كەلدى، ول كەزدە مەن 9 جاستا ەدىم.
قازاققا قاتتى قىسىم كورسەتىپ، جەرىن، مالىن تارتىپ الىپ، كىسىسىن اباقتىعا قاماپ، اتىپ، اسىپ قورلىق كورسەتكەن قىتايدىڭ گوميندان ۇكىمەتىمەن وتكەن عاسىردىڭ 30-40 جىلدارى ازاتتىق ءۇشىن سوعىسقان التاي كەرەيلەرىنىڭ ەرلىكتەرىن تامسانا ايتقان اڭگىمەلەرى ەسىمدە. 1940-جىلدان كوتەرىلىس باسشىسى بولعان وسپان باتىر شاپسا قىلىش وتپەگەن، اتسا وق دارىماعان ەرتەگىنىڭ باتىرلارى سياقتى ەكەن. سوعىسقا ەرلەرىمەن بىرگە ايەلدەرى دە، قىزدارى دا قاتىسىپ قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەندىكتەرىمەن تانىلىپتى. وسپان باتىردىڭ 8 «پولكوۆنيگى» نەمەسە 8 «كوميسسارى» دەپ اتالعان 8 قولباسشىلارىنىڭ بىرەۋى، ۇزاق جاساپ تۇرىك ەلىندە 1986-جىلى قايتىس بولعان نۇرعوجاي باتىر ءوز ەستەلىگىندە «قولعا تۇسكەن وقتىڭ ۇشتەن ءبىرىن مىلتىق اتۋدى بىلمەيتىندەرگە مىلتىق اتىپ ۇيرەتۋگە جۇمساپ وتىردىق» دەپتى (نۇرعوجاي باتىردىڭ ەستەلىكتەرى جانە وسپان باتىر. http://shaqabai.kz/?p=227).
التايدىڭ قۇز جارتاستارىنا بەكىگەن ەلمەن قىتايلار سوعىسقا «ايىرپلان قوسىپ»، تومەندەگى جۇرتقا وق سەۋىپ كەلە جاتقاندا ۇزىن قىل ارقاندى ۇلكەندىگى ۇيدەي تاسقا بايلاپ، جارتاستىڭ ۇستىنەن بۇعالىق لاقتىرىپ سامولەتتى قۇلاتقان كەزدەرى دە بولىپتى. وسپاندى قولدا ۇستاپ، ايتقانىنا كوندىرۋ ءۇشىن قىتاي دا، «سوۆەت» جاعى دا سىي سياپات جاساپ، وردەن، مەدال تاپسىرايىق دەپ كەلگەندە «مەن تەڭگە مەن سولكەباي تاعاتىن قىز-قىرقىن ەمەسپىن» دەپ الماعان ەكەن. قىتايدىڭ قىزىل ارمياسى 1951-جىلى وسپاندى ۇستاپ، اتىپ تاستاعان كورىنەدى. وسى ايانىشتى اڭگىمەلەردىڭ بارىندە دە وسپان باتىر كەرەي بولاتىن.
2009-جىلى «ورتالىق قازاقستان» گازەتىندە باسىلعان داۋلەتقالي اساۋوۆ پەن سەرعازى قابىلداۇلىنىڭ «اسپان استى ەلىندە ات ويناتقان وسپان باتىر» (http://kerey.kz/?p=5741) ماقالاسىنان كەيىن ەشكىم قارسى پىكىر ايتقان جوق دەپتى قۇرمەتبەك باۋىرىمىز. بۇل جۇرتتىڭ ماقالاداعى ايتىلعان ءجايتتى مويىنداعانى ەمەس دەپ ويلايمىن، «ءاي، ايتا بەرەدى» دەگەن قازاقى بەيقامدىق.
2016-جىلى وبلىستىق گازەتىمىزدە شىققان «وسپان باتىر توقا مولقى بولادى» (http://abai.kz/post/view?id=12400) اتتى ماقالادا، وسپان باتىردىڭ نەمەرە ءىنىسىمىن دەپ وتىرعان، قۇرمەتبەك مىنانداي شەجىرە كەستەسىن كەلتىرىپتى «توقا مولقىدان – ەسقۇل، بايجىگىت، كوكبورى، اۋەزقۇل تۋادى. وسى اۋەزقۇلدان تورتەۋ تارايدى – ايتۋعان، جانتۋعان، بولتەك، تايماس. ايتۋعاننان – داكىل، قالي، ءسىلام تۋادى. قاليدان مەنىڭ اتام – زارقىن، ءسىلامنان – وسپان تارايدى. زارقىننان مەنىڭ اكەم – ابىلقاسىم تۋادى. ال وسپاننان جەتى ۇل، جەتى قىز تارايدى». ناقتى تۇجىرىم، بىراق 3 اتتاپ توقا مولقىدان ءسىلام اتاسىنا جەتىپ كەلەدى. وسى جەرى سەنىمسىزدىك تۋعىزادى، ايتپەسە قۇرمانبەكتىڭ وسپان باتىردىڭ نەمەرە ءىنىسى بولۋىنا ەشقانداي قارسىلىعىم جوق. ءبىر رۋدىڭ شەجىرەسىندە تۇتاس ءبىر تارماققا باس بولىپ تۇرعان اتانىڭ ارتى مۇنداي سەلدىر بولماسا كەرەك.
ەرتەرەكتە توقانىڭ ەكى اقساقالىنىڭ شەجىرە تارقىتىپ وتىرعانىنا كۋا بولىپ ەدىم. ول كىسىلەر، پالەنشە اتامىزدىڭ تۇسىندا توقالار بۇقار مەن سامارقاننىڭ توڭىرەگىن جايلاعان دەپ وتىردى. بۇل، ارعىن توقا ەلى ەرتەدەن كەلە جاتقان كونە رۋدىڭ ءبىرى دەگەن ءسوز جانە ەڭ بەرى بولعاندا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» زامانىنان بۇرىن بولعان ءجايت. سەبەبى، بۇرىن سارىارقاعا جازعى جايلاۋعا عانا شىعاتىن قازاق ەلى، وسى بوسقىنشىلىقتان كەيىن عانا قىس قىستاپ، جاز جايلايتىن بولعان. سوندىقتاندا تامىرى تەرەڭدە جاتقان توقا مولقىنىڭ ءبىر اتاسى ايتۋعانعا وسپاننان ەكى اتتاپ جەتكىزەتىن شەجىرە كەستەسى ادام سەنگىسىز تاياز، وسپاننان ايتۋعانعا دەيىن ارى كەتسە 60-70 جىل عانا بولىپ تۇر. مۇلدەم قيسىنسىز.
2008-جىلى «قاراعاندى پوليگرافياسى» باسپاسىنان «قارپىق جانە قوجا شەجىرەسى» اتتى كىتاپ شىقتى، اۆتورلارى ج.ب.بيكەنوۆ، ج.م.جاكەنوۆ، ت.ك.يسابەك. الدىڭعى اۆتور جارىلقاسىن بيكەنوۆتى جاقسى تانيمىن، قالامىزدىڭ ايتۋلى ازاماتى. سول جىلى قاراعاندىدا تۇرعانىما 36 جىل بولعاندىقتان، ارعىن اتامىزدىڭ توقا ۇرپاقتارىمەن ارالاسىپ جولداس، دوس، قىزىمەتتەس بولىپ جۇردىك. توقا ەلىنىڭ قانداي ىرگەلى ەل ەكەنىن، قازاقتىڭ ارعى بەرگى زاماندارىندعى تاريحىنا، ونەر-بىلىمىنە مول ۇلەس قوسقان ۇلكەن رۋ ەكەنىن تولىق تانىپ بىلدىك. سوندىقتانشەجىرە كىتاپتى باسپادان شىعىسىمەن جاكەڭنەن سۇراتىپ الىپ ەدىم. قازىر سول كىتاپ ستولىمدە تۇر. راس، توقانىڭ ىشىندە مولقى اتاسى، ودان تارايتىن ايتۋعان تارماعى دا بار ەكەنى شەجىرە كىتاپتا كورسەتىلگەن.
ال، ەندى وسپان باتىر تۋرالى وسى ۋاقىتقا دەيىن شىققان، تەلەگەي تەڭىز كوپ كىتاپتار مەن زەرتتەۋلەردىڭ بارىندە باتىر اباق كەرەيدىڭ مولقى تارماعىنان تارايتىن ايتۋعان اتاسىنىڭ ۇرپاعى ەكەنى ناقتى جازىلعان جانە تولىق شەجىرەسى مەن جۇبايلارىنىڭ اتتارى، ولاردان تۋعان ۇل-قىزدارى تۇگەل سانامالاپ اتالعان. بۇل شەجىرەلەردى جازعان اۆتورلار، ءبىز سياقتى بەر جاقتا وتىرىپ اركىمنىڭ ايتقانىنان قۇراستىرىپ جازۋشىلار ەمەس. قىتاي جاعىندا جانە مونعوليانىڭ قىتايمەن شەكارالاس ايماقتارىندا تۋىپ وسكەن، كىم تۋرالى جازسا دا، نەنى جازسا دا كوزى كورگەن ادامداردىڭ كۋالىگىنە سۇيەنىپ جازعان ازاماتتار.
ماسەلەن، قىتاي جاعىندا تۋىپ وسكەن باياحمەت جۇمابايۇلى دەگەن اعايىن 2007-جىلى اباق كەرەيدىڭ مولقى رۋىنىڭ شەجىرەسىن ءۇرىمشى قالاسىندا 500 دانامەن اراپ ءالىپ-بيىندە كىتاپ ەتىپ باستىرىپ شىعارىپتى. وسى كىتاپتى ماعان، وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ ورتاسىندا قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىنىڭ ماتەماتيكا-مەحانيكا فاكۋلتەتىندە بىرگە وقىعان، شەجىرەشى دوسىم نايمان ءمۇسايىپ قىدىرحانۇلى سىدىقوۆ تاۋىپ، وسپان باتىردىڭ شەجىرەسىن مولقىدان باستاپ تىكەلەي ۇرپاقتارىنا دەيىن توتەلەي ىرىكتەپ قازاق ءالىپ-بيىنە اۋدارىپ، جازىپ جىبەرىپ ەدى. سول شەجىرە بىلاي دەيدى.
اباق كەرەي مولقىدان-قوجانقۇل; قوجانقۇدان-تاعاناق; تاعاناقتان-ارىق, بەگەن; ارىقتان-ماشان (باتىر), مالعابار، سولپى (وتاۋ); ماشاننان-جانجىگىت، ايتۋعان, داۋلەتكەلدى، بىتەي، بايجىگىت (جاپاق); ايتۋعاننان-قوجاكەلدى، ورداكەلدى، قانگەلدى، قامىس، بەگالى; بەگالىدان-ەدىل، ەمىل، قۇداكەلدى (ىزەكەڭ), بايسال، تولەس; تولەستەن-رايىمبەت, سايەكە; رايىمبەتتەن-رايىس, بيباي، ىركەس، تىركەس، ومارقان، جۇمارقان، ابدىقۇمار; رايىستان-ءىسلام, توقاجان، قىدىرقان; ءىسلامنان-وسپان, دالەلقان; وسپاننان-زيا، شەرديمان، نيعمەتوللا، ءنابي، راحمەتوللا، ويدوللا، كاري, اماق; شەرديماننان-مۇسىراتبەك، اقانبەك, سامات، ءمۇبينا، قاربيا; اقاتتان(اقانبەك بولار)-قۋانىش; مۇسىراتبەكتەن- ماۋلەتبەك، نارلەن; نيعمەتوللادان-اسەتبەك, ءمۇنيرا، ءۇپات، ءۇميا; اسەتبەكتەن- پانار، قادىر، كاۋسار، قانيا; نابيدەن-ماقان, ماقات, بولات, نۇرلان, جاقاش، سابير; ماقاننان-وركەنبەك، يمانبەك، سالتانات، قىمبات; ماقاتتان-ميعات، ۋعيدات، ياقۇپ، ءسانيا; بولاتتان- ساۋلەت، سامال; نۇرلاننان-پاراسات; راحمەتوللادان-شاتتىق، ەسبولات; اماقتان- اسەنبەك، اكىمبەك، كاكىمبەك، كازىمبەك، نازيگۇل.
بۇدان باسقا، مونعوليا قازاقتارىنىڭ بەلگىلى شەجىرەشىسى، شىناي راحمەتوللاۇلىنىڭ 1997-جىلى ولگي «باسپاگەر» دەگەن باسپادان قازاق ءالىپ-بيىمەن باسىلىپ شىققان «مونعوليا قازاقتارىنىڭ اتا-تەك شەجىرەسى» دەگەن كىتابى بار. كەرەيدىڭ قۇرامىنداعى رۋلاردى تاراتىپ كەلىپ، «مولقى»-لاردىڭ شەجىرەسىنە توقتالعاندا كىتاپتىڭ 141-بەتىندە مولقىنىڭ ۇرانى ماشان، باتىر ي.وسپان، اقىن اقىت قاجى…، دەپ سانامالاپ جازىپ، 142-بەتىندە مولقىدان باستاپ تاراتىپ،…، يسلامنان–وسپان، وسپاننان-شەرديمان، نىعمەتوللا، ءنابي، شەرديماننان-ءمۇسىرات دەپ قىسقا قايىرىپتى. بۇل جەردە نەگىزگى ماسەلە، مونعولياان شىققان كىتاپتىڭ دا، وسپاننىڭ كەرەي مولقى ەكەندىگىن كۋالاندىرىپ تۇرعاندىعى.
ءجادي شاكەنۇلى دەگەن اۆتوردىڭ «وسپان جانە ونىڭ ۇرپاقتارى» دەگەن ەڭبەگى بار ەكەن، سول ماقالاعا سىلتەمە جاساعان «وسپان باتىر» اتتى ماقالادا،ينتەرنەتتەگى سىلتەمەسى https://www.tarbie.kz/30173, مىنانداي مالىمەتتەر بەرىپتى:
«وسپان باتىر ءىسلامۇلى (1899-1951) ۇلت ازاتتاعى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن ايگىلى باتىر. ونىڭ ەڭبەگى شىعىس تۇركىستان اتالاتىن التاي، ىلە، تارباعاتايدى قامتىعان بايتاق دالانى جات تابانىنان قورعاۋمەن عانا بەينەلەنىپ قالماستان، سولتۇستىك قىتايدىڭ التاي وڭىرىنەن شەتەل شاپقىنشىلارىنان ساقتاپ قالعانىمەن دە كورىنەدى.
وسپان ىلگەرىندى- كەيىندى ءۇش ايەل العان ادام. ءبىرىنشى ايەلى- نۇرقىزار جارىمبەتقىزىنىن ءۇش قىز; التى ۇل تۋعان. ۇلدارىنىڭ اتى زيا، شەرديمان، نيعىمەتوللا، ويدوللا، ءنابي، كاري. قىزدارى-زاعيلا، كابيلا، ءپانسي.
ەكىنشى ايەلى مەمەي بەلدەمشەقىزىنان ءۇش قىز-قابيبا، قاتيپا، زامبيلا.
ءۇشىنشىسى، جەڭگەدەي العان ايەلى بايان ىستايقىزىنان ءبىر ۇل اماق، ءبىر قىز ءمۇنيبا-ەكى بالا بولعان.
باتىردىڭ بالالارىنان زيا 1941 جىلى تامىزدا قۋۇيدىڭ شولاقسايىندا وققا ۇشىپ ولگەن، ۇرپاق جوق. ەكىنشى ايەلى مەمەي مەن ءۇش ۇل، بەس قىزى-9 جان 1942 جىلى اقپاندا شىڭشىساي ۇكىمەتىنىڭ بۇربىجاپ باسقارعان اسكەرلەرىمەن سوعىستا قولعا ءتۇسىپ، العاشىندا سارىسۇمبە قالاسىندا (قازىرگى التاي قالاسى), 1943 جىلى مامىردان باستاپ كوكتوعاي قالاشىعىندا «مىرزا قاماقتا» وتىرادى. 1944 جىلى مامىردا وسپان قولىنىڭ ءبىر رەتكى قاتتى سوققىسىنا ۇشىراعان گوميداننىڭ كوكتوعاي قالاشىعىنداعى جەندەتتەرى قالا تۇرعىندارىنان 40-بەيكۇنا ادامداردى قىرعاندا، وسپاننىڭ 18 جاستاعى قىزى كابيلا مەن 14 جاستاعى ۇلى ويدوللانى مەمەيدىڭ كوزىنشە كەسكىلەپ ءولتىردى. 11 جاستاعى ۇلى كاري مەن الدى 12 جاسقا، ارتى 8 جاسقا كەلگەن ءۇش قىزىن قۇدىققا ءتىرى تاستاپ ولتىرەدى. مەمەي ولۋگە اينالعاندا ءوزىن وزەنگە لاقتىرىپ، قاشىپ قۇتىلادى.
قالعان ءۇش ۇل-شەرديمان، نيعىمەتوللا، ءنابي 1941 جىلدان باستاپ نەگىزىنەن اكەسى وسپانمەن بىرگە بولادى. 1951 جىلى وسپان گانسۋ ولكەسىنىڭ حايزى دەگەن جەرىندە قىتاي اسكەرلەرىنىڭ قولىنا تۇسكەندە، قاشىپ شىعىپ، شىڭجاڭعا كەلىپ، بايىرعى باۋىرلاستارىن تاۋىپ، التاي، بوعدا ارالىعىندا قارۋلى كۇرەستى جالعاستىرادى. 1952 جىلى اكەسىنىڭ سۇيەگىن الۋ شارتىنا وراي قارۋ تاپسىرىپ، باعىنۋعا ءماجبۇر بولادى. شەرديمان 1952 جىلدىڭ قازانىنان 1959 جىلعا دەيىن التاي اكىمشىلىك مەكەمەسىندە مالشارۋاشىلىعى بولىمىندە، 1959 جىلدان 1967 جىلدىڭ قاڭتارىندا قايتادان قولعا الىنعانعا دەيىن، ىلە وبلىستىق ساياسي كەڭەستە ىستەيدى. 1970 جىلى 30 ساۋىردە باقيلىق بولادى.
شەرديماننان ءۇش ۇل مەن ەكى قىز قالعان. ۇلكەن ۇلى-ءمۇسىرات ىلە وبلىستىق استىق مەكەمەسىندە اۋدارماشى، ەكىنشى ۇلى اسحات-ىلە ءجۇن توقىما فابريكاسىندا جۇمىسشى، ءۇشىنشى ۇلى سامەت-ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا وقىتۋشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. قىزدارى-ءمۇبينا، قاربيا. ولار قازىر قىتايدىڭ قۇلجا قالاسىندا تۇرادى. وسپاننىڭ نيعمەتوللاسى 1972 جىلى ناۋقاستان قايتىس بولادى. وندا ءبىر ۇل، ءۇش قىز بولعان. ۇلى اسەت-كوكتوعايدىڭ كۇرتى اۋىلى وندىرقارا قىستاعىندا تۇرادى.
قىزدارى-ءمۇنيرا، ءۇميا، ءۇپات. اسەتتەن ەكى ۇل ەكى قىز. ۇلدارى- پاناربەك، قادىر. قىزدارى-قانيا، كاۋسار.
نابيدەن التى ۇل، ءبىر قىز بولىپ، ۇلكەن ۇلى ماحان كوكتورعايدىڭ قىستاعىندا، ەكىنشى ۇلى ماحات تا ەرتىس قىستاعىندا، ءۇشىنشىسى بولات تا ەرتىس قىستاعىندا، ءتورتىنشىسى نۇرلان-كوكتوعاي اۋداندىق حالىق سوتىندا تەرگەۋشى بولىپ ىستەيدى. بەسىنشى ۇلى جاقاش تا ەرتىس قىستاعىندا تۇرادى، التىنشى ۇلى وركەنبەر-2002 جىلى قازاقستانعا ءبىرجولاتا ورالعان، قر ازاماتى، قازىر تۇركىستان قالاسىنداعى ق.ا.يااسساۋي اتىنداعى حقتۋ-ءنىڭ ستۋدەنتى، وسپان باتىر اتىنداعى حالىقارالىق قايىرىمدىلىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى. ماحاننان يماتبەك-ءبىر ۇل، سالتانات، قىمبات-ەكى قىز. ماحاتتان ميحات، ۇھيدات، ياحۇپ-ءۇش ۇل، ءبىر قىز-ءساميا. بولاتتان ەكى قىز- ساۋلەت، سامال. نۇرلاننان ءبىر ۇل پاراسات، جاقاشتان ءبىر ۇل بەرداۋلەت، قىزى-ءسابيرا.
ءنابي وسپانۇلى 2000 جىلى قايتىس بولدى. ءبىر قىزىعى ونىڭ قايتىس بولعاندىعىن تۋىستارىنىڭ حابارلاۋىنان بۇرىن «ازاتتىق» راديوسىنان سول كۇنى ەستىگەن حالىق جانازاعا جينالدى. جەرگىلىكتى ساقشى جانە قاۋىپسىزدىك ورگاندارى جانازاعا جينالعان مىڭنان استام حالىققا ابىرجي قاراپ، ولاردى دەرەۋ باقىلاۋعا الدى.
وسپان ۇلدارىنان قازىرگى ءتىرى وتىعانى اماق ول قازىر كوكتوعاي اۋدانىنىڭ كۇرتى قىستاعىندا تۇرادى. اماقتان ءتورت ۇل، ءبىر قىز. ۇلدارى-اسەنجان، اكىمبەك، كاكىمبەك، كازىمبەك. قىزى نازيگۇل.
وسپاننىڭ ۇلدارىنىڭ ىشىندەگى ۇلكەنى مەن اكە تاعدىرىنا قاتىستى وقيعالارىدى كوپ بىلەتىن ادامنىڭ ءبىرى ۇلكەن ۇلى شەرديمان بولسا، ءبىرى ءنابي ەدى. ال، سول شەرديمان 1973 جىلى قۇلجا تۇرمەسىندە قۋدالانىپ قايتىس بولسا، ءنابي 2002 جىلى دۇنيەدەن وتەدى».
كورسەتىلگەن، تاربيە سايتىنداعى https://www.tarbie.kz/30173 ماقالاسىندا «وسپان باتىر شىڭجاڭ ولكەسى، التاي ايماعى، كوكتوعاي اۋدانىنىڭ ادامى. رۋى كەرەي ىشىندە ماشان، مولقى», دەپ جازىلىپتى.
بۇل جەردە اۆتوردىڭ جازعاندارىنا ەش وزگەرىس ەنگىزگەن جوقپىن جانە كىسى اتتارىندا ءسال-ءپال وزگەرتىپ جازعانىن دا قالدىردىم، سەبەبى وقىرمان الدىڭعى جازىلعان كىسى اتتارىن تاني الادى. ەكىنشى ايتارىم، وركەنبەك بۇل كۇندە تۇركىستانداعى ياسساۋي اتىنداعى قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىن ءتامامداپ، الماتىدا تۇرادى ەكەن. وسى ماقالانى دايارلاۋ كەزىندە ىزدەستىرىپ تابا المادىم، اعايىندار «وركەنبەك قازىر كاسىپكەر، وڭتۇستىك كورەيادا ءجۇر»، دەپ مالىمەت بەردى. ينتەرنەتتە وركەنبەك ۇلدى بولدى دەگەن دە مالىمەت ءجۇر، بىراق بالانىڭ اتى جازىلماعان. ءۇشىنشى، وركەنبەك جۇرت ايتىپ جۇرگەندەي وسپان باتىردىڭ نەمەرەسى ەمەس، باياحمەت جۇمابايۇلىنىڭ شەجىرەسىندە كورسەتىلگەنىندەي، شوبەرەسى كورىنەدى. مۇنى ماعان العاش ايتقان ارىستان توسىن اعامىز بولاتىن. مۇمكىن، قازاقى داستۇرمەن ءنابي اتاسىنىڭ باۋىرىندا، بالاسى بولىپ وسكەن بولار. ءتورتىنشى، ماقالادا ءنابي اتامىزدىڭ قايتىس بولعان جىلى ەكى ءتۇرلى جازىلىپتى، بۇل شارۋا مەن ءۇشىن ماڭىزدى بولماعاندىقتان جانە دۇرىسىن بىلمەگەندىكتەن، ەشتەڭەنى وزگەرتپەدىم. سەبەبى، وسپان باتىردىڭ نەگىزگى زەرتتەۋشىلەرى، دۇرىس داتانى وزدەرى ناقتىلايتىن بولار دەپ ويلادىم.
«ءداستۇر» اتتى ۇلتتىق–ەتنوگرافيالىق جۋرنالدا «وسپاننىڭ ءومىربايانىنا قاتىستى كەيبىر دەرەكتەر» اتتى ماقالا بار (http://dasturkb.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=606:ospanny-mirbayanyna-atysty-kejbir-erekter&catid=81&Itemid=690), سوندا دا «…اكەسى يسلام قازاقتاردىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ ورتا جۇزىنە جاتاتىن كەرەي تايپاسىنىڭ ءبىر تارماعى مولقى دەگەن رۋىنىڭ ايتۋعان اتاسىنان تارايدى» دەپ، اتاپ كورسەتكەن. بۇل ماقالانىڭ اۆتورلارى ح.بات-وچيرىن بولد، ح.بات-وچيرىن تۋياا. كورىپ وتىرسىزدار، بۇلار مونعول ۇلتىنىڭ ازاماتتارى. ماقالادا وسپان باتىردى ساياسي ۇستانىمى انىق ەمەس، ءبىلىمسىز نادان ادام ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسقان.
وسپان باتىر تۋرالى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ باسپالارىنان شىققان كىتاپتار مەن ماقالالاردىڭ اۆتورلارى دا، تسەنزۋرانىڭ قىسپاعىمەن، باتىردى «كومپارتيانىڭ تاربيەسىنە كونبەدى»، «باندى بولدى»، «وكىنىشكە وراي ونىڭ وزىنىكىن جونگە سانايتىن مىنەزى اۋقىمدى جاعدايدى مەڭگەرە بىلمەگەن كەرباقپالىعى سالدارىنان جەڭىمپاز ارميامىزعا قارسى وق اتىپ، ءوزىن گومينداڭ قۋىرشاق قالدىق كۇشتەرىنىڭ قوينىنا اتتى. امەريكا سىندى شاپقىنشى ەلدەردىڭ جەلىكتىرۋىمەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ كوپ رەتكى باعىنۋ ناسيحاتىنا قۇلاق اسپاي، قارسى وق اتقاندىقتان قۇدىرەتتى ارميامىزدىڭ تەگەۋرىنىندە جەڭىلىسكە ۇشىرىپ، ءوز تۇبىنە ءوزى جەتكەن باندى اتامانىنا اينالدى» دەگەن سياقتى سوزدەر جازۋعا ءماجبۇر بولعاندىقتارى كورىنەدى.
جازۋشى دۇكەن ءماسىمحان ۇلىنىڭ «وسپان باتىر» اتتى كولەمدى ماقالاسى بار (http://masimkhanuly.kz/?p=2796). وسى ماقالادا شىعىس تۇركىستانداعى كوتەرىلىستىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك سەبەپتەرى باياندالادى، بىراق بىزگە كەرەگى باتىردىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى مىنا كۋالىك مالىمەتى «شىققان تەگى ورتا ءجۇزدىڭ كەرەي (اباق) تايپاسىنان تارايتىن مولقى دەگەن رۋدان».
2007-جىلى الماتىنىڭ «اردا» باسپاسىنان شىققان «وسپان باتىر. دەرەكتى زەرتتەۋ» دەگەن كىتاپ بار، قۇراستىرۋشىلارى ءجادي شاكەن ۇلى، داۋلەتكەرەي كاپۇلى، وركەنبەك ءنابيۇلى. بۇل كىتاپقا ءارتۇرلى اۆتورلاردىڭ وسپان باتىر تۋرالى ماقالالارى كىرگەن. تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۆرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى تۇرسىنحان زاكەنۇلىنىڭ «وسپان باتىر» اتتى ماقالاسىندا «وسپان باتىر 1899-جىلى اقپان ايىندا شىعىس تۇركىستاننىڭ التاي ايماعى، كوكتوعاي اۋدانىنىڭ وندىرقارا دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلدى. اتا ءجونى اباق كەرەيدىڭ مولقى رۋىنىڭ ايتۋعان اۋلەتىنەن تارايدى» دەگەن تۇجىرىم بار. ءدال وسىنداي كۋالىك كىتاپتىڭ ىشىندەگى باسقا ماقالالاردا دا ءجۇر. جالپى، بۇل كىتاپتا وسپان باتىردىڭ ءومىر جولىنا قاتىستى قۇندى ماقالالار بارشىلىق. تۇگەندەپ جاتپايمىن. كىتاپحانالاردا بار كورىنەدى.
وركەنبەك ءنابيۇلى
وتكەن، 2016-جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا «اڭىز ادام» جۋرنالىنىڭ №11(143) شىعارىلىمى «قىتايداعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ باسشىسى وسپان باتىر» تاقىرىبىنا ارنالىپ باسىلىپتى. وسپان باتىرعا ارنالعان ءبىرىنشى ينتەرۆيۋدا وركەنبەك ءنابيۇلى باباسىن «ورتا ءجۇزدىڭ كەرەي رۋىنان» دەپ ايتىپتى. قالىڭ وقۋشى قاۋىمعا بۇل جۋرنالدىڭ بەرەتىن ناقتى مالىمەتتەرى مول. جۋرنالعا ءۇن قوسقان تۇرىك عالىمى، ءوزىمىزدىڭ باۋىرىمىز، ابدىۋاقاپ قارا مەن ءجادي شاكەنۇلىن اتار ەدىم. جالپى، ءجادي شاكەنۇلىنىڭ قىتاي قازاقتارىنىڭ تاريحىنا ارنالعان شىعارماسى بولسىن، وسپان باتىرعا ارناپ جازعان ماقالالارى مەن ايتقاندارى بولسىن اسا دايەكتى، ماعىنالى دۇنيەلەر.
ەندى ۋيكيپەدياداعى «مولقى» تۋرالى مالىمەتتى كەلتىرەيىن (https://kk.wikipedia.org/wiki/). «مولقى-قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى رۋ. شەجىرە بويىنشا، ورتا ءجۇز قۇرامىنداعى كەرەي تايپاسىنىڭ اباق كەرەي تارماعىنان تاراتىلادى. كەرەيدىڭ مول رۋى. التاي تاۋىنىڭ موڭعولدىق جانە قىتايلىق بولىگىندە قونىستانعان. ۇرانى-ماشان، تاڭباسى-اباق. قازاقتىڭ ازاتكەر باتىرى، “التىن اڭىزى” وسپان يسلامۇلى وسى رۋدان شىققان».
ارعىن توقانىڭ ىشىندەگى مولقى اتاسى تۋرالى ۋيكيپەديادا مالىمەت جوق، بۇل ەندى باسقا اڭگىمە.
قازاقتىڭ كلاسسيك جازۋشىسى مۇقتار ماعاۋيننىڭ 2011-جىلى الماتىدا شىققان «شىڭعىسحان جانە ونىڭ زامانى» اتتى 4 تومدىق «دەرەكتى تاريحي حيكايا» كىتابىنىڭ «تۋعان جەر» اتتى 1-تومىنىڭ 313-بەتىندە كەرەي ەلىنىڭ كونە زاماننان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن سوزىلعان تاريحىن بايانداعان تاراۋىندا، وسپان باتىردىڭ كەرەي ەكەندىگى جازىلعان. مۇقتار اعامىزدىڭ كوزى جەتىپ، كوڭىلى سەنبەسە بۇل مالىمەتتى كىتابىنا قوسپاس ەدى.
وسپان باتىر تۋرالى «كوكجال» دەپ، كىتاپ جازعان قازاقتىڭ تاعى ءبىر كلاسسيك جازۋشىسى قابدەش جۇمادىلوۆتە شىعارماسىندا باتىردى كەرەي مولقى دەپ جازعان بولاتىن. ءوزى شەكارا سىزىعىنىڭ ارعى جاعىندا تۋىپ وسكەندىكتەن جازىپ وتىرعان تاقىرىبىن، كەيىپكەرلەرىن جەتىك ءبىلدى عوي جانە جازۋشىلار كىتابىن جازاردىڭ الدىندا، ءبىلىپ تۇرعان تاقىرىبى بولسا دا، تۇبەگەيلى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ بارىپ قانا جازادى ەمەسپە.
ستامبۇل قالاسىندا 2008-جىلى باسىلىپ شىققان Yusuf Ziya Arpacik دەگەن اۆتوردىڭ “Osman Batur”اتتى كىتابىندا باتىر «قازاق تۇركىلەرىنىڭ ىشىندە ورتا جۇزدەگى كەرەي مولقى» دەپ جازىلعان.تۋرا وسىنداي كۋالىك 2011-جىلى ستامبۋلدىڭ «Doğu Türkistan Göçmenler Derneği» باسپاسىنان شىققان «On ylga sigan efsanevi omur» (ون جىلعا سيعان اڭىز ءومىر) دەگەن كىتاپتا دا بار، اۆتورى Dr. Omer KUL. ءتىپتى وسپان باتىردىڭ شەجىرەسى، بىزدەگىشە تىزبەكتەلىپ بەرىلمەگەن، سىزبا تۇرىندە كەلتىرىلىپتى. 1988-جىلى شۆەتسيانىڭ ۋپسالا قالاسىندا Linda Benson مەن Ingvar Svanberg-تەردىڭ رەداكتورلىعىمەن قۇراستىرىلعان “The Kazaks of China Essays on an Ethnc Vinority” (قىتايدىڭ ەتنيكالىق ازشىلىقتاعى قازاقتارى تۋرالى ەسسەلەر) اتتى جيناقتا ليندا بەنسوننىڭ “Osman Batur: The Kazak’s Golden Legend” (وسپان باتىر، قازاقتىڭ التىن اڭىزى) اتتى ماقالاسىندا دا باتىردى قازاقتىڭ مولقى كەرەيى دەپ جازىپتى.
سوڭعى ءۇش كىتاپتىڭ ءتيىستى بەتتەرىن، سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، تۇركيادان ابدىۋاقاپ قارا باۋىرىمىز ينتەرنەت ارقىلى پوچتامەن جىبەردى.
وسىمەن، باسپا بەتىندە باسىلعان، ينتەرنەت رەسۋرستارىندا كەلتىرىلگەن وسپان باتىردىڭ اباق كەرەي مولقى ەكەنىن ايعاقتايتىن ماقالالاردى سانامالاۋدى توقتاتامىن. ىزدەگەنگە مۇنداي ماتەريالدار وتە كوپ كەزدەسەدى.
اتالمىش تاقىرىپقا ماتەريال جيناپ، زەرتتەپ تولعانىپ جۇرگەن كۇندەرىمنىڭ بىرىندە، 2017-جىلدىڭ قاڭتار ايىنىڭ 24-كۇنى، تاعدىر مەنى الماتىدا ارىستان توسىن اتتى وسپان باتىردىڭ تۋعان جيەنىمەن جولىقتىردى. داستارحان باسىنا قۇدا دەپ، ارداقتاپ اكەلىپ وتىرعىزعان ۇلكەن كىسىنى ءبىر جەردەن كورگەن سياقتى ەدىم، بىراق جىعا تانىمادىم. «اعايدى تانيسىڭبا» دەگەن ءۇي يەسىنىڭ سۇراعىنا، «ءتۇسى تانىس، بىراق ەسىمە تۇسىرە الماي وتىرمىن» دەپ، جاۋاپ بەردىم. سويتسەم، اناۋ ءبىر جىلى، استانا كۇنىندە رەسەيدىڭ پرەزيدەنتى د.ە.مەدۆەدەۆ پەن ءبىزدىڭ ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ الدىندا «قارا جورعا» ءبيىن حانشاتىردىڭ الدىنداعى ۇلكەن الاڭدا بيلەگەن اعامىز ەكەن جانە اعايدىڭ، بىرەر جىلدىڭ مۇعدارىندا، قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلداردىڭ بىرىندە ەلباسىمىزدىڭ انگلياعا العاش رەسمي ساپارمەن بارعاندا باتىس بەرليننەن لوندونعا ىزدەپ بارىپ جولىققانى تۋرالى ايتقان اڭگىمەسىن تەلەۆيزوردان كورىپ، تىڭداعان ەدىم. وسى كىسى ارىستان توسىن ەكەن. تانىسا كەلە، كەرەيدىڭ نوقتا اعاسى، يتەلى بولىپ شىقتى، جاسى 79 دا. الماتى قالاسىنا جالعاس رايىمبەك اۋىلىندا، ءسۇيىنباي كوشەسىنىڭ بويىندا، ءوزى سالعان، اتاسى زۋحا باتىر اتىنداعى مەشىتتىڭ جانىندا تۇرادى ەكەن. سويلەسە كەلە ارىستان اعامىزدىڭ اناسى ءزافيرا وسپان باتىردىڭ اكەسى ءسلامنىڭ قارىنداسى بولىپ شىقتى. وسپاننىڭ مۇلدەم كىشكەنتاي كەزىندە شەشەسى قايتىس بولىپتى دا، ءزافيرا اپايى الىپ كەتىپ باعىپ ءوسىرىپ، ەر جەتىپ ءجاسوسپىرىم جىگىت بولعان شاعىندا «ارى قاراي، ءوز اعايىندارىڭ، مولقىنىڭ ىشىندە ءوسۋىڭ كەرەك، ايتپەسە جات بولىپ كەتەسىڭ» دەپ، تۋىستارىنا اپارىپ قوسىپتى. كوزى ءتىرى كۋا دەگەن وسى. «قازىرعى كۇندەرى قىتايدا وسپاننىڭ ءوز كىندىگىنەن تۋعان ءبىر عانا بالاسى-اماق قالدى. سوعىستا ولمەي امان شىققاندارىنىڭ قالعانى كۇنى جەتىپ قايتتى» دەدى. جاس جەتكىنشەك وسپاندى اتاسى زۋحا باتىردىڭ قانشا رەت، قالاي سىناعانىن، نە دەپ باتا بەرگەنىن ايتىپ بەردى. بۇل اڭگىمەلەردى جيناعان ماتەريالدارىمنىڭ ىشىنەن كەزىكتىرىپ وقىعانمىن، بىراق كەيبىر جازبالاردا زۋحا باتىردىڭ ورنىنا بوكە باتىر دەپ جاڭساق جازعاندار دا بولىپ شىقتى. ابدىۋاقاپ قارانىڭ جازۋى بويىنشا، بوكە باتىر 1904-جىلى، وسپان بار-جوعى 5 جاستا بولعان كەزدە، قايتىس بولىپ-وسپاندى سىنايتىن دا، باتا بەرەتىن دە، سوعىس ونەرىن وسپانعا ۇيرەتەتىن دە مۇمكىندىگى بولماعان كورىنەدى.
وسپان باتىردى ۇيعىرلاردا وزدەرىنە ىڭعايلاپ، بىزدىكى دەپ تىرشىلىك جاساپ جاتقان كورىنەدى. بۇل، جارقىن جەتى دەگەن ازاماتتىڭ «وسپان باتىردى ۇيعىرلار ۇرلاپ الماقشى» (http://shyn.kz/article/view?id=352) دەگەن ماقالاسىندا ايتىلادى. مۇنىڭ ارتىندا شىعىس تۇركىستانداعى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستى، نەگىزىنەن قازاقتار ەمەس، ۇيعىرلار جۇرگىزدى دەپ ايتقىسى كەلەتىن ۇلكەن ساياسات جاتىر.
بۇل كۇندەرى التايدىڭ كوكتوعاي اۋدانىنىڭ كۇرتى قىستاعىندا تۇراتىن، وزدەرىنىڭ اتا-تەك شەجىرەسىن تولىق بىلەتىن، وسپان باتىردىڭ كوزى ءتىرى تۋعان ۇلى اماق اتامىز تۇرعاندا جانە الماتىدا تۇرىپ جاتقان شوبەرەسى وركەنبەك «ورتا ءجۇزدىڭ كەرەي رۋىنانبىز» دەپ ايتىپ وتىرعاندا، «وسپان باتىردىڭ تۋعان جيەنىمىن» دەگەن ارىستان توسىن اعامىز باردا، قازاق پەن قىتايدان باسقا قانشاما مەملەكەتتەردىڭ كىتاپتارى مەن جۋرنالدارى، ينتەرنەتتەگى جاريالانىمدار «وسپان باتىر كەرەي مولقى» دەپ كۋالىك بەرىپ وتىرعاندا-باسقالاردىڭ باتىردى «كەرەي ەمەس، ارعىن دەۋى» كۇلكىلى جاعىداي عانا ەمەس، وتە وكىنىشتى، شىندىققا كوپە-كورىنەۋ قيانات نارسە دەپ ويلايمىن.
ال، وسپان باتىردى ارعىن توقانىڭ ىشىندەگى مولقى جاساعاننان كەرەي كەدەيلەنىپ قالمايدى، بىراق ارعىن دا بايىمايدى. باتىردى ارعىننان قىزعاندى دەيتىن، مەن كەرەي ەمەسپىن.
تورەحان مايباسۇلى ايتقانداي «ەل ورتاق، جەر ورتاق، باتىر ورتاق». ەرتەڭگى ۇرپاققا تاريحتى بۇرمالاماي جەتكىزۋ بۇگىنگىنىڭ پارىزى، شىندىق قاشاندا قىمبات.
بايقاساڭىزدار ماقالانىڭ ءون بويىندا، 2016-جىلدىڭ كۇزىندە وبلىستىق گازەتىمىزدە شىققان، «وسپان باتىر توقا مولقى بولادى» دەگەن ماقالانىڭ اۆتورى تورەحان مايباستىڭ اتى ءبىر رەتتە اتالىپ، ەشقانداي سىن ەسكەرتپە جاسالمادى. سەبەبى، «ورتالىق قازاقستان» گازەتى مەن ماقالا اۆتورى بەيتاراپتىق پرينتسيپ ۇستاپ، وقىرمانعا «ەرەكشە جاڭالىققا پرەتەنزياسى بار» مالىمەتتى جەتكىزۋشى عانا. قالعانىن وقىرمان ءوزى ەكشەپ، تالداۋ جاسايدى. تورەحان مايباس مەنىڭ وتە سىيلايتىن، ءاربىر جازعانىن كۇتىپ ءجۇرىپ وقيتىن اۆتورىم. جۋرناليست، جازۋشى، ەتنوگراف، قاراكەسەكتىڭ كەرنەي اتاسىنىڭ شەجىرەسىن ءتۇزىپ قالىپتاستىرعان شەجىرەشى، «كوكبورى كەرنەي» دەپ الدەنەشە كىتاپ جازعان تاريحشى-عۇلاما عالىم. وسىنداي بىلىكتى ازامات گازەتكە ۇسىنىلعان مالىمەتتىڭ شيكىلىگىن بىلمەدى ەمەس، بىلگەنىنە كامىل سەنىمدىمىن. ماقالاعا وقىرمان كوڭىل اۋداراتىنداي ەتىپ جازدى، سونىڭ ناتيجەسىندە كوپ ۋاقىتىمىزدى ءبولىپ، قانشاما ماتەريال جيناپ ەڭبەكتەنۋگە تۋرا كەلدى. وكىنبەيمىن، ءوزىم ءۇشىن ءبىرتالاي ءبىلىم جينادىم، ەندى سىزدەرمەن ءبولىسۋدى ءجون كوردىم.
كەرەكتى ماقالالاردى جيناۋعا كومەكتەسكەن، اراپ ءالىپ-بيىندە جازىلعان ماقالالاردى كيريليتساعا اۋدارىپ جازىپ بەرگەن جانە وسى تاقىرىپقا كىتاپ، ماقالا جازعان اعايىنداردىڭ تەلەفوندارى مەن ە-پوچتالارىنىڭ مەكەن-جايلارىن تاۋىپ بەرىپ، اقىل كەڭەستەرىن قوسقان تۇركيالىق عىلىم دوكتورى، ەتنيكالىق قازاق، ابدىۋاقاپ قاراعا جانە كەرەكۋلىك شەجىرەشى ءمۇسايىپ سىدىقوۆقا، م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت-ونەر ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى سەرىكقازى قوراباەۆقا، قاراعاندى ەكونوميكا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى سامات بىتىمحانعا العىسىمدى بىلدىرەمىن.
ف.م.-ع.د.، پروفەسسور. ەسمۇحانبەت سايداحمەتۇلى سمايلوۆ.
kerey.kz
1 پىكىر
erzat mellat
بۇنى جازعان(وسپان باتىر كەرەي ەمەس ارعىن دەگەندى) مۇڭعۇليادان قارواعاندى جاڭارقا اۋدانىنا كەلگەن ءبىر ورالمان اۋدان اكىمىنە جاعىنۋ ءۇشىن جازعان،وسىنداي داقپىرت تاراتقان دەيدى راس بولسا،ۇيات -اي!