Köz qaras Tarih Twlğalar Qazaq şejiresi

Söytsede Ospan batır Kerey boladı

kerey.kz

 |  Mar 9, 2017

http://ortalyq.kz/2017/02/23/söytse-de-ospan-batır-kerey-boladı/

http://ortalyq.kz/2017/02/27/söytse-de-ospan-batır-kerey-boladı-2/

Söytsede Ospan batır Kerey boladı

2009 jäne 2016-jıldıñ küzinde «Ortalıq Qazaqstan» gazetine Monğoliyadan kelgen, Ağadır kentinde twratın, arğın işindegi Toqa molqı ağayındardıñ aytuımen jazılğan «Ospan batır toqa molqı boladı» degen mağınada maqalalar basıldı. Osı mäselege baylanıstı men, barlıq jwmıstarımdı jiıp qoyıp, biraz zertteu jürgizdim. Abay atamızdıñ sözin layıqtap aytsaq tarihqa «…ärkimniñ-aq bar talası», sondıqtan şındıq üşin, tarihtıñ kelesi wrpaqqa bwrmalanbay jetui üşin Ospan batırdıñ şıqqan tegi boyınşa öz pikirimdi men de bildirudi jön kördim.

Qoldan tarih jasau älmisaqtan belgili jağıday. Qıtay imperatorları özinen bwrınğı dinastiyalardıñ tariğın qaytalap özine ıñğaylap jazğızğanı, sol siyaqtı orıs patşalarınıñ da jılnamalardı jinattırıp alıp tüzettirip, qayta jazğızıp otırğanı tarihi şındıq. Osı ürdis bwl künde de beleñ alıp twr, mäselen orıs ğalımdarı bolaşaqtağı  keler wrpaqtıñ sanasına siñiru üşin belsendi türde kitaptar şığarıp, internetti qisınsız maqalalarmen toltırıp jatır jäne anau-mınau jazarmandar emes, işterinde fizika-matematika ğılımdarınıñ doktorı, professor, Resey ğılım akademiyasınıñ akademigi Anatoliy Timofeeviç Fomenko siyaqtı belgili ğalımdar bar. M.V.Lomonosov atındağı Mäskeu memlekttik universitetiniñ baspası  köp uaqıttan beri osı kisiniñ jäne jaqtastarınıñ «tarihi» kitaptarın basıp şığarıp keledi. Kitaptarı köpşilik jwrttıñ qolına tüse bermeytin bolğandıqtan, «Komsomol'skaya pravda» siyaqtı gazet betterine de «tarihi şındıq» pikirlerimen şıqqan kezderi boldı.  Osı kezde internette de belsendilik tanıtuda. Akademiktiñ tolıq atın yubtubqa jazıp izdeu salsañızdar tıñdap, körip qarıq bolasızdar. Bwl kisiniñ pikirin, wlı orıs şovinizimi auruına şaldıqqan orıstıñğalımdarı belsendi türde qoldaydı jäne däripteydi.

Tek, Reseydiñ käsibi tarihşıları men filolog  ğalımdarı aytqandarın moyındamay keledi.

YUtubtan «Çto prikrıli Tataro-Mongol'skim igom», «Ne kitayskaya Kitayskaya stena», «Vsya pravda o velikoy kitayskoy stene» dep jazıp, izdeu salsañızdar öte köp video maqalalar şığadı. Aytatındarı Rus'ta Tatar-Monğol basqınşılığı bolmağan eken, wzındığı 6400 şaqırım, biiktigi 7 metr, eni 3 metrlik «Wlı qıtay qorğanın» qıtaylar emes, slavyan näsildi wlttar salğan körinedi. Orta ğasırda jäne odan bwrın dünie jüziniñ barlıq elderinde slavyan tilin jwrt tüsinetin bolğan eken, t.s.s, t.s.s twjırımdar tıqpalanadı. Biraq, Kolumbtıñ kemeleri Indiyanı izdep Amerika qwrlığına kelip tirelgende, kemelerden tüskenderdiñ aldarınan şıqqan jergilikti halıqtıñ ökilderine ,Indiyağa kelgen ekenbiz dep, slavyan tilinde emes, türik  tilinde til qatqanı jäne onı tüsinbegende «mınalar türik tilin tüsinbedi ğoy»,  dep tañ qalğandarı tarihtan belgili.

Endi taqırıbımızğa oralayıq. Meniñ tuıp ösken jerim bwrınğı Semey oblısınıñ Aqsuat öñiri, Tarbağatay tauınıñ teriskey bökteri. Tarbağatay tauın «Jeti kezeñ» nemese «Kötel asuları» degen basqaşa da atauı bar asulardan asıp ötkende, taudıñ tüstik betine, Ürjar jaqqa şığasız. Odan arı Maqanşınıñ, Baqtıdağı Qıtaymen şekaralıq beketkine qol sozım jer.

1932-jılığı aşarşılıq kezinde bizdiñ eldiñ köp jwrtı osı jolmen Qıtay asqan. Sol jwrttıñ alğaşqı legi, 23 jıldan keyin, 1955-jılı elge qaytıp oraldı. Osı Nayman ağayındar Kerey Ospan batır turalı añızğa bergisiz köp äñgimeler aytıp keldi, ol kezde men 9 jasta edim.

Qazaqqa  qattı qısım körsetip, jerin, malın tartıp alıp, kisisin abaqtığa qamap, atıp, asıp qorlıq körsetken Qıtaydıñ Gomindan ükimetimen ötken ğasırdıñ 30-40 jıldarı azattıq üşin  soğısqan Altay kereyleriniñ erlikterin tamsana aytqan äñgimeleri esimde. 1940-jıldan köterilis basşısı bolğan Ospan batır şapsa qılış ötpegen, atsa oq darımağan erteginiñ batırları siyaqtı eken. Soğısqa erlerimen birge äyelderi de, qızdarı da qatısıp qwralaydı közge atqan mergendikterimen tanılıptı. Ospan batırdıñ  8 «polkovnigi» nemese 8 «komissarı» dep atalğan 8 qolbasşılarınıñ bireui, wzaq jasap türik elinde 1986-jılı qaytıs bolğan Nwrğojay batır öz esteliginde «qolğa tüsken oqtıñ üşten birin mıltıq atudı bilmeytinderge mıltıq atıp  üyretuge jwmsap otırdıq» depti (Nwrğojay batırdıñ estelikteri jäne Ospan batır. http://shaqabai.kz/?p=227).

Altaydıñ qwz jartastarına bekigen elmen qıtaylar soğısqa «ayırplan qosıp», tömendegi jwrtqa oq seuip kele jatqanda wzın qıl arqandı ülkendigi üydey tasqa baylap, jartastıñ üstinen bwğalıq laqtırıp samoletti qwlatqan kezderi de bolıptı. Ospandı qolda wstap, aytqanına köndiru üşin qıtay da, «sovet» jağı da sıy siyapat jasap, orden, medal' tapsırayıq dep kelgende «men teñge men sölkebay tağatın qız-qırqın emespin» dep almağan eken. Qıtaydıñ qızıl armiyası 1951-jılı Ospandı wstap, atıp tastağan körinedi. Osı ayanıştı äñgimelerdiñ bärinde de Ospan batır kerey bolatın.

2009-jılı «Ortalıq Qazaqstan» gazetinde basılğan  Däuletqali Asauov  pen Serğazı Qabıldawlınıñ  «Aspan astı elinde at oynatqan Ospan batır»  (http://kerey.kz/?p=5741) maqalasınan keyin eşkim qarsı pikir aytqan joq depti Qwrmetbek bauırımız. Bwl jwrttıñ maqaladağı aytılğan jäytti moyındağanı emes dep oylaymın, «äy, ayta beredi» degen qazaqı beyqamdıq.

2016-jılı oblıstıq gazetimizde şıqqan «Ospan batır Toqa Molqı boladı» (http://abai.kz/post/view?id=12400) attı maqalada, Ospan batırdıñ nemere inisimin dep otırğan, Qwrmetbek mınanday şejire kestesin keltiripti «Toqa Molqıdan – Esqwl, Bayjigit, Kökböri, Äuezqwl tuadı. Osı Äuezqwldan  törteu taraydı – Aytuğan, Jantuğan, Böltek, Taymas. Aytuğannan – Däkil, Qali, Siläm tuadı. Qalidan meniñ atam – Zarqın, Silämnan – Ospan taraydı. Zarqınnan meniñ äkem – Äbilqasım tuadı. Al Ospannan jeti wl, jeti qız taraydı». Naqtı twjırım, biraq 3 attap Toqa Molqıdan Siläm atasına jetip keledi. Osı jeri senimsizdik tuğızadı, äytpese Qwrmanbektiñ Ospan batırdıñ nemere inisi boluına eşqanday qarsılığım joq. Bir rudıñ şejiresinde twtas bir tarmaqqa bas bolıp twrğan atanıñ artı mwnday seldir bolmasa kerek.

Erterekte Toqanıñ eki aqsaqalınıñ şejire tarqıtıp otırğanına kuä bolıp edim. Ol kisiler, pälenşe atamızdıñ twsında Toqalar Bwqar men Samarqannıñ töñiregin jaylağan dep otırdı. Bwl, Arğın Toqa eli erteden kele jatqan köne rudıñ biri degen söz jäne eñ beri bolğanda «aqtaban şwbırındı, alqaköl swlama» zamanınan bwrın bolğan jäyt. Sebebi, bwrın Sarıarqağa jazğı jaylauğa ğana şığatın qazaq eli, osı bosqınşılıqtan keyin ğana qıs qıstap, jaz jaylaytın bolğan. Sondıqtanda tamırı tereñde jatqan Toqa Molqınıñ bir atası Aytuğanğa Ospannan eki attap jetkizetin şejire kestesi adam sengisiz tayaz, Ospannan Aytuğanğa deyin  arı ketse 60-70 jıl ğana bolıp twr. Müldem qisınsız.

2008-jılı «Qarağandı poligrafiyası» baspasınan «Qarpıq jäne qoja şejiresi» attı kitap şıqtı, avtorları J.B.Bikenov, J.M.Jäkenov, T.K.Isabek. Aldıñğı avtor Jarılqasın Bikenovtı jaqsı tanimın, qalamızdıñ aytulı azamatı. Sol jılı Qarağandıda twrğanıma 36 jıl bolğandıqtan, Arğın atamızdıñ Toqa wrpaqtarımen aralasıp joldas, dos, qızımettes bolıp jürdik.  Toqa eliniñ qanday irgeli el ekenin, qazaqtıñ arğı bergi zamandarındğı tarihına, öner-bilimine mol üles qosqan ülken ru ekenin tolıq tanıp bildik. Sondıqtanşejire kitaptı baspadan şığısımen Jäkeñnen swratıp alıp edim. Qazir sol kitap stölimde twr. Ras, Toqanıñ işinde Molqı atası, odan taraytın Aytuğan tarmağı da bar ekeni şejire kitapta körsetilgen.

Al, endi Ospan batır turalı osı uaqıtqa deyin şıqqan, telegey teñiz köp kitaptar men zertteulerdiñ bärinde batır Abaq kereydiñ Molqı tarmağınan taraytın Aytuğan atasınıñ wrpağı ekeni naqtı jazılğan jäne tolıq şejiresi men jwbaylarınıñ attarı, olardan tuğan wl-qızdarı tügel sanamalap atalğan. Bwl şejirelerdi jazğan avtorlar, biz siyaqtı ber jaqta otırıp ärkimniñ aytqanınan qwrastırıp jazuşılar emes.  Qıtay jağında jäne Monğoliyanıñ Qıtaymen şekaralas aymaqtarında tuıp ösken, kim turalı jazsa da, neni jazsa da közi körgen adamdardıñ kuäligine süyenip jazğan azamattar.

Mäselen, Qıtay jağında tuıp ösken Bayahmet Jwmabaywlı degen ağayın 2007-jılı Abaq kereydiñ Molqı ruınıñ şejiresin  Ürimşi qalasında 500 danamen arap älip-biinde kitap etip bastırıp şığarıptı. Osı kitaptı mağan, ötken ğasırdıñ 60-jıldarınıñ ortasında Qazaq universitetininiñ matematika-mehanika fakul'tetinde birge oqığan, şejireşi dosım Nayman Müsäyip Qıdırhanwlı Sıdıqov  tauıp, Ospan batırdıñ şejiresin Molqıdan bastap tikeley wrpaqtarına deyin töteley iriktep qazaq älip-biine audarıp, jazıp jiberip edi. Sol şejire bılay deydi.

Abaq Kerey Molqıdan-Qojanqwl; Qojanqwdan-Tağanaq; Tağanaqtan-Arıq, Begen; Arıqtan-Maşan (batır), Malğabar, Solpı (Otau); Maşannan-Janjigit, Aytuğan, Däuletkeldi, Bitey, Bayjigit (Japaq); Aytuğannan-Qojakeldi, Ordakeldi, Qangeldi, Qamıs, Begalı; Begalıdan-Edil, Emil, Qwdakeldi (İzekeñ), Baysal, Töles; Tölesten-Rayımbet, Säyeke; Rayımbetten-Rayıs, Bibay, İrkes, Tirkes, Omarqan, Jwmarqan, Abdıqwmar; Rayıstan-İsläm, Toqajan, Qıdırqan; İslämnan-Ospan, Dälelqan; Ospannan-Zia, Şerdiman, Niğmetolla, Näbi, Rahmetolla, Oydolla, Käri, Amaq; Şerdimannan-Mwsıratbek, Aqanbek, Samat, Mübina, Qarbia; Aqattan(Aqanbek bolar)-Quanış; Mwsıratbekten- Mäuletbek, Närlen; Niğmetolladan-Äsetbek, Münira, Üpat, Ümia; Äsetbekten- Panar, Qadır, Käusar, Qania; Näbiden-Maqan, Maqat, Bolat, Nwrlan, Jaqaş, Sabir; Maqannan-Örkenbek, Imanbek, Saltanat, Qımbat; Maqattan-Miğat, Uğidat, Iaqwp, Sänia; Bolattan- Säulet, Samal; Nwrlannan-Parasat; Rahmetolladan-Şattıq, Esbolat; Amaqtan- Äsenbek, Äkimbek, Käkimbek, Käzimbek, Näzigül.

Bwdan basqa, Monğoliya qazaqtarınıñ belgili şejireşisi, Şınay Rahmetollawlınıñ 1997-jılı Ölgiy «Baspager» degen baspadan qazaq älip-biimen basılıp şıqqan «Monğoliya qazaqtarınıñ ata-tek şejiresi» degen kitabı bar. Kereydiñ qwramındağı rulardı taratıp kelip, «Molqı»-lardıñ şejiresine toqtalğanda kitaptıñ 141-betinde Molqınıñ Wranı Maşan, Batır I.Ospan, aqın Aqıt qajı…, dep sanamalap jazıp, 142-betinde Molqıdan bastap taratıp,…, Islamnan–Ospan, Ospannan-Şerdiman, Nığmetolla, Näbi, Şerdimannan-Müsirät dep qısqa qayırıptı. Bwl jerde negizgi mäsele, Monğoliyaan şıqqan kitaptıñ da, Ospannıñ Kerey Molqı ekendigin kuälandırıp twrğandığı.

Jädi Şäkenwlı degen avtordıñ «Ospan jäne onıñ wrpaqtarı» degen eñbegi bar eken, sol maqalağa silteme jasağan    «Ospan batır» attı maqalada,internettegi siltemesi https://www.tarbie.kz/30173, mınanday mälimetter beripti:

«Ospan batır İslamwlı (1899-1951)  wlt azattağı üşin  basın bäygege tikken  äygili batır. Onıñ eñbegi Şığıs Türkistan atalatın Altay, İle, Tarbağataydı qamtığan baytaq dalanı jat tabanınan qorğaumen ğana beynelenip qalmastan, soltüstik Qıtaydıñ Altay  öñirinen şetel şapqınşılarınan saqtap qalğanımen de körinedi.

Ospan ilgerindi- keyindi üş äyel alğan adam. Birinşi äyeli- Nwrqızar Jarımbetqızının üş qız; altı wl tuğan. Wldarınıñ atı Ziya, Şerdiman, Niğımetolla, Oydolla, Näbi, Käri. Qızdarı-Zağila, Käbila, Pänsi.

Ekinşi äyeli Memey Beldemşeqızınan üş qız-Qabiba, Qatipa, Zambila.

Üşinşisi, jeñgedey alğan äyeli Bayan  Istayqızınan bir wl Ämaq, bir qız Müniba-eki bala bolğan.

Batırdıñ balalarınan Ziya 1941 jılı tamızda Quüydiñ Şolaqsayında oqqa wşıp ölgen, wrpaq joq. Ekinşi  äyeli Memey men üş wl, bes qızı-9 jan 1942 jılı aqpanda Şıñşısay ükimetiniñ Bwrbıjap basqarğan äskerlerimen soğısta qolğa tüsip, alğaşında Sarısümbe qalasında (qazirgi Altay qalası), 1943 jılı mamırdan bastap Köktoğay qalaşığında «mırza qamaqta» otıradı. 1944 jılı mamırda Ospan qolınıñ bir retki qattı soqqısına wşırağan Gomidannıñ Köktoğay qalaşığındağı jendetteri qala twrğındarınan 40-beykünä adamdardı qırğanda, Ospannıñ 18 jastağı qızı Käbila men 14 jastağı wlı Oydollanı Memeydiñ közinşe keskilep öltirdi. 11 jastağı wlı Käri men  aldı 12 jasqa, artı 8 jasqa kelgen üş qızın qwdıqqa tiri tastap öltiredi. Memey öluge aynalğanda özin özenge laqtırıp, qaşıp qwtıladı.

Qalğan üş wl-Şerdiman, Niğımetolla, Näbi 1941 jıldan  bastap negizinen äkesi Ospanmen birge boladı. 1951 jılı Ospan Gansu ölkesiniñ Hayzı degen jerinde Qıtay äskerleriniñ qolına tüskende, qaşıp şığıp, Şıñjañğa kelip, bayırğı bauırlastarın tauıp, Altay, Boğda aralığında qarulı küresti jalğastıradı. 1952 jılı äkesiniñ süyegin alu şartına oray qaru tapsırıp, bağınuğa mäjbür boladı. Şerdiman 1952 jıldıñ qazanınan 1959 jılğa deyin Altay äkimşilik mekemesinde malşaruaşılığı böliminde, 1959 jıldan 1967 jıldıñ qañtarında qaytadan qolğa alınğanğa deyin, İle oblıstıq sayasi keñeste isteydi. 1970 jılı 30 säuirde baqilıq boladı.

Şerdimannan üş wl men eki qız qalğan. Ülken wlı-Müsirat İle oblıstıq astıq mekemesinde audarmaşı, ekinşi wlı Ashat-İle jün toqıma fabrikasında jwmısşı, üşinşi wlı  Sämet-İle pedagogikalıq institutında oqıtuşı bolıp jwmıs isteydi. Qızdarı-Mübina, Qarbiya. Olar qazir Qıtaydıñ Qwlja qalasında twradı. Ospannıñ Niğmetollası 1972 jılı nauqastan qaytıs boladı. Onda bir wl, üş qız  bolğan. Wlı Äset-Köktoğaydıñ Kürti auılı Öndirqara qıstağında twradı.

Qızdarı-Münira, Ümiya, Üpat. Äsetten eki wl eki qız. Wldarı- Panarbek, Qadır. Qızdarı-Qaniya, Käusar.

Näbiden altı wl, bir qız bolıp, ülken wlı Mahan Köktorğaydıñ qıstağında, ekinşi wlı Mahat ta Ertis qıstağında, üşinşisi Bolat ta Ertis qıstağında,  törtinşisi Nwrlan-Köktoğay audandıq halıq sotında tergeuşi bolıp isteydi. Besinşi wlı Jaqaş ta Ertis qıstağında twradı, altınşı  wlı Örkenber-2002 jılı Qazaqstanğa birjolata oralğan, QR azamatı, qazir Türkistan qalasındağı Q.A.YAassauy atındağı HQTU-niñ studenti, Ospan batır atındağı halıqaralıq qayırımdılıq qorınıñ prezidenti. Mahannan Imatbek-bir wl, Saltanat, Qımbat-eki qız. Mahattan Mihat, Whidat, YAhwp-üş wl, bir qız-Sämiya. Bolattan eki qız- Säulet, Samal. Nwrlannan bir wl Parasat, Jaqaştan bir wl Berdäulet, qızı-Säbira.

Näbi Ospanwlı 2000 jılı qaytıs boldı. Bir qızığı onıñ qaytıs bolğandığın tuıstarınıñ habarlauınan bwrın «Azattıq» radiosınan sol küni  estigen halıq janazağa jinaldı. Jergilikti saqşı jäne qauipsizdik organdarı janazağa jinalğan mıñnan astam halıqqa abırji qarap, olardı dereu baqılauğa aldı.

Ospan wldarınan qazirgi tiri otığanı Ämaq ol qazir Köktoğay audanınıñ Kürti qıstağında twradı. Ämaqtan tört wl, bir qız. Wldarı-Äsenjan, Äkimbek, Käkimbek, Käzimbek. Qızı Näzigül.

Ospannıñ wldarınıñ işindegi ülkeni men äke tağdırına qatıstı oqiğalarıdı köp biletin adamnıñ biri ülken wlı Şerdiman bolsa, biri Näbi edi. Al, sol Şerdiman 1973 jılı Qwlja türmesinde  qudalanıp qaytıs bolsa, Näbi 2002 jılı dünieden ötedi».

Körsetilgen, tärbie saytındağı https://www.tarbie.kz/30173 maqalasında «Ospan batır Şıñjañ ölkesi, Altay Aymağı, Köktoğay audanınıñ adamı. Ruı kerey işinde maşan, molqı», dep jazılıptı.

Bwl jerde avtordıñ jazğandarına eş özgeris engizgen joqpın jäne  kisi attarında säl-päl özgertip jazğanın da qaldırdım, sebebi oqırman aldıñğı jazılğan kisi attarın tani aladı. Ekinşi aytarım, Örkenbek bwl künde Türkistandağı YAssauy atındağı Qazaq-Türik universitetin tämamdap, Almatıda twradı eken. Osı maqalanı dayarlau kezinde izdestirip taba almadım, ağayındar «Örkenbek  qazir käsipker, oñtüstik Koreyada jür», dep mälimet berdi. Internette Örkenbek wldı boldı degen de mälimet jür, biraq balanıñ atı jazılmağan. Üşinşi, Örkenbek jwrt aytıp jürgendey Ospan batırdıñ nemeresi emes, Bayahmet Jwmabaywlınıñ şejiresinde körsetilgenindey, şöberesi körinedi. Mwnı mağan alğaş aytqan Arıstan Tosın ağamız bolatın. Mümkin, qazaqı dästürmen Näbi atasınıñ bauırında, balası bolıp ösken bolar. Törtinşi, maqalada Näbi atamızdıñ qaytıs bolğan jılı eki türli jazılıptı, bwl şarua men üşin mañızdı bolmağandıqtan jäne dwrısın bilmegendikten, eşteñeni özgertpedim. Sebebi, Ospan batırdıñ negizgi zertteuşileri, dwrıs datanı  özderi naqtılaytın bolar dep oyladım.

«Dästür» attı Wlttıq–etnografiyalıq jurnalda «Ospannıñ ömirbayanına  qatıstı keybir derekter» attı maqala bar (http://dasturkb.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=606:ospanny-mirbayanyna-atysty-kejbir-erekter&catid=81&Itemid=690), sonda da «…Äkesi Islam qazaqtardıñ üş jüziniñ  orta jüzine jatatın Kerey taypasınıñ bir tarmağı Molqı degen ruınıñ Aytuğan atasınan taraydı» dep, atap körsetken. Bwl maqalanıñ avtorları H.Bat-Oçirın Bold, H.Bat-Oçirın Tuyaa. Körip otırsızdar, bwlar monğol wltınıñ azamattarı. Maqalada Ospan batırdı sayasi wstanımı anıq emes, bilimsiz nadan adam etip körsetuge tırısqan.

Ospan batır turalı Qıtay Halıq Respublikasınıñ baspalarınan şıqqan kitaptar men maqalalardıñ avtorları da, cenzuranıñ qıspağımen, batırdı «kompartiyanıñ tärbiesine könbedi», «bandı boldı», «Ökinişke oray onıñ özinikin jönge sanaytın  minezi auqımdı jağdaydı  meñgere bilmegen kerbaqpalığı saldarınan jeñimpaz armiyamızğa qarsı oq atıp, özin gomindañ quırşaq qaldıq küşteriniñ qoynına attı. Amerika sındı şapqınşı elderdiñ jeliktiruimen kommunistik partiyanıñ köp retki bağınu nasihatına qwlaq aspay, qarsı oq atqandıqtan qwdıretti armiyamızdıñ tegeurininde jeñiliske wşırıp, öz tübine özi jetken bandı atamanına aynaldı» degen siyaqtı sözder jazuğa mäjbür bolğandıqtarı körinedi.

Jazuşı Düken Mäsimhan wlınıñ «Ospan batır» attı kölemdi maqalası bar (http://masimkhanuly.kz/?p=2796). Osı maqalada Şığıs Türkistandağı köterilistiñ sayasi, äleumettik sebepteri bayandaladı, biraq bizge keregi Batırdıñ şığu tegi turalı mına kuälik mälimeti  «Şıqqan tegi Orta jüzdiñ kerey (abaq) taypasınan taraytın Molqı degen rudan».

2007-jılı Almatınıñ «Arda» baspasınan şıqqan «Ospan batır. Derekti zertteu» degen kitap bar, qwrastıruşıları Jädi Şäken wlı, Däuletkerey Käpwlı, Örkenbek Näbiwlı. Bwl kitapqa ärtürli avtorlardıñ Ospan batır turalı maqalaları kirgen. Tarih ğılımınıñ doktorı, L.N.Gumilev atındağı Evraziya wlttıq universitetiniñ professorı Twrsınhan Zäkenwlınıñ «Ospan batır» attı maqalasında  «Ospan batır 1899-jılı aqpan ayında Şığıs türkistannıñ Altay aymağı, Köktoğay audanınıñ Öndirqara degen jerinde düniege keldi. Ata jöni Abaq kereydiñ Molqı ruınıñ Aytuğan äuletinen taraydı» degen twjırım bar. Däl osınday kuälik  kitaptıñ işindegi basqa maqalalarda da jür. Jalpı, bwl kitapta Ospan batırdıñ ömir jolına qatıstı qwndı maqalalar barşılıq. Tügendep jatpaymın. Kitaphanalarda bar körinedi.

Örkenbek Näbiwlı

Ötken, 2016-jıldıñ mausım ayında «Añız adam» jurnalınıñ №11(143) şığarılımı «Qıtaydağı wlt azattıq köterilistiñ basşısı Ospan batır» taqırıbına arnalıp basılıptı. Ospan batırğa arnalğan birinşi interv'yuda Örkenbek Näbiwlı babasın «Orta jüzdiñ Kerey ruınan» dep aytıptı. Qalıñ oquşı qauımğa bwl jurnaldıñ beretin naqtı mälimetteri mol. Jurnalğa ün qosqan Türik ğalımı, özimizdiñ bauırımız, Äbdiuaqap Qara men Jädi Şäkenwlın atar edim. Jalpı, Jädi Şäkenwlınıñ Qıtay qazaqtarınıñ tarihına arnalğan  şığarması bolsın, Ospan batırğa arnap jazğan maqalaları men aytqandarı bolsın asa däyekti, mağınalı dünieler.

Endi Uikipediyadağı «Molqı» turalı mälimetti keltireyin (https://kk.wikipedia.org/wiki/). «Molqı-qazaq halqınıñ qwramındağı ru. Şejire boyınşa, Orta jüz qwramındağı kerey taypasınıñ abaq kerey tarmağınan taratıladı. Kereydiñ mol ruı. Altay tauınıñ moñğoldıq jäne qıtaylıq böliginde qonıstanğan. Wranı-Maşan, tañbası-abaq. Qazaqtıñ azatker batırı, “altın añızı” Ospan Islamwlı osı rudan şıqqan».

Arğın Toqanıñ işindegi Molqı atası turalı Uikipediyada mälimet joq, bwl endi basqa äñgime.

Qazaqtıñ klassik jazuşısı Mwqtar Mağauinnıñ 2011-jılı Almatıda şıqqan «Şıñğıshan jäne onıñ zamanı» attı 4 tomdıq «Derekti tarihi hikaya» kitabınıñ  «Tuğan jer» attı 1-tomınıñ 313-betinde Kerey eliniñ köne zamannan bastap bügingi künge deyin sozılğan tarihın bayandağan tarauında, Ospan batırdıñ  Kerey ekendigi jazılğan. Mwqtar ağamızdıñ közi jetip, köñili senbese bwl mälimetti kitabına qospas edi.

Ospan batır turalı «Kökjal» dep,  kitap jazğan qazaqtıñ tağı bir klassik jazuşısı Qabdeş Jwmädilovte şığarmasında batırdı Kerey molqı dep jazğan bolatın. Özi şekara sızığınıñ arğı jağında tuıp öskendikten jazıp otırğan taqırıbın, keyipkerlerin jetik bildi ğoy jäne jazuşılar kitabın jazardıñ aldında, bilip twrğan taqırıbı bolsa da, tübegeyli zertteu jürgizip barıp qana jazadı emespe.

Stambwl qalasında 2008-jılı basılıp şıqqan Yusuf Ziya Arpacik degen avtordıñ  “Osman Batur”attı kitabında batır «qazaq türkileriniñ işinde orta jüzdegi Kerey Molqı» dep jazılğan.Tura osınday kuälik 2011-jılı Stambuldıñ «Doğu Türkistan Göçmenler Derneği» baspasınan şıqqan  «On ylga sigan efsanevi omur» (On jılğa siğan añız ömir) degen kitapta da bar, avtorı Dr. Omer KUL. Tipti Ospan batırdıñ şejiresi, bizdegişe tizbektelip berilmegen,  sızba türinde keltirilipti. 1988-jılı Şveciyanıñ Upsala qalasında  Linda Benson men Ingvar Svanberg-terdiñ redaktorlığımen qwrastırılğan “The Kazaks of China Essays on an Ethnc Vinority” (Qıtaydıñ etnikalıq azşılıqtağı qazaqtarı turalı esseler) attı jinaqta Linda Bensonnıñ “Osman Batur: The Kazak’s Golden Legend” (Ospan batır, Qazaqtıñ altın añızı) attı maqalasında da batırdı Qazaqtıñ Molqı kereyi dep jazıptı.

Soñğı üş kitaptıñ tiisti betterin, suretke tüsirip, Türkiyadan Äbdiuaqap Qara bauırımız internet arqılı poçtamen jiberdi.

Osımen, baspa betinde basılğan, internet resurstarında keltirilgen Ospan batırdıñ Abaq kerey Molqı ekenin ayğaqtaytın maqalalardı sanamalaudı toqtatamın. İzdegenge mwnday materialdar öte köp kezdesedi.

Atalmış taqırıpqa material jinap, zerttep tolğanıp jürgen künderimniñ birinde, 2017-jıldıñ qañtar ayınıñ 24-küni, tağdır meni Almatıda Arıstan Tosın attı Ospan batırdıñ tuğan jienimen jolıqtırdı.    Dastarhan basına qwda dep, ardaqtap  äkelip otırğızğan ülken kisini bir jerden körgen siyaqtı edim, biraq jığa tanımadım. «Ağaydı tanisıñba» degen üy iesiniñ swrağına, «tüsi tanıs, biraq esime tüsire almay otırmın» dep, jauap berdim. Söytsem, anau bir jılı, Astana küninde Reseydiñ prezidenti D.E.Medvedev pen bizdiñ elbasımız N.Ä.Nazarbaevtıñ aldında «Qara jorğa» biin Hanşatırdıñ aldındağı ülken alañda bilegen ağamız eken jäne ağaydıñ, birer jıldıñ mwğdarında, Qazaqstan täuelsizdik alğan alğaşqı jıldardıñ birinde elbasımızdıñ Angliyağa alğaş resmi saparmen barğanda Batıs Berlinnen Londonğa izdep barıp jolıqqanı turalı aytqan äñgimesin televizordan körip, tıñdağan edim. Osı kisi Arıstan Tosın eken. Tanısa kele, Kereydiñ noqta ağası, Iteli  bolıp şıqtı, jası 79 da. Almatı qalasına jalğas Rayımbek auılında, Süyinbay köşesiniñ boyında, özi salğan, atası Zuha batır atındağı meşittiñ janında twradı eken. Söylese kele Arıstan ağamızdıñ anası Zäfirä Ospan batırdıñ äkesi Slämniñ qarındası bolıp şıqtı. Ospannıñ müldem kişkentay kezinde şeşesi qaytıs bolıptı da, Zäfirä apayı alıp ketip bağıp ösirip, er jetip jasöspirim jigit bolğan şağında «arı qaray, öz ağayındarıñ, Molqınıñ işinde ösuiñ kerek, äytpese jat bolıp ketesiñ» dep, tuıstarına aparıp qosıptı. Közi tiri kuä degen osı. «Qazırğı künderi Qıtayda Ospannıñ öz kindiginen tuğan bir ğana balası-Ämaq qaldı. Soğısta ölmey aman şıqqandarınıñ qalğanı küni jetip qayttı» dedi. Jas jetkinşek Ospandı atası Zuha batırdıñ qanşa ret, qalay sınağanın, ne dep bata bergenin aytıp berdi. Bwl äñgimelerdi jinağan materialdarımnıñ işinen keziktirip oqığanmın, biraq keybir jazbalarda Zuha batırdıñ ornına Böke batır dep  jañsaq jazğandar da bolıp şıqtı. Äbdiuaqap Qaranıñ jazuı boyınşa, Böke batır 1904-jılı, Ospan bar-joğı 5 jasta bolğan kezde, qaytıs bolıp-Ospandı sınaytın da, bata beretin de, soğıs önerin Ospanğa üyretetin de mümkindigi bolmağan körinedi.

Ospan batırdı wyğırlarda özderine ıñğaylap, bizdiki dep tirşilik jasap jatqan körinedi. Bwl, Jarqın Jeti degen azamattıñ «Ospan batırdı wyğırlar wrlap almaqşı» (http://shyn.kz/article/view?id=352) degen maqalasında aytıladı. Mwnıñ artında Şığıs Türkistandağı azattıq üşin küresti, negizinen qazaqtar emes, wyğırlar jürgizdi dep aytqısı keletin ülken sayasat jatır.

Bwl künderi Altaydıñ Köktoğay audanınıñ Kürti qıstağında twratın, özderiniñ ata-tek şejiresin tolıq biletin, Ospan batırdıñ közi tiri tuğan wlı Ämaq atamız twrğanda jäne Almatıda twrıp jatqan şöberesi Örkenbek «Orta jüzdiñ Kerey ruınanbız» dep aytıp otırğanda, «Ospan batırdıñ tuğan jienimin» degen Arıstan Tosın ağamız barda, qazaq pen qıtaydan basqa qanşama memleketterdiñ kitaptarı men jurnaldarı, internettegi jariyalanımdar «Ospan batır Kerey molqı» dep kuälik berip otırğanda-basqalardıñ  Batırdı «Kerey emes, Arğın deui» külkili jağıday ğana emes, öte ökinişti, şındıqqa köpe-körineu qiyanat närse dep oylaymın.

Al, Ospan batırdı Arğın toqanıñ işindegi Molqı jasağannan Kerey kedeylenip qalmaydı, biraq Arğın da bayımaydı. Batırdı Arğınnan qızğandı deytin, men Kerey emespin.

Törehan Maybaswlı aytqanday «El ortaq, jer ortaq, batır ortaq». Erteñgi wrpaqqa tarihtı bwrmalamay jetkizu büginginiñ parızı, şındıq qaşanda qımbat.

Bayqasañızdar maqalanıñ ön boyında, 2016-jıldıñ küzinde oblıstıq gazetimizde şıqqan, «Ospan batır Toqa Molqı boladı» degen maqalanıñ avtorı Törehan Maybastıñ atı bir rette atalıp, eşqanday sın eskertpe jasalmadı. Sebebi, «Ortalıq Qazaqstan» gazeti men maqala avtorı beytaraptıq princip wstap, oqırmanğa «erekşe jañalıqqa pretenziyası bar» mälimetti jetkizuşi ğana. Qalğanın oqırman özi ekşep, taldau jasaydı. Törehan Maybas meniñ öte sıylaytın, ärbir jazğanın kütip jürip oqitın avtorım. Jurnalist, jazuşı, etnograf, Qarakesektiñ Kerney atasınıñ şejiresin tüzip qalıptastırğan şejireşi, «Kökböri Kerney» dep äldeneşe kitap jazğan tarihşı-ğwlama ğalım. Osınday bilikti azamat gazetke wsınılğan mälimettiñ şikiligin bilmedi emes, bilgenine kämil senimdimin. Maqalağa oqırman köñil audaratınday etip jazdı, sonıñ nätijesinde köp uaqıtımızdı bölip, qanşama material jinap eñbektenuge tura keldi. Ökinbeymin, özim üşin birtalay bilim jinadım, endi sizdermen bölisudi jön kördim.

Kerekti maqalalardı jinauğa kömektesken, arap älip-biinde jazılğan maqalalardı kirilicağa audarıp jazıp bergen jäne osı taqırıpqa kitap, maqala jazğan ağayındardıñ telefondarı men e-poçtalarınıñ meken-jayların tauıp berip, aqıl keñesterin qosqan Türkiyalıq ğılım doktorı, etnikalıq qazaq, Äbdiuaqap Qarağa jäne Kerekulik şejireşi Müsäyip Sıdıqovqa, M.Äuezov atındağı ädebiet-öner institutınıñ bölim meñgeruşisi Serikqazı Qorabaevqa, Qarağandı Ekonomika Universitetiniñ docenti Samat Bitimhanğa alğısımdı bildiremin.

F.m.-ğ.d., professor.           Esmwhanbet Saydahmetwlı Smailov.

kerey.kz