قازاق جەرىنە كەلگەن اق پاتشا بيلىگى دە، سول سەكىلدى سوۆەت ۇكىمەتى دە لەگيتيمدى ەمەس-ءتىن. قازاق تاريحىنداعى وسى اقيقات ءالى كۇنگە قۇجات تۇرىندە ايقىندالماي كەلەدى.
بۇل تۋرالى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، الاشتانۋشى مامبەت قويگەلدى 365info.kz مەديا-پورتالعا بەرگەن سۇقباتىندا ءمالىم ەتتى. ونىڭ پىكىرىنشە، قازاق جەرىنە العاش اياق باسقان كەزدەگى سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ لەگيتيمدى ەمەستىگىن اشىق مويىنداپ، ءتىپتى بىزگە ونى ارنايى قۇجاتپەن راستاۋ كەرەك.
سوۆەت وكىمەتى قازاقستانعا زاڭسىز كەلدى
— قازاقستاندا پاتشالىق بيلىك لەگيتيمدى بولعان جوق. ونى كۇشپەن الىپ، ىسىرىپ تاستاعان سوۆەت بيلىگى دە لەگيتيمدى بولعان جوق.
ول كەزدە جالعىز لەگيتيمدى بيلىك بولدى. ول – 1917 جىلى جەلتوقساندا ورىنبوردا قۇرىلعان الاشوردا ۇكىمەتى. مىنە، سول زاڭدى بيلىك بولاتىن. قاي تۇرعىدان الساق تا ول سول كەزدەگى جالعىز زاڭدى بيلىك بولاتىن.
الاشوردا قازاق قوعامىندا ورتا عاسىردان قالىپتاسقان ساياسي ءداستۇر رەتىندە شاقىرىلعان ءىى-ءشى جالپىقازاق سەزىندە قۇرىلدى. ول سەزدى ەشكىم زاڭسىز دەپ ايتا المايدى. ونى تەك سوۆەت تاريحناماسى، يدەولوگياسى زاڭسىز، بۇزىق سەكىلدى كورسەتتى. ال، شىن مانىندە، زاڭ تۇرعىسىنان، تاريح تۇرعىسىنان بارلىعىن زەرتتەپ، ناقتى باعاسىن بەرسەك، ول سول كەزدەگى زاڭدى ۇكىمەت بولاتىن.
قازاق جەرىندە ۇلتتىڭ يگى جاقسىلارى، ۇلكەندەرى، دۋالى اۋىزدارى باس قوساتىن قۇرىلتاي جينالىس بۇكىل ۇلتتىڭ اتىنان شەشىم قابىلدايدى. ول ساياسي نەمەسە باسقا شەشىم بولا ما، ونى قازاق قوعامى مويىندايدى، سونى ورىندايدى. سوندىقتان ءى-ءشى، ودان سوڭ ءىى-ءشى جالپىقازاق سەزى دە وسى ءداستۇر بويىنشا شاقىرىلدى. وسى قۇرىلتاي سەزى جابىق تۇردە الاشوردا ۇكىمەتىن سايلادى. جابىق تۇردە ونىڭ توراعاسىن سايلادى. ال الاش پارتياسى شەشىمىن بۇكىل قازاق حالقى مويىندادى.
ال سوۆەت وكىمەتىن قازاق قوعامى شاقىرعان جوق، سوۆەت وكىمەتىنە قازاق قوعامى اشىق تۇگىلى جابىق تۇردە دە داۋىس بەرگەن جوق. رەفەرەندۋم، سايلاۋ ءوتتى مە؟ جوق. سوندىقتان زەرتتەۋشى رەتىندە، مەنىڭ تۇسىنىگىم بويىنشا، سوۆەت ۇكىمەتى لەگيتيمدى ەمەس.
ءبىز وسىنى اشىق تۇردە مويىندايتىن، ءتىپتى بولماسا ارنايى قۇجاتپەن ونى راستايتىن ۋاقىت جەتتى دەپ بىلەمىن، — دەيدى ول.
گەنوتسيد ەكەنى داۋسىز، نەمەنەگە بۇگەجەكتەيمىز؟
سونداي-اق تاريحشى 1992 جىلعى جوعارعى كەڭەس قابىلداعان قاۋلىنى جاڭعىرتۋ كەرەك دەپ سانايدى.
— 1992 جىلى باسىندا جوعارعى كەڭەستىڭ سوۆەتتىك رەفورمالارعا بايلانىستى قاۋلىسى رەسمي گازەتتەرگە جاريالاندى. مەن سول كوميسسيانىڭ قۇرامىندا بولعانمىن.
كوميسسيانىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن ەكسپەريمەنتتىڭ سالدارىنان قازاق حالقىنىڭ قىرعىنعا ۇشىراۋىن گەنوتسيد دەپ باعالاعان. مەن وسى باعانى دۇرىس دەپ سانايمىن.
… كورشى ەلدەردەگى تاريحشىلار بىلاي دەيدى: „مۇنداي جاعدايلار بارلىق يمپەريالىق قۇرىلىمداردا بولعان. جاڭا، مىقتى، يندۋستريالدى قوعام قۇرۋ ءۇشىن وسىنداي اۋىر جولدان، وسىنداي قىرعىننان بارلىق مەملەكەتتەر وتكەن-مىس„. شىندىعىندا، بۇل ءجاي ءسوز ەمەس. بۇل نيەتى ءتۇزۋ ادامدار ايتاتىن ءسوز ەمەس. ەشقانداي قىرعىندى اقتاۋعا بولمايدى. قازاق حالقىنا كەلەر بولساق، بۇل ءجاي قاتەلىك ەمەس. بۇل بولشەۆيكتىك ۇكىمەتتىڭ ماقساتتى تۇردە جۇرگىزگەن ساياساتىنىڭ سالدارى.
گولوششەكينمەن سماعۇل سادۋاقاسوۆ باستاعان ساياسي توپ جۇلىستى
سول ۇلكەن قىرعىندى جاساعان گولوششەكيندى ورنىنان الىپ تاستاۋ ءۇشىن كۇرەسكەن قازاق زيالىلارىنان تۇراتىن ساياسي توپ بولىپتى. ولار „ۋبەريتە ەتوگو گولوششەكينا„ دەپ اشىقتان-اشىق ايتىپتى.
— مىسالى، 1927-28 جىلدارى سماعۇل سادۋاقاسوۆ باستاعان توپ گولوششەكيندى بيلىكتەن كەتىرۋگە تىرىستى. اشارشىلىققا دەيىن كەتىرۋگە تىرىسقان. كوللەكتيۆيزاتسيا، كونفيسكاتسيانىڭ قارساڭىندا.
جاعىپار سۇلتانبەكوۆ، ىدىرىس مۇستانباەۆ. ولار تروتسكيمەن، زەنوۆەۆ، كامەنوۆپەن تىكەلەي بايلانىسقا شىعىپ وتىردى. „گولوششەكيندى الىپ تاستاڭدار، وسىعان كومەكتەسىڭىزدەر „ — دەدى. ال تروتسكيدىڭ نە دەگەنىن بىلەسىز بە؟ ماسەلە گولوششەكيندە ەمەس، ماسەلە ستاليندە دەدى. ويتكەنى تروتسكيلەردىڭ نەگىزگى جاۋى ستالين بولاتىن. ولار ستالينگە قارسى بىرگە شىعايىق دەدى. ءبىزدىڭ زيالىلارىمىز وعان كەلىسكەن جوق، — دەيدى مامبەت قويگەلدى.
وزبەك، قىرعىزعا قاراعاندا قازاقتىڭ ساياسي ەليتاسى ۇلتىن ساتقىش بولىپ شىقتى
دەگەنمەن سول كەزدە گولوششەكين جانىندا بولعان باسقارۋشى قازاقتىڭ ساياسي توبى وتە مانساپشىل، بيلىكقۇمار بولىپ شىقتى. „قازاقتىڭ ەرەكشە قىرىلۋىنا سولاردىڭ دا تىكەلەي قاتىسى بار، ونى مويىنداۋىمىز كەرەك„ — دەيدى تاريحشى.
— ءبىز كوپ جاعدايدا جىلاپ-ەڭىرەپ بارلىق كىنانى باسقاعا جاپقاندى جاقسى كورەمىز. ماسكەۋگە، ءستاليننىڭ بيلىگىنە اۋدارامىز. قازاق حالقىنىڭ قىرىپ-جويىلۋىنا قازاق بيلىگىن باسقارۋشى ساياسي ەليتا دا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە كىنالى. ماسەلەن، قازاق حالقىنىڭ 49 پروتسەنتىنىڭ كوزى جويىلىپ كەتتى. ءبىر ۇلتتىڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلىپ قالدى. نەگە وزبەك، قىرعىز ەمەس، قازاق وسىلاي كوپ قىرعىنعا ۇشىرادى؟ ولاردا دا سونداي ساياسات ءجۇردى، ولار دا قىرىلدى، بىراق قازاق ەرەكشە كوپ قىرىلدى.
نەگىزىنەن، پوستسوۆەتتىك ەلدەر ىشىندە رەسەيدىڭ، ۋكراينانىڭ، سودان سوڭ قازاقستاننىڭ حالقى كوپ قىرىلدى. نەگە؟ ءبىزدىڭ ۇلتتىق باسقارۋشى ەليتانىڭ كەمشىلىگىنەن، ارينە. ءبىز ونى مويىنداۋىمىز كەرەك. ءبىز ماسكەۋ تاپسىرما بەرسە، ونى اسىرا ورىنداۋعا تىرىسامىز. وسى — ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ۇلكەن تراگەدياسى. مىسالى، وزبەكستاندى الالىق.
ماسكەۋ تاپسىرما بەرەدى، وزبەكتەر باسىندا ء„يا، ءيا„ دەپ قۇپ كورگەن ىڭعاي تانىتادى دا ارتىن سۇيىلتىپ جىبەرەدى. مەيىلىنشە، ۇلتقا قارسى دۇنيەدەن اينالىپ ءوتۋدىڭ جولىن قاراستىراتىن ەدى.
ال بىزدە ولاي بولمادى، — دەيدى مامبەت قويگەلدى. 365info.kz
پىكىر قالدىرۋ