ازاتتىق: – سوڭعى جىلدارى اۋعانستاننان قازاقستانعا ءبىلىم الۋعا كەلەتىن قازاق جاستارىنىڭ سانى كوبەيىپ كەلەدى. ول جاقتا قازاق وتباسى كوپ پە؟
اينۋددين مۋرادي: – وتباسىندا بەس بالامىز. قازىر اتا-انام، باۋىرلارىم تۇرىپ جاتقان ايماقتا 20 ءۇي قازاق بار. باسقا جەردە قازاق بار ما، جوق پا، بىلمەيمىن. ءبىزدىڭ اتالارىمىز وتكەن عاسىردىڭ باسىندا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى تۇركىستان اۋماعىنان كوشكەن ەكەن. وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى كەيبىر تۋىستارىمىز قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن، قازىر وسىندا تۇرىپ جاتىر. ال ول كەزدە اۋعانستاننان كوشپەي قالىپ قويعان قازاقتاردىڭ بارلىعى – اۋقاتتى ادامدار بولدى. مەنىڭ شىن ەسىمىم – ايدىن مۇرات. بىراق قۇجات تولتىرعاندا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تىلىنە بەيىمدەپ “اينۋددين” مۋرادي دەپ جازىپ جىبەرگەن.
ازاتتىق: – اۋعانستاندا قالعان قازاقتاردىڭ بارلىعى اۋقاتتى ادامدار دەيسىز. ال قازاقستانعا كوشىپ كەلگەندەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى ولاردان تومەن بە ەدى؟
اينۋددين مۋرادي: – ءيا، سولاي بولاتىن. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن شەتتەگى قازاقتاردى اتامەكەنگە شاقىرىپ، ولارعا جەر، ءۇي بەرىپ جاعدايىن جاسادى عوي. سول كەزدە اۋعانستاندا ورتا دارەجەدە نەمەسە ناشار جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانداردىڭ بارلىعى كوشىپ كەتتى دە، مالى بار، تۇرمىسى جاقسى ادامدار كوشپەي قالىپ قويدى. مىسالى، مەنىڭ اكەم دە كوشپەدى. ويتكەنى تاۋدا جەكە قىستاۋمىز، ءجۇزدىڭ ۇستىندە قوي، جىلقىمىز بار. نەگىزى، اۋعانستانداعى قازاقتار تەك وسى مالدىڭ كۇشىمەن عانا ءومىر ءسۇرىپ وتىر، ودان باسقا جۇمىس جوق. سوندىقتان قازىر ونداعى جۇرت مۇمكىندىك بولسا، قازاقستانعا كوشكىسى كەلەدى.
ازاتتىق: – بۇرىن مال-داۋلەتىن قيماي اۋعانستاندا قالىپ قويعان قازاقتار نە سەبەپتى قازىر كوشۋگە بەيىم؟
اينۋددين مۋرادي: – بىلەسىز بە، ول جەردە از ۇلت وكىلدەرىنە مەملەكەتتىك قىزمەتكە ورنالاسۋ قيىن. مىسالى، ءىنىم وتكەن جىلى وقۋ ءبىتىردى. بىراق قازىر ۇيدە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ ءجۇر. باسقا قوسىمشا تابىسى جوق. ەكىنشىدەن، قۇندىز ءۋالاياتى قازىر قارۋلى شايقاستار ءجيى قايتالاناتىن قاۋىپتى ايماققا اينالىپ بارادى.
ازاتتىق: – اۋعانستاندا ءارتۇرلى قاقتىعىستار مەن جارىلىستار ءجيى بولىپ جاتادى. ول جاقتا تۇرعىندار وزدەرىن قالاي سەزىنەدى؟
اينۋددين مۋرادي: – قۇندىز – تاجىكستانمەن شەكارالاس ايماق. ول جەردە تاليبان مەن دايش ["يسلام مەملەكەتى" ەكسترەميستىك توبىنىڭ ارابشا قىسقارعان اتاۋى – رەد.] كۇشتەرى ءجيى ورىن الماستىرادى. شىندىعىنا كەلسەك، ونداعى جۇرتتىڭ جارتىسىنا جۋىعى وق پەن وتتىڭ ورتاسىندا قالعانداي جاعدايدا تۇرىپ جاتىر. ول جەردە تاليباندىقتار دا، باسقالارى دا بار. ۇكىمەت ول جەردە جۇمىس ىستەي المايدى. وتكەندە قۇندىز ءۋالاياتى ارشى اۋدانىنداعى ءبىر مەرەكە كەزىندە اۋەدەن تاستالعان بومبادان 100 بالا قازا تاپتى. ونان كەيىن ءبىزدىڭ ايماقتا ون ءۇش پوليتسيانى ءولتىرىپ كەتتى. سول ءتارىزدى وقيعالار ءجيى قايتالانىپ جاتىر.
ازاتتىق: – قارۋلى قاقتىعىس، جارىلىستار كەسىرىنەن قازا تاپقان، جارالانعان قازاقتار بار ما؟
اينۋددين مۋرادي: – قازاقتاردىڭ قازا تاپقانى تۋرالى ازىرگە ەستىگەن جوقپىن. بىراق وسىدان بىرنەشە اپتا بۇرىن قۇندىزدىڭ ورتالىعىندا، وندا دا قازاقتار تۇراتىن كوشەدە اتىس بولدى. بەيكۇنا جاندار وققا ۇشتى. سول كەزدە زارداپ شەككەندەرى بولۋى دا مۇمكىن. بىراق ءوزىم ءالى وندايدى ەستىمەدىم. قازىر جەرگىلىكتى جۇرت قالاعا، بازارعا بارۋدان، ادام كوپ شوعىرلانعان جەردە جۇرۋدەن قورقادى. ويتكەنى جانكەشتىلەر ادەتتە حالىق كوپ جينالعان ورىنداردا جارىلىس جاسايدى.
ازاتتىق: – قازىر اۋعانستان قازاقتارىنىڭ قازاقستانعا قونىس اۋدارۋىنا كەدەرگى، قيىندىقتار بار ما؟
اينۋددين مۋرادي: – ارينە، ونداعى قازاقتار اتامەكەنگە كوشىپ كەلگىسى كەلەدى. بىراق ول ءۇشىن الدىمەن تۇراتىن ورىندى انىقتاپ الۋ كەرەك قوي. مىسالى، مەنىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن الۋعا قۇجات جيناستىرىپ جۇرگەنىمە ءتورت اي بولدى. بىراق ازاماتتىققا ءالى قول جەتكىزە الماي ءجۇرمىن. الماتى قالاسىنىڭ كوشى-قون پوليتسياسىنا بارعان ەدىم، ونداعىلار ماعان “قازاق” دەگەن انىقتاما جانە «سوتتالماعان» دەگەن قۇجات الىپ كەل دەدى. بيىل قىسقى دەمالىستا ۇيگە بارعانىمدا اۋعانستاننىڭ رەسمي ورىندارىنان «قازاق» دەگەن انىقتاما جانە سوتتالماعانىم تۋرالى قۇجات الدىم. اۋعانستاندا ولاردى جيناۋ وڭايعا تۇسپەدى. مىسالى، «سوتتالماعان» دەگەن قاعاز الۋ ءۇشىن ءبىر اي ءجۇردىم. قۇجاتىمدى كورەدى دە، «ەرتەڭ كەل، يا ارعى كۇنى كەل» دەپ سوزا بەردى.
ازاتتىق: – “قازاق” دەگەن انىقتامانى اۋعانستاندا جەرگىلىكتى بيلىك بەرە مە، الدە كوشى-قون پوليتسياسى ءتارىزدى مەكەمە ول جاقتا دا بار ما؟
اينۋددين مۋرادي: – بار ونداي مەكەمە. تۋ تۋرالى كۋالىكتە ۇلتىمىز جازىلادى. سول كۋالىكتى ايماقتىق كوشى-قون پوليتسياسى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە جىبەرەدى. ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ونى تەكسەرىپ، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە جولدايدى. ولار قازاق ەكەنىمىزدى راستاپ انىقتاما جازىپ، ونى قازاقستاننىڭ اۋعانستانداعى ەلشىلىگىنە جونەلتەدى. ەلشىلىكتە قۇجاتقا ءمور باسىپ، قولىمىزعا بەرەدى. ايتەۋىر اۋعانستاننان الگىندەي قاعازدارىمدى رەتتەپ، قازاقستانعا كەلگەن سوڭ ازاماتتىق الۋعا قۇجاتىمدى وتكىزەيىن دەسەم، ەندى “ۆ9 دەگەن ۆيزا اكەل” (شەتەلدەن قازاقستانعا تۇراقتى تۇرۋ ءۇشىن كەلگەندەرگە بەرىلەتىن ۆيزا – رەد.) دەپ قابىلداماي وتىر. شەتەلدەن كەلىپ وقىپ جاتقان بىزدەي ستۋدەنتتەرگە ول ۆيزانى بەرمەيدى. ويتكەنى مەن قازىر قازاقستاندا بەس جىل مەرزىمگە بەرىلگەن وقۋ ۆيزاسىمەن ءجۇرمىن. ەگەر قازاقستان ازاماتتىعىن السام، شاقىرتۋ جىبەرىپ اتا-انامدى دا وسىندا كوشىرىپ الار ەدىم.
ازاتتىق: – قازاق تىلىندە جاتىق سويلەيدى ەكەنسىز. اۋعانستاننان كەلگەن كەي قازاقتاردا ءتىلىنىڭ وزگەشەلەۋ ەكەنى بايقالىپ تۇراتىن ەدى؟
اينۋددين مۋرادي: – وتباسىمىزدا اكە-شەشەم ۇنەمى “قازاقستانعا كەتىپ قالۋىمىز مۇمكىن، قازاق ءتىلىن ۇمىتپاڭدار. ۇيدە قازاقشا سويلەسىڭدەر” دەپ ايتىپ وتىرادى. انا تىلىمنەن باسقا وزبەك، داري، پۋشتۋن، سونىمەن بىرگە اعىلشىن جانە تۇرىك ءتىلىن تۇسىنەمىن.
ازاتتىق: – سۇحباتىڭىزعا راقمەت.
ازاتتىق
پىكىر قالدىرۋ