الاش ارىستارى جانە كوممۋنيست «كوكەلەر»
kerey.kz
1918 جىلدىڭ 29 قازان كۇنى سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋشى كوممۋنيست-
بولشەۆيكتەردىڭ ءىزباسارلارى – كومسومولداردىڭ جەكە ۇيىمى قۇرىلعان ەكەن. بۇل
ۇيىم كەزىندە ارنايى دايىندىقپەن كەلىپ، قابىلداۋشى كوميسسيانىڭ قاتاڭ سىنىنان
سۇرىنبەي وتكەن جاستاردى عانا ءوز قاتارىنا قابىلداعانى راس. كومسومول قاتارىنا ءوتۋ
بولاشاعىن بيىك مانساپپەن، ۇلكەن اتاقپەن بايلانىستىراتىن ءاربىر جاستىڭ باسىپ
وتۋگە ءتيىستى شارتتى باسپالداقتارىنىڭ ءبىرى بولاتىن. ال اكەسى «حالىق جاۋى» اتالىپ
سوتتالىپ كەتكەن نەمەسە ءبىرجولا اتىلىپ كەتكەن بوزبالا مەن بويجەتكەنگە كومسومول
قاتارىنا الاتىن سىنعا تۇسۋگە مۇمكىندىك بەرگەندى قويىپ، ارتىنا يت قوسىپ قۋاتىن
بولعان. ماسەلەن، ورتا مەكتەپتى ۇزدىك بىتىرگەن، «التىن مەدال» يەگەرى، مەكتەپتەگى ەڭ
ءبىلىمدى، ەڭ تالانتتى وقۋشى، بولاشاقتا قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن ءۇش عاسىرعا
ۇزارتقان عالىم، «الاشتىڭ الماس قىلىشى» اتانعان قازاقتىڭ قازىرگى كوزى ءتىرى بىردەن-
ءبىر كلاسسيك جازۋشىسى مۇحتار ماعاۋيندى اكەسى «حالىق جاۋى» رەتىندە ايداۋدا
جۇرگەندىكتەن، كومسومولدىڭ ماڭايىنان دا جۇرگىزبەگەنىن جازۋشى ءوز ەستەلىگىندە
جازادى. ياعني، كومسومول قاتارىنا دانا ابايدىڭ ون سەگىزىنشى قارا سوزىندە «تەگىندە،
ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق»، دەپ
ايتقانىنداي، وزگەلەردەن اقىل-پاراسات، ادامشىلىق-ارلىلىق، ءبىلىم-عىلىم تاراپىنان
وق بويى وزىق بولسا دا، ساياسي تۇرعىدا سەنىمسىز دەپ تانىلعان جاستار وتە المايتىن ەدى.
سوۆەت ۇكىمەتىن قۇرۋشى ءارى باسقارۋشى پارتيا بولعان، وداق قۇرامىنداعى وزگە
ۇلتتارمەن قاتار قازاق حالقىن دا اياۋسىز ەزىپ، قاتىگەزدىكپەن جانىشتاپ وتىرعان
كوممۋنيست-بولشەۆيكتەردىڭ كىم بولعانىن، ولاردىڭ ۇستانعان ەل باسقارۋ قاعيدالارى
مەن ۇستانىمدارىنىڭ قانداي بولعانىن ءبىلۋ ءۇشىن، حح عاسىر باسىندا ءومىر ءسۇرىپ، شىن
كوممۋنيستەردىڭ شىنايى بەتپەردەسىن ناقتى تانىعان قازاق ازاماتتارىنىڭ
دەرەكتەرىنە جۇگىنگەنىمىز ءجون. ايتپەسە، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا بيلىكتىڭ ءسوزىن
سويلەپ، بار قىزىققا كەنەلگەن، جايلى ورىندا وتىرىپ، كوممۋنيستىك پارتيا
مۇشەلەرىنىڭ ەڭ تاڭداۋلىلارىنا عانا بۇيىراتىن، قاراپايىم حالىقتىڭ تۇسىنە دە
كىرمەگەن جىلى-جۇمساققا مەلدەكتەي تويىنعان ات توبەلىندەي اكىم-قارالاردى قويىپ،
سوۆەتتەن تاياق جەپ، تەپەرىش كورمەگەن بىلايعى جۇرتتىڭ ءوزى سوتسياليستىك زامان ءومىرىن
جۇماققا سانايتىنى راس. نان تەگىن ەدى، بەنزين كول-كوسىر بولاتىن، اراق سۋشا اعاتىن
ەدى دەگەن سياقتى ەمىس-ەمىس ەستە قالعان جاقسىلىق نىشاندارىن العا تارتا بەرەدى. بىراق
سول كوممۋنيست-بولشەۆيكتەردىڭ قازاق حالقىن جەر بەتىنەن ءبىرجولا جويۋ ءۇشىن، ەڭ
الدىمەن قازاق ەلىنىڭ جالپى ەكونوميكاسىن ۇستاپ وتىرعان، الدىنداعى مىڭعىرعان
مالىمەن ءوزىن دە، جاقىن-جۇراعات، تۋىس-تۋعانىن دا اسىراپ وتىرعان بايلار مەن ءالدى-
اۋقاتتىلاردىڭ كوزىن قۇرتۋدى 1928 جىلى قولعا العانىن بىلەمىز. كەزىندە مىڭدى
ايداعان بايلاردىڭ دەمەۋشىلىگىمەن ساياساتتا ءوز ءىسىن جۇرگىزۋگە كۇش تاۋىپ وتىرعان
الاش كوسەمدەرىنىڭ قارجىلىق سۇيەنىشىن جويعان سوڭ، كوممۋنيستەر 1929 جىلى
الاشتىق ارىستاردى اۋلاي باستادى. ۇلت مۇددەسى جولىنداعى ارىستان جۇرەكتى
ازاماتتاردىڭ باسىن بايلاۋعا تاستاپ، ۇلت كوسەمدەرىن بىرجاقتى قىلعان سوڭ، قازاقتى
جاپپاي قىرۋدىڭ امالى رەتىندە كوممۋنيستەر جاساندى اشتىق ۇيىمداستىرۋعا كىرىستى.
كەشەگى بايدان تارتىپ الىپ، كەدەيگە ۇلەستىرگەن مالدى ەندى كەدەيدىڭ قولىنان الىپ،
كولحوزعا ۇيىستىردى. بايدان ەڭبەگىمنىڭ ەسەسىن الدىم دەپ، ءوزىن اسىراپ وتىرعان
اعايىنىن توناعان نادان جارلى ەندى ءوز قولىنداعى مالىن امالسىز كولحوزعا قوستى،
قوسقىسى كەلمەگەنى «جەكە» دەگەن جەكسۇرىن اتقا يە بولىپ، وكىمەتتىڭ سول كوزىنە ءىلىندى.
اسىراپ وتىرعان مالىنان ايرىلعان، 1921 جىلعى اشتىقتا الاش بالاسىن زور
زۇلماتتان قۇتقارىپ قالعان باس كوتەرەر ازاماتتارى جوق سورلى قازاقتىڭ قىرىلمايتىن
امالى جوق ەدى. وسىلايشا 1931-32 جىلدارى وپالاڭ-توپالاڭ ەتكىزىپ جالپى حالىقتى
ءبىر ەسەڭگىرەتىپ العان سوڭ، قازاق دالاسىنا كوممۋنيستىك جۇيەنى ەنگىزۋگە ەڭبەك سىڭىرگەن،
اشتان قىرىلىپ جاتقان حالقىنا كومەك بەرۋگە دارمەنى بولماعان، كەدەيدەن شىققان
كوممۋنيست-بولشەۆيكتەردى، كەشەگى سوۆەتتىك قىلمىس-گەنوتسيدتىڭ كەرەگى جوق كۋاگەرلەرى
رەتىندە، 1937-38 جىلداردىڭ رەپرەسسياسى ارقىلى جوق ەتتى. بۇل جاعداي جالعىز
قازاقتىڭ عانا باسىنا تۇسكەن جوق، رەپرەسسيا وداققا يە بولىپ وتىرعان ورىس حالقىن
دا ايامادى. بىلاي ايتقاندا، كوممۋنيستەر ءۇشىن ۇلتتىق سەزىم دە، ۇلتتىق قۇندىلىق تا
جوق بولاتىن. ونى وزدەرى ينتەرناتسيوناليزم دەگەن بۇركەمە كەپپەن جاباتىن ەدى.
بۇدان كەيىنگى الاپات سوعىستى ايتپاعاندا، ابايداي دانا تۋعان كيەلى توپىراقتا
اتوم بومباسىنىڭ سىنالىپ، ادامداردىڭ تاجىريبە قويانىنا اينالۋى; ۇلى دالادان
ۇلتاراقتاي جەر قالماي جىرتىلۋى; ارالدىڭ سۋالۋى مەن بالقاشتىڭ ۋلانۋى;
كوممۋنيست-بولشەۆيكتەردىڭ ەڭ سوڭعى سوراقى قىلمىسى – جالعىز اۋىز دات ءۇشىن
الماتى مەن وبلىس ورتالىقتارىندا جاستاردى جاپپاي سوققىعا جىعىپ اجال
قۇشتىرۋى مەن قۋعىنعا ءتۇسىرىپ قوعامنان الاستاۋى – وسىنىڭ ءبارى كوممۋنيست
«كوكەلەرىمىزدىڭ» قولىمەن جاسالعان سۇمدىقتار بولاتىن. وسىنداي قياناتتىڭ ءبارىن
باستان وتكىزگەن حالىقتىڭ بالاسى رەتىندە قاراپ وتىرىپ، وزدەرىن بكپ(ب) بۇكىلوداقتىق
كوممۋنيستىك-بولشەۆيكتىك پارتيا اتاعان ۇيىمنىڭ ۇستانىمى جەكەلەگەن ۇلتتارعا دا،
جالپى ادامزاتقا دا قاس قاعيدالاردان تۇرعانىن كورەمىن. ولاي ەمەس دەپ اقتاعىم كەلسە
دە، تاريحي دەرەكتەر، حالىقتىڭ كوممۋنيستىك پارتيا مەن سوۆەت ۇكىمەتىنەن كورگەن
تەپەرىشتەرى اقيقاتتان اتتاتپايدى. سودان كەلىپ، «بۇل كوممۋنيست دەگەندەر ءاۋ باستان
وسىنداي قانقۇيلى، قانىپەزەر ادامدار بولدى ما، الدە سوۆەتتىك تاريحتانۋشى
عالىمسىماقتاردىڭ (عالىمدار – قازاقتىڭ شىنايى تاريحىن جازعاندار، مىسالى،
كەنەسارىنى زەرتتەگەن ە.بەكماحانوۆ سياقتى تۇلعالار، ال عالىمسىماقتار – سوۆەتتىك
ساياساتتىڭ سويىلىن سوعىپ ءسوز سويلەگەندەر – ن.ە.) ايتىپ جۇرگەنىندەي، «ۇساق ۇلتتار
ساياساتىنداعى لەنيندىك ءادىل پرينتسيپتەر ستالين كەزىندە ورەسكەل بۇرمالانعاندىقتان»
(ورتا مەكتەپتە العان بىلىمىمنەن جاڭىلماسام، وسىلاي دەپ تۇسىندىرەتىن ەدى – ن.ە.)
بولعان زۇلماتتار ما؟» دەگەن سۇراق ەرىكسىز تۋادى.
حح عاسىر باسىنداعى كوممۋنيست-بولشەۆيكتەردىڭ قازاق دالاسىنا كەلىپ، ءوز
ساياساتتارىن جۇرگىزە باستاعان كەزىندە-اق ولاردىڭ ىشكى قوياسىن كورە بىلگەن، شىنايى
باعاسىن بەرە بىلگەن الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ جازعاندارىنان ءۇزىندى
ۇسىنعاندى ءجون كوردىم. اق-قاراسىن ءادىل حالىق ءوزى تارازىلاپ الار.
1917 جىلى «قازاق» گازەتىنىڭ №253 سانىندا ءا.بوكەيحانوۆ «قىر بالاسى» دەگەن
بۇركەنشىك اتپەن جاريالاعان «جۇرت تورەشى» دەگەن ماقالادا ء(ا.بوكەيحانوۆ.
شىعارمالار. قۇراستىرعان م.قويگەلديەۆ، الماتى، قازاقستان»، 1994, 267-بەت) سوۆەت
زامانىندا قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ اتاسى رەتىندە دارىپتەلگەن ءالىبي جانگەلدين تۋرالى
بىلاي دەيدى:
«وتكەن مارت ايىندا جۇمىسشى ءھام سولدات دەپۋتاتتارىنىڭ پەتروگراد سوۆەتى
تورعاي ۋەزىنىڭ قازاعىنا جاڭا ءتارتىپتى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن اس ءىشىپ اياق بوساتار جانگەلديندى
شىعارعان ەدى.
سوۆەت وكىلى جانگەلدين ەسكى حۇكىمەت زامانىندا، قازاق شاپانىن كابينەت كيىمىنە،
يسلام ءدىنىن حريستيان دىنىنە ايىرباستاپ، جانگەلدىنى ستەپانوۆقا اينالدىرىپ،
ميسسيونەر بولىپ ەدى. بىراق ول ءوزىنىڭ وكىل اتالارىنىڭ ءۇمىتىن بوسقا شىعاردى. ولار
ستەپانوۆتى سۇيرەپ، ءتۇرلى مەكەمەلەردە پەرەۆودچيك، حاتشى قىلىپ تا قارادى.
ستەپانوۆ بارىپ تۇرعان ساۋلەسىزدىڭ ءوزى بولعاندىقتان، ەش جەردە ورىن تەۋىپ تۇرا
الماي، تىرشىلىككە قىرى جوق قاڭعىباس بولىپ كەتكەن ەدى.
مىنە وسى بۇرالقى ستەپانوۆ مارت ىشىندە پەتروگراد سوۆەتىنىڭ وكىلىمىن دەپ
العاشقى اشىلعان تورعايسكى وبلاستنوي كوميتەتكە كەلەدى. ستەپانوۆتىڭ كىم ەكەنىن
بۇرىننان بىلەتىن كوميتەت، پەتروگراد سوۆەتىنەن سۇرايدى: ءدىن وزگەرتۋى قۋلىق بيەنىڭ
ساۋىنىنان دا ءجيى بۇل كۇندە قايتادان يسلام دىنىنە شىققان ستەپانوۆ–جانگەلدين
سوۆەت وكىلى ەكەنى راس پا؟- دەپ. سوۆەت جاۋاپ قايتارادى، ستەپانوۆ–جانگەلدين تورعاي
ۋەزىنە سوتسيال-دەموكرات پارتياسىنىڭ پىكىرىن تاراتۋعا شىعارىلعانى راس دەپ.
ستەپانوۆ–جانگەلدين جاز بويى تورعاي ۋەزىن ارالادى، سوۆەتكە قازاق اتىنان
ءشۇبالى ارىزدار بەردى، كوميسسارلاردىڭ تورعايسكي وبلاستنوي ۋپراۆا اعزالارىنىڭ
ءھام ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە سايلاناتىن كانديداتتاردىڭ ۇستىنەن ءتۇرلى شاعىم
جۇرگىزدى، كادەت دەدى، كازىرگى زاماننىڭ ءتۇرلى «كىنا سۇمدىعىن» سولاردىڭ ۇستىنە
اۋداردى.
سوۆەتتەر ونى قورعادى، ىشكى ىستەر مينيستەرستۆوسىمەن حاتتاسىپ، «بىرىككەن
شارتتىڭ» شاعىمىنان باسقا جۇمىس جوقتاي، اۋرە بولدىق. اقىرىندا، حالىق تورەشى،
جانگەلدين ءھام ول ارقىلى اقىماقتانعان سوۆەت ءىسى تۋرالى ءادىل تورەسىن بەردى.
تورعاي ۋەزىندە ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە سايلاۋى بولعاندا بايگى العاندار:
1-ءنشى ءنومىر الاش پارتياسى 54 مىڭ 978.
2-ءنشى ءنومىر سوتسيال-دەموكرات 41 داۋىس الدى.
ءمىنى ريالىق پەن حالىقتى اداستىرۋشى ۇياتسىزداردىڭ ىسىنە جۇرت تورەشى ەكەنى
وسى».
كورىپ وتىرعانىمىزداي، بۇل دەرەكتەن بىرنەشە تۇجىرىم جاساۋعا بولادى:
بىرىنشىدەن، جانگەلديننىڭ پاتشا زامانىندا اتىمەن قوسا ءدىنىن دە وزگەرتىپ، قازاق
اراسىندا ميسسيونەرلىك قىزمەت اتقارعان، ياعني قازاقتى شوقىندىرۋ ارقىلى
ورىستاندىرۋ ساياساتىن ىسكە اسىرۋعا اتسالىسقان، پاتشا زامانىنداعى قازاق ۇلتىنىڭ
ەڭ باستى جاۋلارىنىڭ ءبىرى، ءدىنىن دە، ءوزىن تۋعان حالقىن دا ساتقان، ىشتەن شىققان
ساتقىن بولعان;
ەكىنشىدەن، ساۋلەسىز، تىرشىلىككە قىرى جوق قاڭعىباس بولعان;
ۇشىنشىدەن، پاتشا بيلىگى قۇلاعان سوڭ حريستيان ءدىنىن يسلام دىنىنە قايتا
اۋىستىرىپ، الاشتىڭ ءسوزىن سويلەمەي، سوۆەتتىڭ سويىلىن سوققان;
تورتىنشىدەن، تورعاي ۋەزىن جاز بويى ارالاعاندا تىندىرعان ءىسى جۇرتتىڭ سىرتىنان
شاعىم ۇيىمداستىرىپ، جالعان ارىز جازۋ بولعان. اقىرى سايلاۋ كەزىندە حالىق اق پەن
قارانى ايىرىپ، الاش پارتياسى 54 مىڭ 978 داۋىس جيناعاندا، سوۆەتتىك سوتسيال-
دەموكراتتار نەبارى 41 داۋىسقا عانا يە بولعان. وسىدان-اق قازاق حالقىنىڭ، جالپى
الاش جۇرتىنىڭ سوۆەتتىك بيلىككە تۇبەگەيلى قارسى بولعانىن اڭعارۋعا بولادى.
رەتى كەپ تۇرعاندا ايتپاي كەتۋ ءجون بولماس، جانگەلدين–ستەپانوۆ سياقتى اتا-تەگىن
وزگەرتۋ، ءدىنىن وزگەرتۋ نەمەسە مۇلدە دىننەن شىعۋ سياقتى ساتقىندىق تۇرلەرى
كوممۋنيستەرگە ءتان بولعانى ءوز الدىنا (ۋليانوۆ-لەنين، دجۋگاشۆيلي-ستالين، ت.ب.
تولىپ جاتىر), ءبىلىمدى، ارلى ازاماتتاردىڭ سىرتىنان جالا ۇيىمداستىرۋ، ەل ىشىنە
الاۋىزدىق وتىن جاعىپ، ىرىتكى سالۋ سەكىلدى ارەكەتتەر دە كوممۋنيست-بولشەۆيكتەردىڭ
سۇيىكتى ىستەرىنە اينالدى. بۇل ءتاسىلدى كوممۋنيستەر 1937-38 جىلدارداعى رەپرەسسيا
تۇسىندا كەرەمەت پايدالاندى جانە جەمىسىن دە مولىنان كوردى (رەپرەسسياعا جالپى 25
مىڭ ادام ۇشىراسا، سونىڭ 3 مىڭى قازاقتىڭ ماڭدايالدى ايتۋلى تۇلعالارى بولعان
دەگەن دەرەك بار، ياعني 25 مىڭ وتىرىك ارىز جازىلىپ، ناقاق جالا جابىلعان دەگەن ءسوز!
جالاقورلىقتىڭ بۇدان اسقان ءتۇرىن الەمنىڭ ەشبىر ەلىنەن تابا الماسسىز!)
ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىمىز جانگەلدين-ستەپانوۆ سياقتى كوممۋنيستىڭ تابيعي
بولمىسى مەن ارەكەتى، ال جالپى كوممۋنيست-بولشەۆيكتەر بيلىك باسىنا قالاي كەلدى
دەگەنگە توقتالساق، مۇندا ءبىز كادىمگى تەررورلىق ارەكەتتەر ارقىلى جۇزەگە اسىرىلعان
ساياسي كۇرەس ءتۇرىن كورەمىز. ءا.بوكەيحانوۆ 1918 جىلى «قازاقتىڭ» №260 سانىنا
جاريالاعان «ساياسي حال» دەگەن ماقالاسىندا ء(ا.بوكەيحانوۆ. شىعارمالار.
قۇراستىرعان م.قويگەلديەۆ، الماتى، قازاقستان»، 1994, 271-بەت): «5 يانۆاردا روسسيا
قۇرىلتايى جيىلدى ءھام بولشەۆيك كۇشىمەن قۋىلدى»، دەپ جازادى. ودان ءارى بۇعان
دەيىن ورىن العان ساياسي كۇرەستەردى، بولعان وقيعالاردى قازاق قاۋىمىنا بىلايشا
تارقاتىپ، تۇسىندىرەدى.
«ءبىزدىڭ وقۋشىلارعا بەلگىلى سەنتيابردە مەملەكەت ءماجىلىسى قۇرىلعانى (1917
جىلدىڭ قىركۇيەك ايىن ايتىپ وتىر – ن.ە.). بولشەۆيكتەر بۇل ماجىلىستەن شىعىپ
كەتكەن ەدى: سەبەبى مەملەكەت ءماجىلىسى روسسيا قۇرىلتايىن جينايدى، ءبىز بولشەۆيك
قارۋ-جاراق جۇمساساق تا قۇرىلتايدى جيامىز، دەگەن ەدى (ياعني، رەسەيدىڭ بولاشاعىن
ويلاعان مەملەكەت ءماجىلىسىنىڭ روسسيا قۇرىلتايىن جينايمىز دەگەن پىكىرىنە قارسى،
بولشەۆيكتەر ءبىز قارۋ-جاراق كۇشىمەن بولسا دا تەك ءوزىمىز عانا بيلىككە يە بولاتىن
قۇرىلتاي جيامىز دەپ، دەموكراتياعا قارسى، ەشكىمنىڭ پىكىرىمەن ساناسپايتىن،
تەررورلىق سيپاتتاعى مىنەز كورسەتتى دەگەن ءسوز – ن.ە.). وكتيابر اياعىندا مەملەكەت
ءماجىلىسىن بولشەۆيك كۇشپەن قۋىپ تاراتتى، ۋاقىتشا ۇكىمەتتى اباقتىعا سالىپ،
جوعالتتى.
شىنىمەن بولشەۆيك روسسيا قۇرىلتايىن جيماق بولعاندا، كۇش-قۋاتى قولىندا
28 نويابرگە قۇرىلتايدى جيۋعا جاھيد ەتۋى كەرەك ەدى. بولشەۆيك ۇكىمەتى استاناداعى
قۇرىلتاي سايلاۋىنىڭ كوميسسياسىن اباقتىعا سالدى. 28 نويابردە جينالعان قۇرىلتاي
دەپۋتاتىن قۋدى. وندا دەپۋتات سانى 400-گە تولماي قۇرىلتاي اشقىزبايمىن دەپ ەدى.
5 يانۆاردا 500-دەن اسا دەپۋتات جيىلعان ەدى. بۇلاردى مىلتىق جۇمساپ، تاعى قۋىپ
روسسيا قۇرىلتايىن تارقاتتى. نيكولاي تۇسكەننەن بەرى جۇرتتىڭ سۇيەنگەن، تايانعانى،
قۇدايدان سوڭعى، قۇرىلتاي ەدى. قۇرىلتاي باسىنا بۇتىن كوتەرىپ، بولشەۆيك ساريدى».
پاتشالىق مونارحيا قۇلاتىلعاننان كەيىن حالىق بيلىكتى ءوز قولىنا الىپ، قۇرىلتاي
جاساپ، دەموكراتيالىق تۇردە سايلاۋ جاساۋعا قام قىلعانىمەن، قولىنداعى اسكەر
كۇشىمەن جانە قارۋ-جاراقتىڭ قۋاتىمەن بولشەۆيكتەر تەررورلىق سيپاتتاعى ارەكەتتەر
ارقىلى ءوز دەگەنىن جاساعانىن بايقايمىز. قۇددى قازىرگى كۇندەگى ليۆاندا بولعان جانە
سيريالىق بيلىككە قارسى قارۋلى سودىرلاردىڭ قيمىلى ىسپەتتى.
«ەندى نيكولاي ءولدى،- دەپ جالعاستىرادى ءا.بوكەيحانوۆ ماقالانى. قامشى
جوعالدى، ەندى بيلىك جۇرتتا، بيلىك جۇرتتا بولسا، جۇرت جالپى، جاسىرىن، توتە
سايلاۋمەن شىعارعان دەپۋتات ءماجىلىسى قۇرىلتايدا دا دەگەن ەدى. بيلىك جۇرتتا وزگەگە
كەزەك بەرمەي، ايعايلاپ الدىمەن شاباتىن بولشەۆيك ەدى. بولشەۆيكتىڭ مۇنىسى،
اللالاپ وتىرىپ، قونعان ءۇيدىڭ قاتىنىنا قول سالاتىن جالعان قوجانىڭ ءىسى بولىپ
شىقتى («ۇكىمەت – حالىقتىكى!»- دەي وتىرىپ، سول حالىقتى قىناداي قىرعان
كوممۋنيستىك بيلىكتىڭ ارەكەتىن تاپ باسىپ سۋرەتتەيتىندەي تەڭەۋ مەن بالاۋدى ءوز باسىم
وسى كۇنگە دەيىن تابا الماعان ەدىم، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ بولشەۆيكتى جالعان
قوجاعا بالاعانىن وقىعاندا، ۇلت كوسەمى قولدانعان مەتافورانىڭ دالدىگىنە، ۋىتتىلىعى
مەن قۋاتتىلىعىنا سۇيسىنبەسكە بولمادى – ن.ە). سوعىستى توقتاتام، ءبىتىم قىلام دەپ
قاراڭعى سولداتتى ەرتىپ الىپ، دەماگوگياعا سۇيەنىپ ءىس جۇرگىزگەن ەدى. ءبىتىم جوق.
قۇرىلتايدى قورعايىم دەگەن قاۋىم كىسىلەرى، قۇرىلتاي دەپۋتاتتارى اباقتىدا.
قۇرىلتاي اشىلعان كۇنى كوپ جۇمىسشىلار، وزگە كوپ قالا كىسىلەرى «حاكىمشىلىك
قۇرىلتايعا» دەپ تۋ الىپ، كوشەگە شىققان. وسى توپتى بولشەۆيك اسكەرى شاتىردان
پۋلەمەت استىنا الىپ، كوپ كىسىنى ءولتىرىپ، قۋىپ تاستاعان. 1905-ءنشى جىلى 9 يانۆاردا
استاناداعى نەشە مىڭ جۇمىسشىلار بوستاندىق بەر دەپ، نيكولايعا بارعان. نيكولاي
بۇلارعا پۋلەمەت بوستاندىعىن كورسەتكەن. بولشەۆيك نيكولايدىڭ اياعىن قۇشتى.
نيكولايدىڭ دا، مۇنىڭ ەمشەكتەس ءىنىسى بولشەۆيكتىڭ دە پۋلەمەتتەپ جاتقانى – جالپى
جۇرت، ەكەۋىنىڭ دە سۇيەنگەنى – قاراڭعى سولدات». بايقاپ وتىرساڭىز، نيكولايدى
مونارحيالىق بيلىك يەسى رەتىندە تاقتان تايدىرعان ۋاقىتشا ۇكىمەت ەدى، بىراق
نيكولايدى ادام رەتىندە وتباسىمەن بىرگە جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋدى ويلارىنا
الماعان دەۋگە بولادى. ءۇي قاماقتا بولسا دا، وتباسىمەن بىرگە امان-ەسەن ءجۇرىپ جاتقان-
دى. قالاي بولشەۆيكتەر قۇرىلتايدى تاراتىپ، قولدارىنا بيلىكتى الدى، سولاي
بۇرىنعى پاتشا نيكولايدى قاتىن-بالاسىمەن بىرگە ايۋاندىقپەن اتىپ ءولتىرىپ،
تۇقىمىن تۇزداي قۇرتتى. ەڭ سوراقىسى، ءبىر ءۇيلى جاندى ۇلكەن-كىشى دەپ قاراماي ءوز
قولىمەن قىرىپ سالعان قاندىقول قاراقشى گولوششەكين 1925 جىلى قازاق ەلىن
باسقارۋعا تىكەلەي ءستاليننىڭ بۇيرىعىمەن قازاقستانعا كەلدى. گولوششەكين تۇسىنداعى
قازاق قايعىسىن مىڭ جىل جىرلاساق تا، كوز جاسىمىزدىڭ تاۋسىلماسى اقيقات. مىنە،
بۇل دا – «شايقاس پەن ەڭبەكتە شىنىققان» دەپ ماقتالاتىن ايتۋلى كوممۋنيستەردىڭ
شىنايى بەت-بەينەسى مەن ەل باسقارۋ جولىنا ءبىر مىسال.
سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ اتىنا كىر جۋىتپايتىن، كومسومولدىڭ 100 جىلدىعىن باباسىنىڭ
تويىنداي تويلاپ جاتقان كوممۋنيستەردىڭ قازىرگى پارتياسىنا دا، بۇرىنعى مۇشەلەرىنە
دە، سوۆەت داۋىرىندەگى قازاقتىڭ قاسىرەتتى تاريحىنان حابارى جوق قاراپايىم حالىققا
دا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ كەزىندە «قازاق» گازەتىنە جاريالانعان ماقالالارىن وقۋعا
كەڭەس بەرەمىز: تىم بولماسا، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ كەلەشەك ۇرپاعىمىزدىڭ كوزىنە
ۇيالماي قاراۋ ءۇشىن.
«قۇرىلتاي الدىمەن جۇرتقا بەدەلدى ۇكىمەت سايلاماق ەدى،- دەپ جالعاستىرادى
الاش كوسەمى ءوز ماقالاسىن. قۇرىلتايعا سۇيەنگەن كۇشتى ۇكىمەت بوساعان تىزگىندى جيىپ
اپ، تەجەپ ۇستاپ، تەنتەك، باستاقتى تيىپ، جۇرتقا پايدالى ءتارتىپ شىعارىپ، ەلدى
بيلەمەك ەدى. قۇرىلتاي ءوزى روسسيا مەملەكەتىنە نەگىزگى زاكون شىعارىپ، مەملەكەت كوشىن
تۇزەتىپ، جۇرتقا پايدالى ءبىتىم قىلىپ، جاقسى ساپارعا جۇرت تىلەگەن تارتپاق ەدى.
بۇل ماقساتتىڭ ءبارى 5 يانۆارداعى (1918 جىلعى – ن.ە.) پۋلەمەت وعىمەن قۇيىن
سوققان كۇلدەي ۇشتى. ورىس جۇرتىنىڭ ۇلتشىلدارى، جۇرتىنا جانى اشىرى،
قابىرعاسى قايىساتىنى ازادا قالدى. اقىلدى، ۇلت پايداسىن دەماگوگيا، قاراڭعىلىق
باستى… ۋكراينا، دون، كاۆكاز، تۇركىستان، ءسىبىر، ورىنبور، وزگە نەشە ىشكى قالالار
بولشەۆيكپەن سوعىسىپ جاتىر. مايدانداعى سولدات ءۇيدى-ۇيىنە قاشىپ جاتىر. مۇجىق،
سولدات ءبىز بولشەۆيك دىنىنە كىردىك دەپ قالانى، پومەششيكتى، باي مۇجىقتى تالاپ جاتىر.
تەمىر جول توقتادى، استانالار، استىق ساتىپ الاتىن ۋالياتتار، مايدانداعى اسكەر جۇتاپ
جاتىر.
ءبىزدىڭ قازاق جەرى ءازىر بۇل روسسيا ىلاڭىنان امان.
الاشتىڭ بالاسى امان قالار ما، جوق پا؟ بولجاپ بولمايدى. قورقامىن جالپى
جۇرتتىڭ قاراڭعىلىعىنان، باسشى بولام دەپ تونىن اينالدىرىپ كيىپ، جۇرت تىلەگىن
ءوزىنىڭ سوقىر تيىنىنا ايىرباستاعاننان». مىنە، ناعىز ۇلتى ءۇشىن سوققان جۇرەك!
الىستى كورە بىلگەن دانالىق! قاراڭعى سولداتتىڭ قولىنا تيگەن بيلىككە مويىنسۇنۋ
دەگەنىمىز سوقىردىڭ قولىنا، ساڭىراۋدىڭ استىنا تۇسكەنمەن بىردەي بولاتىنىن بولجاي
بىلگەن عوي: سوقىرعا كىم ەكەنىڭ ءبارى ءبىر، اقىلى اسقان داناسىڭ با، كۇناسى جوق بالاسىڭ
با – تومپەشتەي بەرەدى، ال ساڭىراۋ «ءولدىم!» دەسەڭ ەستىمەيدى! بارىنەن جامانى – زاڭسىز
قارۋ كۇشىمەن، تەررورلىق ارەكەتتەر ارقىلى بۇكىل بيلىككە تۇگەل يە بولعان
جانگەلدين–ستەپانوۆ سەكىلدى يمانىن ساتقان ەكىجۇزدىلەردىڭ ەل ىشىنە ەنۋى ەدى.
سوندىقتان دا ءا.بوكەيحانوۆ «اعا-ءىنى، الاشتىڭ ازاماتى، بىرىك، بۇگىنگى ءۇي ارا ۋاق ءىستى
تاستا، مىنا قاراڭعى قارا بۇلت روسسيا ىلاڭىنان الاش باسىن قورعايتىن جولعا شىق،»
دەيدى.
«روسسيا مەملەكەتى ەندى جاقىن ارادا ۇيىرگە قوسىلمايدى. بيلىكتەن ايرىلساق،
مىنا ورىسشا قاڭعىپ كەتەمىز. كوش باستاعان اقساقال اعا، زيالى ءىنى، جەرگىلىكتى جۇرت
قىزمەتىن تازا اتقار! جالپى جۇرتقا مۇرىندىق بول!» دەپ ۇران تاستايدى.
ادامشىلىق كەلبەتى جانگەلدين-ستەپانوۆتاي، ەڭبەكشى حالىقتىڭ قۇقىن
قورعايمىز دەي وتىرىپ، سول جۇمىسشىنى كوشەدە پۋلەمەتپەن قىرعان كوممۋنيستىك-
بولشەۆيكتىك ۇكىمەت ورناعان روسسيانىڭ جاقىن ارادا ۇيىرگە قوسىلمايتىنىن
تامىرشىداي تاپ باسىپ ايتقانىنا، امال جوق، قايران قالامىز! قولتىققا شىققان
شيقانداي بولعان سوۆەت ۇكىمەتى جۇرگىزگەن كوممۋنيستىك يدەولوگيا ءوزى ءومىر سۇرگەن
جەتپىس جىلدىڭ ىشىندە جەر بەتىنە از ىلاڭ سالعان جوق. قانشاما اتاۋلى حالىقتاردى
دىنىنەن، تىلىنەن ايىرعانى ازداي، ادام سانى شامالى نەشەمە ۇلتتاردى جەر بەتىنەن
ءبىرجولا جويىپ جىبەردى. ەڭ اقىرى، وسى كۇنگە دەيىن وڭ شەشىمى تابىلماعان وڭتۇستىك
پەن سولتۇستىك كورەيا تراگەدياسىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ ەكى كورەيدىڭ قاي جاعىندا
ادامدار باقىتتىراق ەكەنىن ءوزىڭىز دە شامالارسىز. 16 جەلتوقساندا قازاق جاستارى
الاڭعا شىقپاعاندا، بالكىم ءبىز دە وسى كۇنى سولتۇستىك كورەيانىڭ كەبىن كيىپ، تەمىر
شارباقتىڭ ار جاعىندا «باقىتتى» كۇن كەشىپ جاتار ما ەدىك، كىم ءبىلسىن؟
ەندى وسىنىڭ ءبارى از بولعانداي، قازاننىڭ 22 كۇنى كومسومولدىڭ 100 جىلدىعى دەپ
زال تولى كىسى جيناپ، ال قىزىل تۋ كوتەرىپ، سىرنايلاتىپ-كەرنەيلەتىپ ءان سالىپ،
اقساقالدارىن شىعارتىپ ءسوز سويلەتىپ، بۇكىل ەلگە ايگىلەتىپ ءدۇبىرلى توي جاساعانىن –
بەتپەردەسى جوعارىدا ءبىز جازعانداي كوممۋنيست-بولشەۆيكتەردىڭ ۇرپاعى ما، الدە
سارقىنشاعى ما، ايتەۋىر حالىقتىڭ قامىن جەگەن بوپ، بيىك مىنبەردەن ءسوز سويلەگەندى
جاقسى كورەتىن، قانداي بولماسىن ايتەۋىر ءبىر جۇمساقتاۋ ورىنتاقتا وتىرۋدى مۇرات
تۇتقان كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەلەرىنىڭ، سولاردىڭ ەل ىشىندەگى قولشوقپار-
بەلسەندىلەرىنىڭ ارەكەتى وزدەرىنىڭ ءبىلىمسىز، نامىسسىز، كوركەۋدە ەكەندىكتەرىن
اشكەرەلەگەندەرىمەن تۇرماي، تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ ەركىن ازاماتتارىن قورلاعاندىق دەپ
بىلەمىن. وزدەرىنىڭ ەكىجۇزدى ايار ەكەندەرىن قانشا جەردە، قالاي كورسەتسە دە ءوز ەرىكتەرى،
بىراق باياعىدا ءجيدىپ كەتكەن مۇردەگە اينالسا دا، قۇدايدىڭ قارعىسىمەن قارا جەرگە ەنە
الماي جاتقان باسشىلارىنا تابىناتىن كوممۋنيستەردىڭ كوسەمى بەينەلەنگەن قىزىل
تۋدى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ قاسيەتتى كوك بايراعىمەن قاتار كوتەرىپ تۇرعاندارىن كورگەندە،
اتارعا وق بولماعانداي كۇيدە بولعانىمىزدى جاسىرا المايمىز. قۇداي-اۋ، شيرەك
عاسىر عانا بۇرىن ەدى عوي، وسى قاسقاباس ولىكتىڭ قۇرىعىنان قۇتىلىپ، تاۋەلسىز ەل
بولدىق دەپ جاريالاعانىمىز! جيىرما جەتىنشى جىلعا كەتىپ بارا جاتقان تاۋەلسىزدىككە
ماسايىپ جۇرگەنىمىز نە، قىزىل تۋدى كوتەرىپ، كوممۋنيزمدى ارداقتاپ ءان سالىپ
تۇرعانىمىز نە!؟ مىنە، كوممۋنيستەردىڭ ەكىجۇزدى ايارلىعىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى!
تاۋەلسىزدىكتى ءبىز ورناتتىق دەگەندەي جەلپىنىپ سويلەتىن كەشەگى كوممۋنيست
«كوكەلەرىمىز» بۇگىن باسقاشا سايراپ جاتىر. «ون بەس جىل ءومىرىمدى كومسومولعا
ارنادىم،»- دەپ سۇحبات بەرىپ جاتتى ەلىمىزدەگى ساقالسىز اقساقالدارىمىزدىڭ ءبىرى.
قازاقتىڭ باعىن تايدىرعان، باقىتىن قايىرعان كوممۋنيستىك جۇيەگە قىزمەت ەتكەنىنە
ۇيالۋدىڭ ورنىنا، ءبىرتۇرلى ماقتانىشپەن ايتىپ تۇرعانىن كورىپ، ەرىكسىز «سەنگەن قويىم
سەن بولساڭ…» دەپ كىجىنۋگە تۋرا كەلدى.
وسىلاي كەتە بەرسە، 2028 جىلى بيزنەسىن ادال جۇرگىزىپ، بيۋدجەتكە ءتاپ-ءتاۋىر سالىق
تولەپ وتىرعان ىسكەر ازاماتتارىمىزدىڭ مال-مۇلكىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن شەتەل
اسىرىپ، تەنتىرەتىپ قۋىپ جىبەرەرمىز، سوسىن 2038 جىلى اقىل-يمانى بار-اۋ، ءبىزدىڭ
ارام قۋلىعىمىزدىڭ سىرىن ءتۇسىنىپ قويادى-اۋ دەگەن پاراساتتى ازاماتتاردى
قۇرىقتارمىز. قايتا شاپقان جاۋ جامان دەمەكشى، ەگەر ار-ۇياتىنا قاراسا، ەلىمىزدە
پارتيا رەتىندە قۇرىلۋعا دا مورالدىق قۇقى جوق كوممۋنيستىك پارتيا قايتا اينالىپ
بيلىك باسىنا كەلە مە دەگەن قورقىنىش تا ويانادى كەۋدەدە. ءىشىنارا ۇلتتىق ماسەلەنى
قوزعاعان كەيبىر پارتيالاردى جاراتپايتىن، ءتىپتى جانىنا جاقىن كەلسە جيىركەنىپ،
وسقىرىنىپ قارايتىن ءوزىمىزدىڭ سۇيىكتى «نۇر وتانىمىز» دا كوممۋنيستەردىڭ بۇل
تويىنا ءىش تارتاتىن سياقتى. ەكەۋىنىڭ ءتۇبى ءبىر بولعانىمەن، باعىتى ەكى ءتۇرلى ەدى عوي
دەپ ءوزىمىزدى جۇباتساق تا، اكەسى بولەك بولسا دا، شەشەسى ورتاق، ءبىر انانىڭ ەمشەگىن تەل
ەمگەن نەمەلەر جەمە-جەمدە اعايىنشىلاسىپ كەتە مە دەپ تە قورقامىز. قالاي بولعاندا
دا، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تاق تورىنە شىعىپ الىپ، كۇنى باتقان، قاراسى وشكەن، قازاق
حالقىنان قارعىستان باسقا ەشتەڭە الماعان، قازاققا قىرعىننان باسقا ەشتەڭە بەرمەگەن
كورىندە وكىرگىر كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ارتىنان ەرگەن كۇشىگى – كومسومول ۇيىمىنىڭ
100 جىلدىعىن تويلاۋ قازاق ۇلتىن سۇيەتىن، قازاق ەلىن سۇيەتىن، ءوز جۇرتىن سۇيە
وتىرىپ، حاكىم ابايدىڭ «اللانى ءسۇي، ادامزاتتى ءسۇي، ادىلەتتى ءسۇي» دەگەن وسيەتىنە ساي
بارشا ادامزاتتى قۇرمەت تۇتاتىن مەنىڭ ازاماتتىق نامىسىما، اشۋ-ىزاما تيگەن سوڭ،
وسى ماقالانى جازىپ وتىرمىن.
الاش ارىستارىنىڭ ارمانىن ارقالايسىز با، الدە كوممۋنيست «كوكەلەردىڭ»
سوڭىنان ەرەسىز بە، قۇرمەتتى اعايىن، تاڭداۋ – سىزدە.
نۇرلان ەسەي
Kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ