تۇرسىن جارقىنباەۆ كىم ەدى؟
kerey.kz
تۇرسىن جارقىنباەۆ كەڭەستىك ساياساتتىڭ پايىمىنشا –ۇلتشىل، اتامان
اننەنكوۆتىڭ اسكەرى قۇرامىنداعى «الاش پولكىنىڭ» ساردارى، باي
تۇقىمىنىڭ وكىلى. ال، كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتىنىڭ پايىمىنشا، «جاپون
تىڭشىسى»، «توڭكەرىسكە قارسى ەلەمەنت». «ەرتىس ءوڭىرى» گازەتىنىڭ 2009جىلعى،
5-تامىزداعى، №31 سانىندا ر.ءنۇسىپوۆتىڭ «الاش پولكىنىڭ اقيقاتى» اتتى
ماقالاسىن وقىپ وتىرىپ، اتالمىش ماقالادا ايتىلعان ت.جارقىنباەۆتاي
ابزال جان تۋرالى وقىرمانمەن وي بولىسسەم دەپ ەدىم.
«ء…سويتىپ، ءۇزىلىپ قالعان ارمان ءجىبى قايتا جالعاندى. كەشىگىپ كەلگەن مەنى قالا
مەكتەبىنە ەش قاعيداسىز-اق قابىلداپ، ءبىلىمنىڭ ۇزاق ساپارىنا ءوز قولىمەن
قوسقان – بەلگىلى اعارتۋشى، الاشتىڭ اسىل ازاماتى تۇرسىن مۇستافين
ەدى».(ق.ءجۇمادىلوۆ. تاڭعاجايىپ دۇنيە. 82-بەت، الماتى، «تامىر»،
1999ج.)بۇل زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ جۇرەكجاردى
لەبىزى. الدە، تۇرسىن اعامىز بالا قابدەشتىڭ كەلبەتىنەن بولاشاق قازاق
زيالىسىنىڭ بەينەسىن تانىعان شىعار-اۋ؟ بۇدان ءارى، ق.ءجۇمادىلوۆ:
«الاشتىڭ اسىل ازاماتى، شاۋەشەك زيالىلارىنىڭ تالاي بۋىنىن تاربيەلەپ
شىعارعان، ۇلت قامىن جەگەننەن باسقا جازىعى جوق، قادىرلى ۇستاز تۇرسىن
مۇستافين اتۋ جازاسىنا كەسىلدى»(بۇل دا سوندا، 107-بەت). «ءبىر كۇندە
ورىندالعان وكىم» ( «ءمولدىر سانا» گازەتى، №24 سانى، 28-قىركۇيەك
2007ج.)دەگەن ماقالاسىندا اياگوز قالاسىنىڭ تۇرعىنى عازيز قامىتباەۆ تا
كورگەنىن جىپكە تىزگەندەي بايان ەتەدى.تاعى دا قابدەش اعامىزعا جۇگىنەيىك:
«تۇرسىن مۇستافين جاسىندا سەمەيدىڭ مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا مۇحتار
اۋەزوۆپەن قاتارلاس وقىپتى.كەيىن سول جاقتا ءارتۇرلى قىزمەتتەر اتقارعان.
كەزىندە الاشوردا باسشىلارىنىڭ ءبىرازىن كوزىمەن كورىپ، ءتالىم الاعانى تاعى
بار»(بۇل دا سوندا، 98-بەت).
«…اربانىڭ ارتقى جاعىن لىق تولتىرىپ كەلە جاتقان قوڭقاق تاناۋ قارا
كىسى ءسوزدى سامارقاۋ تىڭداپ، ءۇنسىز باس يزەپ قويادى.بۇلاردىڭ جاستاۋى –
گيمنازيانىڭ ديرەكتورى نۇربەك تە، ەگدە تارتقان سەمىزى تۇرسىن جاڭاباەۆ
ەدى» (ق.ءجۇمادىلوۆ، 4-ءشى توم، «سوڭعى كوش»، الماتى، «قازىعۇرت»،
2005ج.102-بەت),-دەپ تىڭعا تۇرەن سالعان ەرەك دۇنيەسى- «سوڭعى كوشىنە»،
تۇرسىندى پروتوتيپ ەتىپ الادى.تۇرسىننىڭ ءبىلىم دارەجەسى تۋرالى
جوعارىداعى ماقالا اۆتورى ع.قامىتباەۆ «…كول داريا ءبىلىمنىڭ يەسى، ءتورت
تىلدە بىردەي كوسىلىپ سويلەيتىن، ۇلكەن عالىم. ارابشا، ورىسشا جەتىك
بىلەتىن.تاشكەنتتەگى شىعىستانۋ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن.الاشوردانىڭ بەلدى
مۇشەسى بولعان.تۇرسىن اۋمالى-توكپەلى زاماندا قىتاي اسىپ، ول جەردەگى سوت
قىزمەتىن، ءبىلىم باسقارماسىن، مەكتەپ ديرەكتورى قىزمەتتەرىن اتقارا ءجۇرىپ
قىتاي ءتىلىن مەڭگەرگەن.تاريحي اڭگىمەگە باي تۇرسىن قازاقستان الاشوردا
ۇكىمەتىنىڭ كوسەمدەرى: ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ
دۋلاتوۆ جونىندە كوپ ايتىپ،اڭگىمەلەپ وتىرۋشى ەدى.»،- دەپ ايتا كەتەدى.سول
جىلدارى تاشكەندە ەكى جىلدىق كوممۋنيستىك باعىتتا وقىتاتتىن ينستيتۋت
بولعانى راس، بىراق تۇرسىننىڭ وندا وقىعانى تۋرالى ناقتى دەرەگىمىز جوق.
سەمەيدەگى سەميناريانىڭ، لەپسى ويازىنىڭ مۇراعات قورىن ءۇڭىلۋ كەرەك
سياقتى.بۇل، ارينە، بولاشاقتىڭ ەنشىسىندەگى شارۋا.قازاقستاننىڭ حالىق
جازۋشىسى ق.ءجۇمادىلوۆ ءبىر سۇحباتىندا: «جاستايىمنا ۇلتتىق ەزگىنى،
زورلىق-زومبىلىقتى كورىپ ءوستىم.بىزگە ساباق بەرگەن مۇعالىمدى كوز الدىمىزدا
ناقاقتان-ناقاق اتىپ تاستادى.كۇنى كەشە الاش ازاماتتارىنىڭ سارقىتىن
ىشكەن تاماشا كىسى ەدى.وسىنىڭ ءبارى مەنى جازۋعا يتەرمەلەدى»،-دەگەندە تۇرسىن
جارقىنباەۆتى ايتىپ وتىعانى ايدان انىق.(كوپەن امىربەككە بەرگەن
سۇحباتىنان«ەرتىس ءوڭىرى» گازەتى،2007ج.4 ءساۋىر، «ەو – دايجەست»).
«مىسالى،اتالمىش ءۇش شىعارماداعى(«تاعدىر»، «سوڭعى كوش»، دارابوز»
روماندارىن ايتىپ وتىر)قابانباي باتىر، ابىلاي حان، تولە بي، قازىبەك
بي، بۇقار جىراۋ، اقتامبەردى جىراۋ، ىسمايىل، كۇدەرى، قاناعات بي،
قايىڭباي، جاعدا، ەستاي(اۆتور), وسپان باتىر، تۇرسىن(استىن سىزعان
اۆتور),شاكەن، كەرىمباي، نۇربەك، دەمەجان، باشباي باي، اسەت پەن ءارىپ
سياقتى كەيىپكەرلەر تاريحتا ناقتى بولعان ادامدار»،- اتاپ وتەدى قابدەش
اعامىزدىڭ شىعارماشىلىعى جايلى عىلىمي زەرتتەۋ جازعان فيلولوگيا ع.د،
پروفەسسور رۋدا زايكەنوۆا.
ر.ءنۇسىپوۆتىڭ ماقالاسىنا قاراساق، تۇرسىن الاشورداشىل ازامات
وتىنشى الجانوۆپەن ۇزەڭگىلەس بولعان ەكەن.و.ءالجانوۆ 1909-جىلى لەپسى
ويازىنا(قازىرگى ءۇرجار اۋدانى) جەر اۋدارىلىپ كەلەدى.1917-جىلى، 5 –
13جەلتوقساندا ورىنبور قالاسىندا، 2-ءشى بۇكىلقازاق قۇرىلتايىندا ءاليحان
بوكەيحانوۆ باستاعان 15 اداممەن بىرگە «ۋاقىتشا حالىق كەڭەسىىنىڭ»
قۇرامىنا سايلانعان.1919-جىلى ءۇرجاردا جاساقتالعان «تاۋدىڭ قىزىل
قىراندارى» جازالاۋشى وتريادى سوڭىنا ءتۇسىپ، قورشاۋعا ءتۇسىپ قالعاندا
شىركەۋگە بەكىنىپ الىپ بەرىلمەگەن جانقيار جاندى تاپتىق كۇرەس يدەياسىن
بويىنا سىڭىرگەن، كومسومولدار وتريادى شىركەۋمەن قوسا ورتەپ
جىبەرەدى.(قۇسمىليا نۇرقاسىموۆ، «ۇمىتپاڭدار مەنى».الماتى، «اتا مۇرا»،
2002ج. 149-بەت ).تۇرسىن مۇستافاۇلىنىڭ رۋى-شاقانتاي كەرەي. بۇل
جونىندە شاقانتاي كەرەيلەرلەردىڭ اتا قونىسى، شۇبارتاۋ ءوڭىرىنىڭ ادامدارى
بىلە بەرمەيدى. ر.ءنۇسىپوۆتىڭ ايتۋىنشا تۇرسىندى وقىتۋدى ماقسات ەتكەن اتا-
اناسى، الاساپىراننىڭ الدىندا ەرتەرەك كوكتۇماعا(قازىرگى ماقانشى
وڭىرىندەگى باقتى اۋىلى) كوشىپ كەتەدى.كوكتۇمادا مۇستافانىڭ مەشىتى بولعان،
قىڭىرلاۋ شال بولسا كەرەك، قىزىلدىڭ ءورتى تۇتاپ تۇرعان ساتتە دە،
مۇناراسىنا شىعىپ ازان شاقىرادى ەكەن، جارىقتىق.مەشىتتىڭ عيماراتى،
الدىمەن قىزىل اسكەرلەرگە كازارما، كەيىننەن ات قورا بولعانىن سول اۋىل
تۇرعىندارى جاقسى بىلەدى.سول ءوڭىردىڭ تۋماسى، كەيىننەن اياگوز وڭىرىندە
تۇرعان ۇلتى وزبەك راشيد اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، ات قورادا «كوننيك» بولىپ
ىستەيتىن «جەر اۋدارىلىپ» ايدالىپ كەلگەن ءبىر لاتىش بولىپتى. «سول لاتىش
ات قورادان التىن تاۋىپ الىپ مەملەكەتكە وتكىزىپتى دە، وزىنە تيەسىلى اقشانى
ءىشىپ جاتىپ ءولدى، بايعۇس»،- دەپ وتىراتىن.1953-جىلعا دەيىن ونداي ادامدار
ەلدەرىنە قايتا المادى عوي.
جارقىنباەۆ تۇرسىن مۇستافاۇلى 1894 جىلىبۇرىنعى شۇبارتاۋ
اۋدانى، قوساعاش اۋىلىنىڭ اۋماعىنداعى «جارقىنباي قوراسى» دەگەن
قىستاقتا ومىرگە كەلگەن. تۇرسىندى وقىتۋ ماقساتىندا، ونىڭ 7-8 جاسىندا
اتا-اناسى كوكتۇماعا(قازىرگى باقتى اۋىلى)قونىس اۋدارادى.وقۋ اقىسىنا
«…جىلىنا ەكى سيىر تولەپ، ورىسشا «ستاروسلاۆيان»قارپىندەگى گيمنازيادا
وقىتادى.تۇرسىن ورىسشا سويلەپ، ورىسشا جازعاندا ورىستىڭ نەبىر
ساۋاتتىلارى باسىن شايقاپ ريزا بولىپ، تاڭدانادى ەكەن»،-دەپ جازادى
ر.ءنۇسىپوۆ جوعارىدا ايتىلعان ماقالادا. شىنىدا دا تۇرسىن، اتامان
اننەنكوۆتىڭ شتابىندا «پيسار» بولعان عوي.ول كىسى كەڭەس وكىمەتى جىلدارى
لەپسى ويازىنا قاتىستى ماقانشى وڭىرىندە 1927 جىلعا دەيىن كوكتۇما
اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى،1926-29جىلدارى اۋداندىق
سوت قىزمەتتەرىن اتقارعان. جاقىندا، Kerey.kz پورتالىندا شاقانتاي كەرەي
شەجىرەسىنىڭ تولىقتىرىلعان ءتورتىنشى باسىلىمىندا قىتايدا عۇمىر كەشكەن
تەنتەكسارى اعامىزدىڭ شەجىرەسى بويىنشا/ تايتولەۋ ىسقاقۇلى ءتولتاي،
«شاقانتاي شەجىرەسى» ء(تورتىنشى باسىلىم) ، Kerey.kz پورتالى / تۇرسىن
اتامىزدىڭ اتا –تەگى جازىلىپتى.
جارقىنباەۆ تۇرسىن مۇستاپاۇلى، رۋى كەرەي شاقانتاي، تورعاي. تورعاي
بابانىڭ ءبىرىنشى ايەلىنەن سەگىز ۇل بولعان:تەلەۋ، بولەگەن، ءابىل، قابىل،
ارعاناتى، كەيىكەن، ايتباي، نىسان.بولەگەننەن ون بەس ۇل:جارقىنباي،
ىلەباي،جولباي، ارىستانباي، ەركەباي، تۇعىل، جيدەباي، كەڭەسباي، كەڭەسبەك،
ءالي، بوباي، راحمەت، بۇعىباي، نايمانباي، جارقىن. جارقىنبايدان: -
مۇستاپا، ومار. بولەگەننىڭ تۇڭعىش ۇلى جارقىنبايدان: مۇستاپا.
مۇستاپادان: تۇرسىن، قابدوللا. بولەگەننىڭ ەكىنشى ۇلى وماردان ۇرپاق
جوق.سونىمەن، تۇرسىن اتا مەن قابدوللا اتامدى(مەنىڭ شەشەم-گۇلشاربانۋ
قابدوللانىڭ قىزى.اۆتور) وسىلاي تاراتساق كەرەك: اباق كەرەي، جاستابان،
بەيىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي(جاڭىل), تورعاي،
بولەگەن، جارقىنباي، مۇستاپا، مۇستاپادان: تۇرسىن مەن قابدوللا.
تۇرسىننان جالعىز ۇل –شىڭعىس(ۇيلەنبەگەن، اياگوزدە قايتىس بولدى).
قىزدارى: راۋشان، قاجيا، ءزىبايلا، ەكىنشى ايەلى قاديشادان –
مۋكاراما(ماقانشىدا تۇرادى). قابدوللادان: پاتقوللا. قىزدارى:
گۇلشاربانۋ(شاكەن)- مەنىڭ شەشەم/ مەن كۇلپان.تۇرسىننىڭ ەكى ايەلى بولعان،
بايىبشەسى –زەينەپ، توقالى – قاديشا. زەينەپتى كوزىم كوردى، ۇلكەن ۇيالى قوي
كوزدى، تولقىندى بۇيرا شاشى جاۋلىعىنا سيماي تۇراتىن، قىزىل شىرايلى،
نۇرلى ادام ەدى. اكەسىنىڭ اتى-جالىقپاس.تۇرسىن اتىلعان سوڭ، سول جىلدارى
سالت جۇرگەن «امەڭگەرى» ناعاشى اتام قابوللامەن تۇرمىس قۇرعان.1966-جىلى
شىڭعوجا اۋىلىندا ومىردەن ءوتتى.توقالى-قاديشا، مامبەتتە ء–ومىر،
جانقارانىڭ قىزى.ول كىسى تۋرالى باسقا دەرەگىم جوق.قابدوللا اتامنىڭ
العاشقى ايەلى-ەلەن(قاديشا) مامبەتتە جامبول، جامانكوزدىڭ قىزى. ال،
اتاقتى باشباي مەن جامانكوزدىڭ اعايىنداس ادامدار ەكەنىن ماقانشى ءوڭىرى
مەن قىتايداعى قازاقتاردىڭ ءامماسى بىلەدى.الايدا، الدەبىر سەبەپتەرمەن
قاديشا اپامىز قابوللادان اجىراسىپ1949جىلى بەرى ءوتىپ كەتەدى دە، ءۇش بالا
تۇرسىن اتامىزدىڭ تاربيەسىندە وسەدى.قابدەش اعامىز «تاڭعاجايىپ
دۇنيەسىندە» شىڭعىس پەن پاتقوللا تۋرالى دا ايتا كەتەدى.ر.نۇسىپباەۆ
شىڭعىس تۋرالى: «…سودان بالانىڭ ەسى اۋىسىپ، 1960جىلداردىڭ
ىشىندە(دۇرىسى 1963جىل 27 جاسىندا،اۆتور)اياگوز ماڭىندا پويىزدىڭ
استىنا ءتۇسىپ، قازا بولدى»،-دەگەن جولدارىنا كەلىسپەگەندىكتەن قولىما قالام
الىپ وسى ماقالانى جازىپ ەدىم.الايدا، ماقالا اۆتورىن جازعىرمايمىن،
العىستان باسقا ايتارىم جوق.ۋاقىت وتە كەلە تۇرسىنداي ادامدى ەلدىڭ اڭىزعا
اينالدىرىپ جىبەرەرى بار ەمەس پە؟ اكەسى اتىلعاندا، شىڭعىس ون التى جاستا
بولۋى كەرەك.اكەسىنىڭ ناحاقتان اتىلۋى بالا جۇرەگىنە وتە اۋىر ءتيدى.
كوممۋنيستىك يدەيامەن «ۋلانعان» توبىرعا، «توڭكەرىسكە قارسى ەلەمەنتتىڭ
بالاسى» دەپ كەز-كەلگەن جەردە «كوز تۇرتكى» بولۋ، كەشەگى ەل سىيلاعان قادىرلى
ادامنىڭ ۇلىنا وتە اۋىر ءتيدى.ساياسات كىنالاسا دا، بالا جۇرەگى اكەسىنە كىنا
ارتا الار ما؟1959-جىلى اپكەسى راۋشان، جەزدەسى قانتاي ازىرباەۆتارمەن
«سوۆەت گراجدانى» بولىپ شەكارادان بەرى وتەدى. قۇداندال، جاماعايىن ەلى-
توعالاق، وسپان دەگەننىڭ ۇيىندە تۇرىپ، تەمىرجولعا جۇمىسقا تۇرادى.اقىل-ەسى
اۋىسقان ادامدى تەمىرجولداي بەدەلدى كاسىپورىن جۇمىسقا الا ما؟ «بويى
ورتادان الاسالاۋ، ۇقىپتى، تازا كيىنىپ جۇرەتىن، اقسارى اشاڭ ءجۇزدى، باۋىرمال
جىگىت ەدى»،-دەيتىن كوزكورگەندەرى.شىڭعىستىڭ ءولىمى –جانى جابىرقاپ،
جالعىزسىراعان جاس ادامنىڭ رۋحاني باز كەشۋى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك سياقتى.ءوزى
ءومىر سۇرگەن قوعامعا، ادامداردىڭ ەكى جۇزدىلىگى مەن ايارلىعىنا قارسىلىعىن
پاش ەتۋى شىعار دەپ ويلايمىن.
ع.قامىتباەۆتىڭ ماقالاسىندا اتىلار الدىندا ت.مۇستافينگە سوت ۇكىمى
وقىلعاندا: «شەكارادان وتكەندە اتىسىپ، ەكى قىزىلاسكەردى ءولتىرىپ كەتىپتى-
مىس»،-دەگەن ايىپ تا تاعىلعان بولاتىن.ر.ءنۇسىپوۆتىڭ ماقالاسىندا
تۇرسىننىڭ قىتايعا ءوتۋىن «تايعا تاڭبا باسقانداي» ەتىپ، تاپتىشتەپ جازعانى
جىلدار بويى جانىمىزدى جەگىدەي جەپ جۇرگەن كۇدىكتى ويدان
سەيىلتتى.ماقالادا: «ت.جارقىنباەۆ 30-داي اداممەن ت.قوزىباەۆتىڭ(تۇرسىن
قوزىباەۆ (1896-1969)اۋاتكوم توراعاسى، رۋى – توعاس. اۆت.)كەڭسەسىندە
جينالىس وتكىزەدى.الدا قيىن زامان كەلە جاتقانى، جۇمىستىڭ ءبىر ازىپ-
توزاتىنى، سونان سوڭ كەلىستىرىپ وتىرىپ سۇرايتىنى، باسىڭنىڭ قايدا
قالاتىنىن بىلمەيتىن كۇن تۋاتىنى تۋرالى ايتىلادى.تۇرسىن: «بىزگە قاشۋدان
باسقا امال جوق» دەيدى.بىراق، وعان ت.قوزىباەۆ كونبەيدى. ت.قوزىباەۆتى
كەڭسەسىندە قولىن بايلاپ، ارباعا سالىپ، كەشكە تامان بۇرىن جەتىسۋ
مايدانىندا بولعان قارۋلى 30-داي جىگىتپەن اسكەري گارنيزونعا
كەلەدى.ۆ.چەرنەنكو(اسكەري گارنيزون باستىعىاۆت.) مەن ت.جارقىنباەۆ جەكە
سويلەسەدى.كوماندير نە اتۋعا، نە اتپاۋعا بۇيرىق بەرە الماي تۇرىپ
قالادى.قاراۋىلدا تۇرعان اسكەر اسپانعا ءبىر-ەكى رەت وق اتادى.انالار
شەكارادان ءوتىپ جۇرە بەرەدى»،-دەپ جازىلعان. سول ءۇشىن دە، ماقالا اۆتورىنا
تۇرسىننىڭ تۋىستارى اتىنان العىسىمدى ايتامىن.شەكارادان تۇرسىن اكەسى
مۇستافا ەكەۋى سالت اتپەن وتەدى دە، ساقتىق جاساپ بالالارى مەن ايەلدەردى
ءىنىسى قابدوللا ەمىل وزەنى ارقىلى تۇندەلەتىپ وتكىزىپ كەتكەن ەدى.ۇلكەندەردىڭ
ايتۋى بويىنشا، مەنىڭ شەشەم ءبىر جاسقا تولا قويماعان، ال راۋشان ىشتە
بولۋى كەرەك.راۋشان تۋعان سوڭ شەشەسىنىڭ ەمشەگىنەن ءسۇت شىقپاي قالىپ،
مەنىڭ ناعاشى اپام-ەلەن(قاديشا)ەكەۋىن ەگىزدەپ ەمىزەدى.
«توعالاق(بايجىگىت، مامبەت رۋىنان تارايدى.اۆتور) رۋ باسىلارىنىڭ
ناداندىقپەن كۇرەسىپ، بالانى وقىتۋ ءىسى تەمىربەك، شالعىنباي زامانىنان
باستالىپ، 1930جىلدىڭ باسىنان اۋىلدىق مەكتەپ اشىلا باستاعان.وعان
توعالاقتىڭ سول كەزدەگى زيالى ازاماتتارى ادىكەي، نۇرتازا(ۇكىرداي بولعان،
«قاپقا ءتۇسىپ» ءولدى، اۆتور), قۇسايىندار مۇرىندىق بولعان. مىسالى، تۇرسىن
مۇستافين 1951جىلى قىتايدا اتىلعان.(شىندىعىندا 1951جىلى قاماۋعا
الىنىپ، 1952جىلى اتىلعان.اۆت.)بايپاق، شۇلعاۋ اۋىلىندا مەكتەپ اشىپ
بالا وقىتقان»(ماۋىلىتقان سەيىتحانۇلى، «توعالاق شەجىرەسى». الماتى،
«الماتى»، 2002ج. 161 بەت).(بۇل كىتاپتىڭ اۆتورى ايگىلى تەلەكومەنتاتور
امانگەلدى سەيىتحانوۆتىڭ اكەسى اۆت.) كەيىننەن تۇرسىن وسى اۋىلمەن
قۇداندال بولىپ، ۇلكەن قىزى راۋشاندى قۇتيعاجىنىڭ جالعىز ۇلى- قانتايعا
بەرەدى.
«1935جىلى اعاسى تەمىربەك ۇكىردايعا حاتشى بولا ءجۇرىپ، تەمىربەكتىڭ
كومەكشىسى بولىپ جۇرگەن زامانداس تۋىسى نۇرتازامەن بىرلەسىپ، جونداعى
ويقۇدىق مەكتەبىن اشقان.(توعالاقتا – ادىكەي بي ءبۇيىنتىۇلىن ايتىپ
وتىر.1951جىلى، 61 جاسىندا قىتاي تۇرمەسىندە وزىنە-ءوزى قول
جۇمساعان.اۆت.)ول ءتورت جىلدىق مەكتەپ بولىپ قالىپتاسقان.العاشقى ۇستاز
مىرزابەك دەگەن كىسى بولعان.كەيىن بۇل مەكتەپتە تۇرسىن مۇستفين ۇستازدىق
ەتكەن» (بۇل دا سوندا، 147بەت).
قىتاي جەرىندەگى ءومىرىن كيىز ءۇي تىكتىرىپ مەكتەپ اشۋدان باستاعان
ت.جارقىنباەۆ شاۋەشەككە كەلىپ وقۋ ىسىنە ارالاسادى. «ءار ۇلتتىڭ بالاسى ءوز
مەكتەبىندە وقۋى كەرەك»،-دەگەن ۇستانىمدى ماقسۇت ەتتى. سولاقاي ساياسات ءۇشىن
بۇل ۇستانىم «ۇلتشىلدىق» بولعانىمەن، ۇلتىن ساقتار ەل ءۇشىن باستى قاعيدا
بولىپ قالا بەرمەك.قىتايدىڭ سول جىلدارى جۇرگىزگەن «ورتاق ءتىل» ساياساتى،
ءبىزدىڭ كەڭەستىك ساياساتتاعىداي حالىقتى ۇلتسىزداندىرۋدىڭ باستاپقى
قادامدارى ەدى.
«سوتسيالدانباعان» تۇرسىنداي كەشەگى «الاشورداشىعا» بۇل قوعامنان
ورىن جوق ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى جايت. ارىپتەسى شاكەن مۇعالىمدى ايىپتاعان
جينالىستا: «شاكەن جاۋ بولسا، مەن دە جاۋمىن!»،-دەگەنى كوزسىز
ەرلىك.كوپشىلىكتىڭ كوزىنشە دار الدىندا تۇرىپ تا شىندىقتى ايتۋدىڭ ۇلگىسىن
كورسەتتى. «حالقىم، ناقاقپىن!» بۇل ونىڭ موينىنا سالىنعان قىل تۇزاققا
قىلعىنىپ تۇرىپ تۇرىپ ايتقان سوڭعى ءسوزى ەدى…(اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ءاربىر
ادامنىڭ ارتىندا، تۇتقىننىڭ موينىنا تۇزاقتاپ سالىنعان ارقاندى ۇستاپ
ءبىر-ءبىر سارباز تۇرادى. تۇتقىن بيلىككە جاقپايتىن ءسوز ايتا باستاسا، سارباز
تۇزاقپەن قىلقىندىرىپ ءۇنىن شىعارماي قويادى).تۇرسىننىڭ رۋى شاقانتاي
بولسا دا، وندا شۇبارتاۋ ءوڭىرىنىڭ حالقى ول تۋرالى نەگە بىلمەيدى دەگەن زاڭدى
سۇراق تۋىندايدى؟ شۇبارتاۋ كوتەرىلىسىنىڭ باتىرلارى ايدىنكول – شالقاردى
بۇل ەل جاقسى بىلەدى(سول جىلدارى اعايىندى جىگىتتەردىڭ اتتارىن
قوسارلاپ ايتاتىن ءۇردىس بولعان.مىسالى: كەنەباي-سادىق، قاليبەك-تاكىمان.
اۆت).مەنىڭ شەشەم گۇلشاربانۋدى تۇرسىن ون توعىز قارا «قالىڭ مالىن»
الىپ، اكەم- راحمەتوللا اقىنپاتشاۇلىنا ۇزاتقان.(اشامايلى كەرەي،
تارىشى، بەرگى اتاسى-اجى، كوسە).جاسى جۇزدەن اسقان، بۇگىندە كوزى ءتىرى
جەڭگەم، كۇلساعات اپامىزدىڭ ايتۋىنشا قۇدالىققا تۇرسىنمەن بىرگە
ايدىنكول جانە شاقانتاي كەرەي قايرالاس ۇشەۋى كەلگەن.قايرالاس كەدەيلەۋ
بولعانمەن تىلگە جۇيرىك ادام بولىپتى.ۇرپاقتارى اياگوز اۋدانىندا تۇرادى.
«قايرالاستىڭ قوراسى،
ءىشى تولعان بوراسىن.
بيىلشا قىستاپ شىعايىن،
كەلەر جازدا بوعىم ساسىپ قالارسىڭ»،-دەپ ءوز قوراسىن ءازىل-شىنى ارالاس
ولەڭگە قوسادى ەكەن، جارىقتىعىڭ.ايدىنكول تۋرالى «ەرتىس ءوڭىرى» گازەتىندە
قالامگەر م.جۇماباەۆتىڭ «ايدىنكول- شالقار كىم نەمەسە زيات
شاكارىمۇلىنىڭ اجالدان قۇتقارىلۋى» دەگەن ماقالاسى جارىق كوردى. بۇل
ماقالادا ايدىنكولدىڭ وسى جاقتاعى تۋىستارى قىتايداعى مولاسىنىڭ
باسىنا تاس قويعاندىعى جايلى دا ايتىلادى.
قىتاي ەلىنىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندە ماسكەۋ قولداپ، ءاليحان تورەنى باس
قىلىپ «شارقي تۇركىستان» مەملەكەتى قۇرىلىپ، «ءۇش ايماق»(ىلە، تارباعاتاي،
التاي)كوتەرىلىسى ۇيىمداستىرىلادى.ءاليحان تورە ساعني(1885-1976), عۇلاما
وقىمىستى، ەكى رەت قاجىلىققا(1905,1924)بارعان.تەگى ءۇندىستان-موعول
بيلەۋشىسى بابىر شاحتىڭ سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى بولعان، قىلىش بۇرحان تورەدەن
تارايدى.قىتاي مەملەكەتى، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اسكەري پلاتسدارمى،
موڭعوليانىڭ تاۋەلسىزدىگىن تانىعان سوڭ، ماسكەۋدىڭ كوزقاراسى كىلت وزگەرىپ
سالا بەردى.ولاردىڭ ەندىگى ماقساتى، كوممۋنيستىك ماونى قولداپ، قىتايدا
سوتسياليستىك مەملەكەت قۇرىلۋىنا ىقپال ەتۋ بولاتىن.ول جوسپارلارى ىسكە
اسىپ، 1949جىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى جاريالاندى.كومينتەرندى بەت-
پەردە ەتكەن «كوممۋنيستىك قوزعالىس» دۇنيە-ءجۇزىن شارلاي باستادى. ونىڭ
سالقىنى شىڭجاڭ ولكەسىنە دە جەتتى.وتىزىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا، بۇل
ولكەنىڭ اكىمى شىڭ-شيتسايدىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇردى. «اسىرەسە،
ماسكەۋمەن استاسا وتىرىپ، 1937جىلدان باستاپ «شىڭجاڭداعى جاپون
تىڭشىلارىن»، «تروتسكيشىلدەردى(انىعىندا تۇركىشىل، يسلامشىل، ۇلتشىل)
زيالى قاۋىمدى قىرىپ جويۋعا كەلگەندە، شىڭ شيتساي كرەملدەگى «مۇرتتى
كوكەسىنەن» ەش كەم سوققان جوق.ستالين «حالىق جاۋى» دەپ ايدار تاعىپ،
«مويىنداتىپ» اتىپ ولتىرگەن بولسا، شىڭ-شيتساي قازاق-ۇيعىردىڭ سورپا
بەتىنە شىعار ەل اعالارىن «جينالىسقا» شاقىرىپ الىپ، باس سالىپ
تۇتقىنداپ، قىرىپ سالىپ وتىردى.1937-42 جىلدار ارالىعىندا قاندىقول
شىڭ-شيتسايدىڭ بەيكۇنا ولتىرگەن ادامىنىڭ سانى 4 000-نان اسىپ
جىعىلعان»(دۇكەن ءماسىمحان، «قاھارمان قاليبەك»، «ەگەنمەن قازاقستان»،
5قاراشا، 2008ج.)تاعى ءبىر دەرەك كوزدەرىنە جۇگىنسەك: «مۇنان سوڭ باسقىنشى
قىزىل يمپەريانى اقىلشى ەتكەن شىڭ شيتساي قىزىلداردىڭ ىستەگەنىن ىستەدى.
كەڭەس وداعىندا باستالعان «حالىق جاۋلارىنان تازالاۋ» اتتى ستاليندىك
رەپرەسسيانى شىعىس تۇرىكستان وڭىرىندە شىڭ-شيتساي دا جۇزەگە
اسىردى.اينالاسى ءبىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە شىڭجان بويىنشا ءار ۇلتتان 60
مىڭداي كورنەكتى، پاراساتتى باسشى ادامدار «ساتقىندار» دەگەن جالامەن
تۇتقىندالدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ انىقتاۋىنا قاراعاندا، 12 مىڭداي ادام
اتىلىپ، مال-مۇلىكتەرى تاركىلەنگەن، بالا-شاعالارى جەر اۋدارىلعان»،-دەپ
جازادى ءوز ەستەلىگىندە عالىم نوكىشۇلى(ديدار گازەتى، №156-157, 17
قىركۇيەك، 2009ج.)
تۇرسىندار قىتاي جەرىنە الاش يدەياسىن الىپ باردى.قىتاي
ۇلىقتارىنىڭ ەزگىسىندەگى حالىقتىڭ كوزىن اشىپ، ۇلتتىڭ رۋحىن وياتتى.وسپان
مەن قاليبەك حاكىم(ەۋروپاداعى قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ كوشباسشىسى،
ميۋنحەندەگى «ازاتتىق» راديوسىنىڭ قىزمەتكەرى بولعان حاسان ورالتايدىڭ
اكەسى)كوتەرىلىستەرى جانشىلىپ، وسپان 1951جىلى اتىلدى.اقىن اقىت قاجى
ءۇلىمجانۇلى(1868-1940)1939جىلى ۇرىمشىگە الداپ شاقىرىلعان ون شاقتى
اداممەن بىرگە تۇتقىندالىپ، 1940جىلى تۇرمەدە ءولدى. تۇرسىنمەن قاتار
قاراپايىم وقىتۋشى شاكەن ەلۋباەۆ تا اتىلدى.ال، 20جىلعا سوتتالعان
گيمنازيا مۇعالىمى ۇركىنشى سادىقۇلى قازاقستانعا كەلىپ، 1998جىلى قايتىس
بولدى.ۇركىنشىمەن بىرنەشە رەت كەزدەسىپ، اڭگىمەلەستىم.تۇرسىن اتىلعان سوڭ
ءبىر جىلدان كەيىن «مۇرتتى كوسەم» دە ومىردەن ءوتتى.قحر ءوزىنىڭ سىرتقى ساياسات
كونتسەپتسياسىن قايتا قاراپ، كەڭەستەر وداعىنان ىرگەسىن اۋلاق سالدى. «ەندى
ءبىر جىل عانا تۇرا تۇرعاندا تۇرسىندار ءتىرى قالار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟»-دەپ
ارمانداپ وتىرۋشى ەدى، اكەم كوزى تىرىسىندە.ول كەزدە مەن بالا بولدىم، قازىر
ونداي سۇراق بولسا، سول ەلدە كەيىننەن بولعان«مادەني رەۆوليۋتسيا» سىندى
جويقىن ساياسي ناۋقاننان ءبارىبىر امان وتپەۋشى ەدى دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم.
«ەركەك توقتى – قۇرباندىق» دەگەندەي، تۇرسىن جارقىنباەۆ ەل مۇرات ءۇشىن
شەيىت بولعان اسىل ەرلەردىڭ ءبىرى. «باتىردىڭ اتى ولمەيدى، حاكىمنىڭ اتى
ولمەيدى» دەگەن بار ەمەس پە؟تۇرسىن شىن مانىندە، حاكىم دارەجەسىنە جەتكەن
ۇلاعاتتى ۇلت ۇستازى دەپ بىلەمىن.
الدابەرگەن راحمەتوللاۇلى، قازاقستان جۋرنالستەر وداعىنىڭ مۇشەسى،
اقىن.
24.01.2019ج. اياگوز قالاسى
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ