اتلاح شايقاسى نە ءۇشىن تابىستى بولدى؟
kerey.kz
ورتا ازيا تاريحىندا تالاس شايقاسىنىڭ ماڭىزى اسا زور، سول زامانداعى اراب يمپەرياسى مەن قىتايدىڭ تاڭ پاتشالىعىنىڭ اراسىنداعى زور شايقاس ورتا ازيانىڭ كەيىنگى مىڭجىلدىق تاعدىرىن شەشتى مۇندا اراب اسكەرى عانا ەمەس، قارلىق اسكەرى دە وتە ماڭىزدى ءرول وينادى، وسىدان باستاپ ورتا ازياعا يسلام ءدىنى ورنىعا باستادى. نە ءۇشىن سول زامانداعى الىپ يمپەريا ورتا ازياعا قايتادان قالىڭ قول جىبەرە المادى؟ تومەندە وسى سۇراقتارعا جاۋاپ تابۋعا تىرىسامىز. تاريحي دەرەكتەر بويىنشا بۇل شايقاستىڭ سەبەبى بىلاي بولعان: «بيىلعى جىلى فەرعانانىڭ ءشاشپيرى جانە شاش پاتشاسى ءبىر-بىرىنە قارسى شىقتى. يحشيد قىتايلىق پاتشاسىنان كومەك سۇرادى. قىتاي پاتشاسى شاش پاتشانى قورعاپ الۋ ءۇشىن 100 000 اسكەر جىبەردى. شاش پاتشاسى قىتايلىق پاتشاعا قايتىپ ورالدى جانە ول مەن ونىڭ ادامدارى ونى قۋدالاعان جوق (قىتايلىق پاتشا)» [يبن. ءاسير، تاريح]. مۇندا تاشكەنت بيلەۋشىسى مەن فەرعانا بيلەۋشىلەرىنىڭ الاۋىزدىعىنان ەكەنى ايتىلعان. 657 جىلى تاڭ اسكەرى باتىس تۇرىك قاعاناتىن قۇلاتقاندا ولاردىڭ باتىس شەكاراسى بۇقارا قالاسىنا دەيىن جەتكەن بولاتىن. ولار شىعىس تۇركىستان مەن ورتا ازياداعى رۋ-تايپالارىن ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، باستارىن بىرىكتىرمەي، سىرتتاي باسقارىپ كەلگەن. ەندەشە تاڭ پاتشالىعى كىمدەر ەدى دەگەنگە كەلەيىك.
تۇرىكتەر مەن تاڭ يمپەرياسىنىڭ سوعىستارى 618 جىلى قىتايلانعان التاي تەكتى سانبيلەر اقسۇيەگى لي يۋان تاڭ مەملەكەتىن قۇرىپ، ون جىلدا تۇتاس قىتايدى بىرىكتىرەدى. لي يۋاننىڭ ارعى اتالارى 480 جىلى قىتايلانا باستاعان. ءسانبي پاتشاسىنىڭ قىتاي سالتىن قابىلداۋ، قىتايشا كيىنۋ، وردادا قىتايشا سويلەۋ، اتا-تەكتەرىن قىتايشاعا اۋىستىرۋ سىندى وردا جارلىعىن شىعارادى، وسىلايشا بۇكىل سولتۇستىك قىتايدى بيلەگەندەرىنە 100 جىلدان اسقان كوشپەندى توبا سانبيلەر قىتايلاسىپ بولادى. لي يۋاننىڭ اتالارى سول كەزدە قىتايشا فاميليا قابىلداعانداردان بولاتىن. ۋەي (ۆەي) مەملەكەتى ەكىگە بولىنگەندە اتالارى سول ەلدىڭ باتىس بولەگىنىڭ سەگىز تىرەكتى اۋلەتىنىڭ ءبىرى بولادى. سوندىقتان دا جاپون وقىمىستىسى «شان شان جى ميڭ تاڭ يمپەرياسىن توبالار مەملەكەتى دەپ اتاعان دۇرىس» دەيدى. ال كۇلتەگىن مەن بىلگە قاعان بىتىكتاسىندا ولاردى «تاۋعاشتار» (توبعاش) دەپ اتايدى. 618 جىلى قۇرىلعان مەملەكەت سول زاماندا ەڭ قۇدىرەتتى كوشپەندى يمپەريا تۇرىك قاعاناتىمەن بەتپە-بەت كەلەدى. بىراق ەكىگە ءبولىنىپ كەتكەن يمپەريانىڭ داۋرەنى وتكەن بولاتىن، شىعىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ وزىندە باعىنىشتى رۋ-تايپالار نارازىلىعى ءورشىپ تۇرعان. 552 جىلدان بەرى قاراي بىرلىككە كەلمەگەن ءالسىز قىتاي پاتشالىقتارىنا قاراتا توناۋشىلىق سوعىستارىن جۇرگىزگەن تۇرىك قاعاندارىنىڭ ىزىمەن ەلىك قاعان دا تاڭ ەلىنە قاراتا سوعىس اشادى.
تاڭ مەن تۇرىك اراداعى سوعىس بىلاي بولعان ەكەن: «620 جىلى تۇرىكتەر جيڭجوۋ قالاسىنا باسىپ كىرىپ، نەشە مىڭداعان ادامدى ايداپ اكەتەدى. 624 جىلى ەلىك قاعان 100 مىڭ اسكەرمەن تاڭ ورداسىنا تونەدى. تاڭ ورداسى دۇرلىگىپ كوپتەگەن ۇلىقتار استانانى كوشىرۋ ۇسىنىسىن ورتاعا قويادى، بىراق تاڭ پاتشاسى تاي زۇن باس تارتادى. ەكى جاق ۇلۋپاندا سوعىسادى، ءبىر-ءبىرىن الا المايدى. تۇرىكتەر جىل سايىن گانسۋ، نينسيا، شانسي، شاانسي پروۆيتسيالارىن شاۋىپ، جاپپاي توناۋعا ۇشىراتادى. 626 جىلى تۇرىكتىڭ 100 مىڭ قالىڭ قولى استانا چاڭ انعا 40 شاقىرىم جەرگە دەيىن كەلەدى، تاي زۇن پاتشا كەلىسىمگە كەلىپ، كوپ التىن-كۇمىس پەن تورعىن، تورقا، جىبەك ۇسىنادى، تۇرىك اسكەرى كەرى شەگىنەدى. 627 جىلى شىعىس تۇرىك قاعاناتىندا ىشكى بۇلىك شىعىپ، ءسىر ەندا، ۇيعۇر، بايىرقۋ، توڭىرا قاتارلى بەلدى تايپالار كوتەرىلىسكە شىعىپ تۋ-تالاقاي بولادى، ولار ءسىر ەندادان قاعان سايلايدى. باتىس تۇرىكتىڭ قاعانى دا تاڭ يمپەرياسىمەن بىرىگەدى، سول جىلى قالىڭ قار جاۋىپ، قىرۋار مال قىرىلادى، شىعىس تۇرىك ابدەن السىرەيدى، تاڭدىقتار ورايدان پايدالانىپ سوعىس اشادى» (جاڭ گاڭ. مەملەكەت قورعانىسى تاريحىنان بايان. تاڭنىڭ شىعىس تۇرىكتى جويۋ سوعىستارى). 629 جىلى قازىرگى حوححوت ماڭىنداعى سوعىستا تۇرىكتەر جەڭىلەدى، 630 جىلى ين شان تاۋىندا تاڭ مەن ءسىر ەندانىڭ اسكەرلەرى تۇرىكتەردى ويسىراتا جەڭەدى، ەلىك قاعان باستاپ تۇرىكتىڭ جاساعى مەن حالقىنان 150 مىڭ ادام قولدى بولادى دا، شىعىس تۇرىك قاعاناتى جويىلادى. موڭعول ساحاراسىنا ءسىر ەندالاردىڭ قۇقىعى جۇرە باستايدى. 150 مىڭ تۇرىك سولتۇستىك قىتايعا ورنالاستىرىلادى دا، اسكەر قىزمەتىنە جەگىلەدى. 640 جىلى تاڭ اسكەرلەرى شىعىس تۇركىستانعا كىرىپ، تۇرپاندى باسىپ الادى، 642 جىلى باتىس تۇرىكتىڭ ەبدۇل قاعانى قۇمىلعا قايتا تاپ بەرەدى. 644 جىلى ەكى جاق كەلىسىمگە كەلەدى، 646 جىلى اشينا گالۋ دەگەن تۇرىك اقسۇيەگى تاڭعا بەرىلەدى دە، ولاردىڭ سول قانات ساردارى بولادى. 648 جىلى تاڭ اسكەرلەرى ۇدۇندى (حوتان) باسىپ الادى. 651 جىلى باتىس تۇرىكتىڭ تاڭعا ساتىلعان توبى مەن تاڭ جاساقتارى ەبدۇل قاعانعا سوعىس اشادى. 657 جىلى تاريحي سيپاتتى باتىس تۇركى قاعاناتىن جويعان سوعىس بولادى. «657 جاڭا جىلدىڭ العاشقى ايىنىڭ 21-ءنشى جۇلدىزىندا تان گاوسونگ ۇلكەن ارميانى شىعاردى جانە سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك جولداردى باتىس تۇركىلەرىنە شابۋىلدادى، سولتۇستىك جولدىڭ قولباسشىسىشىسى سۋ دينگفانگ بولدى، وڭتۇستىك جولى – وڭ قاناتتا اشنانىڭ گەنەرالى ءمىسى، سول قاناتتا گەنەرال اشىنا بۇجىن بولادى. سوعىس كەزىندە سۋ دينگفانگ كوپتەگەن باتىس تۇرىك تايپالارىن تانا ارمياسى ءۇشىن كۇرەسۋگە شاقىردى. شاپيرو سۋ دينگفانگتاعى 10 000-نان استام ادامنىڭ اسكەرىن تۋوحە وزەنىندە (قازىرگى ەرتىس وزەنى) 100 مىڭ تۇرىك ساربازىمەن قورشاپ الدى. سوي دينگفانگ ءۇش رەت جەڭىلىسكە ۇشىراعاننان كەيىن اسكەرلەردى قارسى شابۋىلدادى جانە تۇرىك اسكەرلەرىن جەڭدى. تۇرىكتەن ون مىڭ ادام تۇتقىندالدى. كەيبىر تۇرىك تايپالارى شەگىنىپ، شاپيرو باتىسقا قاراي قاشىپ كەتتى. سۋ دينفانگ اسكەرى قولايسىز اۋا-رايىنا قاراماي، 200-دەن استام شاقىرىمعا قۋالادى، ولار دجينياشاندا شاروندى جەڭدى (قازىر ورتالىق ازياداعى تاشكەنت) جانە نەشە ون مىڭداعان ادامدى تۇتقىنعا الدى» (چيۋ گەن. تاڭنىڭ باتىس تۇرىكتى جەڭۋى).
وسى سوعىستان كەيىن باتىس تۇرىك قاعاناتى جويىلىپ، ونىڭ وڭتۇستىك جانە شىعىس تەرريتورياسىن تاڭدىقتار جاۋلاپ الادى، 60-70 مىڭ تۇرىك ىشكى قىتايعا اكەتىلدى. بۇل تاڭ يمپەرياسىنىڭ ەڭ شارىقتاعان كەزى سانالادى، حالقى 50 ميلليوننان، تەرريتورياسى 10 ميلليون شارشى كيلومەتردەن اسىپ سول زامانداعى ەڭ ءىرى يمپەرياعا اينالادى. بىراق ارادا ءبىر عاسىردان سوڭ بۇل زامانى باسىنان ۇشادى. شىعىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ قايتا ورناۋى جانە جويىلۋى 679 جىلى شىعىس تۇرىك اقسۇيەگى قۇتىلىق 700 اداممەن كوتەرىلىس جاساپ، تۇرىك قاعاناتىن قايتا ورناتادى، ونىڭ ءىنىسى بۇگ چوردىڭ تۇسىندا تۇرىك قاعاناتى ءتىپتى كۇشەيىپ، تاڭ يمپەرياسىن نەشە رەت ويسىراتا شابادى، ونان كەيىن بىلگە قاعان تاققا وتىرادى، ونىڭ ءىنىسى كۇلتەگىن بۇرىن تۇرىككە قاراعان كوشپەندىلەردى قايتادان تىزە بۇكتىرەدى. 731 جىلى كۇلتەگىن، 734 جىلى بىلگە قاعان دۇنيە سالعاننان كەيىن ۇيعۇر، قارلىق، باسمىلدار كوتەرىلىپ، تاڭمەن بىرگە 742 جىلى تۇرىك قاعاناتىن اۋدارادى، 745 جىلى ۇيعۇر قاعاناتى قۇرىلادى. 100 مىڭنان اسا تۇرىكتەر جانەدە سولتۇستىك قىتايعا اكەلىنىپ اسكەر قىزمەتىنە جەگىلەدى. ال باتىس تۇرىك جەرىندە 699 جىلى تۇرگەش قاعاناتى ورنايدى، ولار ءتاڭىرتاۋدىڭ تەرىسكەيى مەن التاي اراسى، جەتىسۋدى يەلىگىنە الادى. 745 جىلى ۇيعۇردان جەڭىلگەن قارلىقتار تۇرگەش جەرىنە كىرە باستايدى.
تالاس شايقاسى تاڭ اسكەرىن باستاعان گاۋ شيان فان شاشتى باسىپ العاندا قىرعىنشىلىق جۇرگىزىپ، ايەلدەردى زورلاپ، قارتتار مەن بالالاردى دا قاعىس قالتىرماي قىرىپ، اياماي توناۋشىلىق جاسايدى. قاشىپ قۇتىلعان شاش حانى ابباسيلەردەن كومەك سۇرايدى. تاڭ اسكەرىمەن قارلىق، فەرعانا اسكەرى قوسىلىپ ارابتارعا قارسى سوعىسقا شىعادى. 750 جىلى بۇقارادا 30000-نان اسا شيعالار كوتەرىلىس جاسايدى، ولاردى باسىپ-جانىشتاۋعا ءبىر تۇمەن اسكەر جىبەرىلەدى، سوعىس 37 كۇنگە جالعاسادى. زياد باستاعان اراب قولى بۇقارانى الىپ ءورت قويادى، ونان سامارحانعا شابۋىل جاسايدى. 750 جىلى 93 جىل بيلەگەن ۋماۋيلەردىڭ سوڭعى ون ءتورتىنشى حاليفاسى مارۋان ءىى-ءنى ابباسيلەردىڭ ءبىرىنشى حاليفاسى ابۋل ابباس اس-ساففاح قۇلاتتى. ونىڭ قولباسشىسى زياد يبن ساليح اتلاح شايقاسىندا مۇسىلمانداردىڭ اسكەرىن باسقارىپ [1, 88]، 751 جىلى مۇسىلماندار تالاس وزەنى ماڭىندا (قىرعىزستان) قىتاي اسكەرىمەن سوعىسىپ جەڭىپ شىقتى. وسى ۇرىستا تۇتقىنعا تۇسكەن قىتايلار (20 مىڭعا جۋىق ادام تۇتقىنعا ءتۇستى، 45 – 50 مىڭداي قىتاي اسكەرى ءولدى) اراسىندا قاعاز جاساۋدى بىلەتىن شەبەرلەر دە بار ەكەن. مىنە وسىلار ارابتارعا قاعاز جاساۋدى ۇيرەتتى. ءال ماكديسي ءوزىنىڭ «ءال بەدۋ ءات-تاريح» ەڭبەگىندە: «بەس كۇنگە سوزىلعان بۇل سوعىستا قىتاي اسكەرىنىڭ 45 مىڭى ءولىپ، 20 مىڭى تۇتقىنعا ءتۇستى» دەپ جازدى. جەڭىس تۇرىك حالىقتارىنىڭ قىتاي قۇلدىعىنان، ونىڭ بۋددا دىنىنەن امان ساقتاپ، يسلام وركەنيەتىمەن دامۋىنا جول اشتى [2.18]. ءابۋ ابباس بيلىك ۇستاعان 3 جىلى (751) بۇقارادا بۇلىك شىقتى، اتامانى – شارىق يبن شەيح، ول 30 مىڭ اسكەرمەن ارابتار جانە باسقالاردان، ءابۋ مۇسىلىمنەن كەك الدى، ءابۋ ءمۇسىلىم ولارعا قاراتا جانىشتاۋ جورىعىن جۇرگىزدى. ەكى جاقتىڭ سوعىسىندا سۇلەك ءولدى، ول بۇقارانى الىپ، سامارحاندا قامال سالدى… اقىرى قىتايلار دا اسكەر شىعاردى، سايد يبن حۇمەيت قالا بەكىنىسىن بەرىكتەدى، قىتايلار نەشە رەت سوقتىقتى، ولار قىتايلارعا اتويلاپ شىعىپ، 45000 ادامىن قىردى، 25000 ادامىن تۇتقىنعا الدى، قالعانى قاشتى، مۇسىلماندار ولاردىڭ اسكەري ورىندارىن باسىپ الدى، وزەن ماڭىنداعى ەلدەرمەن قالالاردى باعىندىردى، بايلىقتارىن تالاپ الدى» (Al-Mutahhar ibn Tahir al-Maqdisi, 850-934). قىتاي دەرەگى بويىنشا سوعىس بەس كۇنگە جالعاسقان، سوعىستىڭ ەڭ قىزعان شاعىندا تاڭ جاعىنداعى قارلىق اسكەرى ارابتار جاققا شىعادى. قارلىقتار ارابتار جاعىنا شىققاننان كەيىن تاڭ قوسىنىمەن بايلانىسىن ۇزەدى دە، الاساپىرانعا تۇسەدى، ارابتار ورايدان پايدالانىپ اتتى اسكەرلەرمەن سۇراپىل شابۋىل جاسايدى. قارلىق اتتى جاساقتارى ءبىر بۇيىردەن كەلىپ تيەدى. اۋىر جەڭىلىسكە تاپ بولعان گاۋ شياۋ ءفان ان شيعا قاراي قاشادى. سوڭىندا بىرنەشە مىڭ عانا ادامى قالادى. وسىلايشا قىتايلار ورتا ازيا مەن شىعىس تۇركىستاننان ايىرىلادى. قاتىسقان اسكەر سانى قىتاي جاعى جۇمىلدىرعان اسكەر سانى تۋرالى ەكى ءتۇرلى جازبا بار; ءبىرى 60000-70000, ەندى ءبىر دەرەكتە 20000-30000 ادام دەلىنەدى.
ەكى اراب جازبا دەرەكتەرىندەتۇرلەرى تاڭ جاعى 100000 (جانە تۇتقىنعا قازا تاپتى) ادام جۇمىلدىرعانى ايتىلادى، تاڭ دەرەگىنەن ءسال باسقاشا. تاڭ اسكەرى مەن قاتار ۆاسسالدىق ەل اسكەرى دە جازىلعان، بىراق 70000 ادامداردىڭ جالپى سانى جانە دايەكتى «Tongdian» جازبالارىمەن ۇقساس; 100000 تاڭ اسكەرى قازا بولعان جانە تۇتقىنعا تۇسكەن، 30000-ى امان قالعان جانە بۇل سان ەكى «تاڭ اۋلەتىنىڭ تاريحى» جانە «بيلىك عيبراتناماسىنداعى» دەرەكپەن بىردەي ەمەس. قىتاي جاعى: امان قالعانى تەك بىرنەشە مىڭ جازىلعان [45]. ال ارابتار جاعىندا تۇرىپ قاتىسقان اسكەر سانىن ماماندار 100 مىڭعا تۇراقتاندىرعان. قازىرگى ۋاقىتتا شەتەلدىك تاريحشىلار مەن عالىمدار ايتۋنشا، تاڭ اۋلەتىنىڭ اسكەرلەرىنىڭ سانى 20000-30000-نان استام ادام دەگەندى قولدايدى، 100000 تاڭ اسكەرىنىڭ سانى دەگەندى دالەلدەيتىن دالەل جوق. ايگىلى بريتاندىق شىعىستانۋشى ارتۋر ۆەي لي، قىتايتانۋشى دەۆيد، سونىڭ ىشىندە دجون Powell مەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ءبىلىم بەرۋ، عىلىمي جانە مادەني ۇيىمى «ورتالىق ازياداعى وركەنيەت تاريحىن» قۇراستىرعاندار، امەريكا قۇراما شتاتتارى Tibetologist Baigui Si, رەسەيلىك يسلام عالىمى بارتولد جانە مۋحامماد ءال-اساد (مۇحاممەد اساد) تاڭ، سونداي-اق اراب تاريحى كىتاپتار سوزدەر مەن تەرميندەر سانى اسىرا ايتقان دەپ سانايدى: بۇلاردىڭ بارلىعى دەرلىك 20000-30000 تاڭ اسكەرى قاتىسقان دەگەنگە توقتايدى. ءان رۇحشان مەن اشىنا سۇيگىن كوتەرىلىسى ورتا ازيادا وسىنداي جەڭىلىسكە تاپ بولۋىنىڭ كوپتەگەن سەبەپتەرى دە بار ەدى. 660-742 جىلدارعا دەيىن اسىپ-تاسىپ جارتى الەمدى بيلەگەن تاڭدىقتار ابدەن اسپەنسىپ، بودان ەلدەرگە تىرناعىن باتىرۋمەن قاتار ءوز ىشتەرىندەدە ءىرىپ-ءشىري باستاعان بولاتىن. تاڭ شۋانزۇڭ پاتشا ياڭ گۇي فەي اتتى توقالىن الپەشتەۋمەن بولىپ، ءسان-سالتاناتقا بەرىلىپ، وردا ىستەرىن مۇلدە ۇمىت قالدىرادى. تاعى ءبىر قاۋىپ بولسا، تاڭ يمپەرياسىن يمپەريا قىلعان جاۋىنگەر كوشپەندى ۇلىستار بولاتىن، ونى باتىس تۇرىكتى جەڭگەن سوعىسىنان بىلۋگە بولادى. تاڭعا ەڭبەك سىڭىرگەن كوپتەگەن كوشپەندى تۇرىكتەردەن شىققان قولباسشىلار بولادى، سونىڭ ىشىندە ءان لۋ شان ەڭ بەدەلدى بولاتىن. ول تاي پين، ءفان ي، حى دۇن سىندى ءۇش ايماقتى بيلەپ، 183 مىڭ اسكەرگە باسشىلىق ەتەتىن ايدارلى ۇلىق بولاتىن، تەگى جاعىنان اكەسى سوعدى، شەشەسى تۇرىكتىڭ اشينا رۋىنان ەدى. تاريحشىلار ونىڭ شىنايى ەسىمى «ءان رۇحشان» بولۋى مۇمكىن دەيدى. ول زاماندا سولتۇستىك قىتايدا تۇرىك، تاتاپ، قيدان، توڭىرا رۋلارىنان قۇرالعان 100 مىڭداعان جاساق بولعان، بۇل شىن مانىسىندە ەڭ ۇلكەن قاۋىپ ەدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە باعدادتا (793 جىلى), سوسىن مىسىر (شامامەن 900 جىلى) مەن ماروككودا (شامامەن 1100 جىلى) جانە يسپانيادا (1150 جىلى) قاعاز وندىرىستەرى اشىلدى. ارابتاردىڭ پاپيرۋسقا قاراعاندا جاسالۋى ارزان ءارى ساپالى قاعاز شىعارۋدى ۇيرەنۋى كىتاپ شىعارۋدى وڭايلاتتى [3, 189-190]. بۇكىل ورتالىق ازيانىڭ ساياسي تاريحىن وزگەرتكەن وسى ءبىر سوعىس عىلىمنىڭ دا دامۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزگەنى شىندىق. ءبىلىم يەلەرىنىڭ ءتۇرلى جاڭالىقتار اشۋىنا، مىڭداعان كىتاپتاردى جازۋىنا، وسى ءبىر سوعىستا تۇرىك تايپالارىنىڭ ارابتار جاعىنا ءوتۋى – اسا ماڭىزدى وقيعانىڭ ءبىرى. ونىمەن قويماي ولار ەشقاندايدا قىتايلاسۋعا ۇشىراماعان ەدى.
755 جىلى ءان رۇحشان 200 مىڭ اسكەرمەن تاڭ يمپەرياسىنا قارسى سوعىسقا اتتاندى، قارسى كەلگەن تاڭ اسكەرىن قويشا قىرىپ، استانا چاڭ اندى دا باسىپ الدى. تاڭ پاتشاسى چىڭدۋعا قاشادى. بىراق ولار وراسان زور قىرعىن مەن توناۋشىلىق جۇرگىزەدى. ءان رۇحشاندى ونىڭ ءوز ۇلى ولتىرەدى. 758 جىلى اشىنا سۇيگىن 200 مىڭ اسكەرىمەن تاعى دا تاڭعا قارسى سوعىسىپ، ولاردىڭ 600 مىڭ جاساعىن جەڭەدى. تاڭدىقتار تۇرىكتەردىڭ اتا جاۋى ۇيعۇرلاردان كومەك سۇرايدى، ۇيعۇر اسكەرى كىرگەننەن باستاپ تۇرىكتەر جەڭىلە باستايدى. 763 جىلى تاڭدىقتار مەن ۇيعۇرلار كوتەرىلىسشى تۇرىكتەردى اقىرى جەڭەدى. ۇيعۇر اسكەرلەرى جۇرگەن جەرىن تۇك قويماي توناپ كەتەدى. 8 جىلعا سوزىلعان سوعىستان كەيىن تاڭ يمپەرياسىنىڭ 53 ملن حالقىنان 17 ملن عانا قالادى، ءوندىرىسى اۋىر ويرانشىلىققا ۇشىرايدى، تاڭدىقتار وسىلاي السىرەگەندىكتەن شىعىس تۇركىستاندى ۇيعۇرلار مەن تيبەتتەر ءبولىسىپ الادى. سونان 1755 جىلعا دەيىن قىتاي قولى اتتاپ باسا المايدى، تاڭ يمپەرياسى تەك قىتاي قورعانىنىڭ ءىشىن عانا ازەر ۇستاپ قالادى. اتلاح شايقاسىنىڭ ورتا ازياعا ىقپالى تۇرىكتەردىڭ اراسىندا يسلام ءدىنىنىڭ بەدەلىنىڭ ءوسۋى ءىح-ح عاسىرلاردا شامامەن 820 جىلدان 1000 جىلدارعا دەيىن بولعان قازىرگى تۇركىستاننىڭ مادەني وبلىستارى ورتا ازياداعى يران سامانيد ديناستياسى بيلىك جۇرگىزگەن كەزدەن باستالدى. ءVىىى-ءىح عاسىرلارداعى وقيعالارىن باياندايتىن دەرەكتەر وڭتۇستىك قازاقستان حالىقتارىنىڭ جاپپاي يسلام دىنىنە كىرگەندىگىن جازادى. 840 جىلى نۋر يبن اساد يسپيدجابتى باعىندىرادى، 859 جىلى ونىڭ ءىنىسى احمەد يبن اساد شاۋعار قالاسىنا جورىق جاسايدى. 766 جىلدان باستاپ جەتىسۋ مەن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرىنە ساياسي وكتەمدىگىن جۇرگىزگەن قارلۇقتار مۇسىلمان مادەنيەتىنىڭ ىقپالىنا وزگەلەردەن گورى بۇرىنىرىق تۇسەدى. ولار يسلامدى ءتىپتى ماحدي حاليفانىڭ (775-785 جج.) كەزەڭىندە قابىلدادى دەگەن پىكىر بار، بىراق بۇل پىكىر ولاردىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى جونىندە عانا بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى 853 جىلى يسمايل يبن احماد تارازدى، ونىڭ باستى شىركەۋىن مەشىتكە اينالدىرعان. يسلام ءدىنىن ۇستاناتىن حالىقتار كوبەيگەن سايىن قالالاردا ۇلكەن مەشىتتەر سالىنا باستادى [8, 92]. مىسالى، بالاساعۇن 940 جىلدان بەرى مۇسىلمان قالاسى بولىپ ەسەپتەلەدى. ال جەكەلەگەن قالالاردا ساۋدانىڭ جاندانۋى، بۇرىن مۇسىلمان ەمەس حالىقتاردىڭ ءدىندى قابىلداۋىنا ىقپال ەتتى. X عاسىردا مۇسىلمانشىلىقتىڭ تولقىن-تولقىن تارالعانى بايقالدى. سول كەزدەگى ورتا ازيا تۇرعىندارىنىڭ لەك-لەك بولىپ يسلامعا قوسىلعانى تاريحي ادەبيەتتەردە باياندالادى. ماسەلەن، 960 ج. 200 مىڭ شاتىر تۇركى حالقى يسلام ءدىنىن قابىلداعان. بۇل – تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحىنداعى ءىرى وقيعا. 1232 ج. قايتىس بولعان تاريحشى يبن ءال-ءاسيردىڭ «ءال-كالىم» دەپ اتالاتىن 8 تومدىق كىتابىندا وسى وقيعانى: «تۇرىكتەردەن ەكى ءجۇز مىڭ شاتىر ادام مۇسىلمان بولدى» دەيدى [4, 295]. بۇل وقيعالاردان تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءبىراز بولىگىنىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداعانىن بايقايمىز. بۇل كەزەڭدە قالالاردا يسلام ءدىنى كەڭىنەن قالىپتاسقانى انىق، مىسالى: ەجەلگى تاراز قالاسى يسلام ءدىنىنىڭ وسى وڭىردەگى تاراۋىنا تىرەك بولدى [1, 95] جانە ورتا عاسىرداعى گۇلدەنگەن يسپيدجاب كوشپەلى تۇرىكتەرگە يسلام ءدىنىن تاراتۋدىڭ ورتالىعىنا اينالدى [1, 97]، بۇدان دا باسقا قالالار ءدىندى تاراتۋدا جاقسى ىستەر اتقاردى. وسى زور دۇربەلەڭنەن كەيىن تاڭ يمپەرياسى مۇلدە باس كوتەرۋدەن قالدى، تاڭدىقتاردىڭ اتلاح شايقاسىنان كەيىن ورتا ازياعا قايتا تاپ بەرە الماۋىنا وسى ءان رۇحشان-اشينا سۇيگىن دۇربەلەڭى زور اسەر ەتتى! اتلاح شايقاسىنىڭ باياندى بولۋىنا نەگىز قالادى. ال وسى تاڭعا قارسى كوتەرىلىپ ولاردى قىناداي قىرعان تۇرىكتەردىڭ دە كوبى قىرىلىپ كەتتى! ەگەر تۇرىكتەر تاڭدى الىپ يمپەرياعا اينالسا وزدەرى ءۇشىن اسا قاتەرلى دەپ بىلگەن ۇيعۇرلار بار كۇشىمەن باستىقتىرۋعا كومەكتەستى. تۇرىكتىڭ قالدىعى كەيىن ءالسىز ەلگە اينالدى، قىتاي قۇرامىنا ءسىڭىپ كەتكەن اشينالار 史 دەگەن فاميليامەن بەلگىلى بولىپ، سانى قازىر 3.6 ملن-عا جەتىپ وتىر. وزدەرى ەرلىكپەن وت كەشىپ جاۋىن دا قىرىپ، كەلمەسكە كەتكەن باتىر تۇرىكتەر باسقا اعايىندارىنىڭ ساقتالۋىنا، نىعايۋىنا جاعداي جاساپ كەتتى. ءبىز اتلاح شايقاسىمەن عانا ماقتانىپ قويماي، وسى كوك تۇرىكتەردىڭ ەگەي ەرلىگىن دە ۇمىتپاۋىمىز كەرەك!
ەرزات كارىباي
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ