Atlah şayqası ne üşin tabıstı boldı?
kerey.kz
Orta Aziya tarihında Talas şayqasınıñ mañızı asa zor, sol zamandağı Arab imperiyası men Qıtaydıñ Tañ patşalığınıñ arasındağı zor şayqas Orta Aziyanıñ keyingi mıñjıldıq tağdırın şeşti Mwnda arab äskeri ğana emes, qarlıq äskeri de öte mañızdı röl oynadı, osıdan bastap Orta Aziyağa islam dini ornığa bastadı. Ne üşin sol zamandağı alıp imperiya Orta Aziyağa qaytadan qalıñ qol jibere almadı? Tömende osı swraqtarğa jauap tabuğa tırısamız. Tarihi derekter boyınşa bwl şayqastıñ sebebi bılay bolğan: «Biılğı jılı Ferğananıñ Şaşpiri jäne Şaş patşası bir-birine qarsı şıqtı. Ihşid qıtaylıq patşasınan kömek swradı. Qıtay patşası Şaş patşanı qorğap alu üşin 100 000 äsker jiberdi. Şaş patşası qıtaylıq patşağa qaytıp oraldı jäne ol men onıñ adamdarı onı qudalağan joq (qıtaylıq patşa)» [Ibn. Äsir, Tarih]. Mwnda Taşkent bileuşisi men Ferğana bileuşileriniñ alauızdığınan ekeni aytılğan. 657 jılı Tañ äskeri Batıs türik qağanatın qwlatqanda olardıñ batıs şekarası Bwqara qalasına deyin jetken bolatın. Olar Şığıs Türkistan men Orta Aziyadağı ru-taypaların bir-birine aydap salıp, bastarın biriktirmey, sırttay basqarıp kelgen. Endeşe Tañ patşalığı kimder edi degenge keleyik.
Türikter men Tañ imperiyasınıñ soğıstarı 618 jılı qıtaylanğan Altay tekti sänbiler aqsüyegi Li YUan' Tañ memleketin qwrıp, on jılda twtas Qıtaydı biriktiredi. Li YUannıñ arğı ataları 480 jılı qıtaylana bastağan. Sänbi patşasınıñ qıtay saltın qabıldau, qıtayşa kiinu, ordada qıtayşa söyleu, ata-tekterin qıtayşağa auıstıru sındı orda jarlığın şığaradı, osılayşa bükil soltüstik Qıtaydı bilegenderine 100 jıldan asqan köşpendi toba sänbiler qıtaylasıp boladı. Li YUan'nıñ ataları sol kezde qıtayşa familiya qabıldağandardan bolatın. Uey (Vey) memleketi ekige bölingende ataları sol eldiñ batıs böleginiñ segiz tirekti äuletiniñ biri boladı. Sondıqtan da japon oqımıstısı «Şan Şan Jı Miñ Tañ imperiyasın Tobalar memleketi dep atağan dwrıs» deydi. Al Kültegin men Bilge qağan bitiktasında olardı «tauğaştar» (tobğaş) dep ataydı. 618 jılı qwrılğan memleket sol zamanda eñ qwdiretti köşpendi imperiya Türik qağanatımen betpe-bet keledi. Biraq ekige bölinip ketken imperiyanıñ däureni ötken bolatın, Şığıs Türik qağanatınıñ özinde bağınıştı ru-taypalar narazılığı örşip twrğan. 552 jıldan beri qaray birlikke kelmegen älsiz Qıtay patşalıqtarına qarata tonauşılıq soğıstarın jürgizgen Türik qağandarınıñ izimen Elik qağan da Tañ eline qarata soğıs aşadı.
Tañ men Türik aradağı soğıs bılay bolğan eken: «620 jılı Türikter Jiñjou qalasına basıp kirip, neşe mıñdağan adamdı aydap äketedi. 624 jılı Elik qağan 100 mıñ äskermen Tañ ordasına tönedi. Tañ ordası dürligip köptegen wlıqtar astananı köşiru wsınısın ortağa qoyadı, biraq Tañ patşası Tay Zwn bas tartadı. Eki jaq Wlupanda soğısadı, bir-birin ala almaydı. Türikter jıl sayın Gansu, Ninsya, Şan'si, Şaansi proviciyaların şauıp, jappay tonauğa wşıratadı. 626 jılı Türiktiñ 100 mıñ qalıñ qolı astana Çañ Anğa 40 şaqırım jerge deyin keledi, Tay Zwn patşa kelisimge kelip, köp altın-kümis pen torğın, torqa, jibek wsınadı, Türik äskeri keri şeginedi. 627 jılı Şığıs Türik qağanatında işki bülik şığıp, sir enda, wyğwr, bayırqu, toñıra qatarlı beldi taypalar köteriliske şığıp tu-talaqay boladı, olar sir endadan qağan saylaydı. Batıs Türiktiñ qağanı da Tañ imperiyasımen birigedi, sol jılı qalıñ qar jauıp, qıruar mal qırıladı, Şığıs türik äbden älsireydi, tañdıqtar oraydan paydalanıp soğıs aşadı» (Jañ Gañ. Memleket qorğanısı tarihınan bayan. Tañnıñ Şığıs Türikti joyu soğıstarı). 629 jılı qazirgi Hohhot mañındağı soğısta Türikter jeñiledi, 630 jılı In Şan' tauında Tañ men Sir endanıñ äskerleri Türikterdi oysırata jeñedi, Elik qağan bastap türiktiñ jasağı men halqınan 150 mıñ adam qoldı boladı da, Şığıs Türik qağanatı joyıladı. Moñğol saharasına Sir endalardıñ qwqığı jüre bastaydı. 150 mıñ Türik soltüstik Qıtayğa ornalastırıladı da, äsker qızmetine jegiledi. 640 jılı Tañ äskerleri Şığıs Türkistanğa kirip, Twrpandı basıp aladı, 642 jılı Batıs Türiktiñ Ebdwl qağanı Qwmılğa qayta tap beredi. 644 jılı eki jaq kelisimge keledi, 646 jılı Aşina galu degen Türik aqsüyegi Tañğa beriledi de, olardıñ sol qanat sardarı boladı. 648 jılı Tañ äskerleri Wdwndı (Hotan) basıp aladı. 651 jılı Batıs Türiktiñ Tañğa satılğan tobı men Tañ jasaqtarı Ebdwl qağanğa soğıs aşadı. 657 jılı tarihi sipattı Batıs Türki qağanatın joyğan soğıs boladı. «657 jaña jıldıñ alğaşqı ayınıñ 21-nşi jwldızında Tan Gaosong ülken armiyanı şığardı jäne soltüstik jäne oñtüstik joldardı batıs türkilerine şabuıldadı, soltüstik joldıñ qolbasşısışısı Su Dingfang boldı, oñtüstik jolı – Oñ qanatta Aşnanıñ generalı Misi, sol qanatta General Aşına bwjın boladı. Soğıs kezinde Su Dingfang köptegen Batıs Türik taypaların Tana armiyası üşin küresuge şaqırdı. Şapiro Su Dingfangtağı 10 000-nan astam adamnıñ äskerin Tuohe özeninde (qazirgi Ertis özeni) 100 mıñ türik sarbazımen qorşap aldı. Soy Dingfang üş ret jeñiliske wşırağannan keyin äskerlerdi qarsı şabuıldadı jäne Türik äskerlerin jeñdi. Türikten on mıñ adam twtqındaldı. Keybir Türik taypaları şeginip, Şapiro batısqa qaray qaşıp ketti. Su Dinfang äskeri qolaysız aua-rayına qaramay, 200-den astam şaqırımğa qualadı, olar Djin'yaşanda Şarondı jeñdi (qazir Ortalıq Aziyadağı Taşkent) jäne neşe on mıñdağan adamdı twtqınğa aldı» (Çyu Gen. Tañnıñ Batıs Türikti jeñui).
Osı soğıstan keyin Batıs Türik qağanatı joyılıp, onıñ oñtüstik jäne şığıs territoriyasın tañdıqtar jaulap aladı, 60-70 mıñ Türik işki Qıtayğa äketildi. Bwl Tañ imperiyasınıñ eñ şarıqtağan kezi sanaladı, halqı 50 millionnan, territoriyası 10 million şarşı kilometrden asıp sol zamandağı eñ iri imperiyağa aynaladı. Biraq arada bir ğasırdan soñ bwl zamanı basınan wşadı. Şığıs Türik qağanatınıñ qayta ornauı jäne joyıluı 679 jılı Şığıs Türik aqsüyegi Qwtılıq 700 adammen köterilis jasap, Türik qağanatın qayta ornatadı, onıñ inisi Bwg çordıñ twsında Türik qağanatı tipti küşeyip, Tañ imperiyasın neşe ret oysırata şabadı, onan keyin Bilge qağan taqqa otıradı, onıñ inisi Kültegin bwrın Türikke qarağan köşpendilerdi qaytadan tize büktiredi. 731 jılı Kültegin, 734 jılı Bilge qağan dünie salğannan keyin wyğwr, qarlıq, basmıldar köterilip, Tañmen birge 742 jılı Türik qağanatın audaradı, 745 jılı Wyğwr qağanatı qwrıladı. 100 mıñnan asa Türikter jänede soltüstik Qıtayğa äkelinip äsker qızmetine jegiledi. Al Batıs Türik jerinde 699 jılı Türgeş qağanatı ornaydı, olar Täñirtaudıñ teriskeyi men Altay arası, Jetisudı ieligine aladı. 745 jılı wyğwrdan jeñilgen qarlıqtar Türgeş jerine kire bastaydı.
Talas şayqası Tañ äskerin bastağan Gau Şian Fan Şaştı basıp alğanda qırğınşılıq jürgizip, äyelderdi zorlap, qarttar men balalardı da qağıs qaltırmay qırıp, ayamay tonauşılıq jasaydı. Qaşıp qwtılğan Şaş hanı Abbasilerden kömek swraydı. Tañ äskerimen Qarlıq, Ferğana äskeri qosılıp Arabtarğa qarsı soğısqa şığadı. 750 jılı Bwqarada 30000-nan asa şiğalar köterilis jasaydı, olardı basıp-janıştauğa bir tümen äsker jiberiledi, soğıs 37 künge jalğasadı. Ziyad bastağan Arab qolı Bwqaranı alıp ört qoyadı, onan Samarhanğa şabuıl jasaydı. 750 jılı 93 jıl bilegen Umäuilerdiñ soñğı on törtinşi halifası Maruan İİ-ni Abbasilerdiñ birinşi halifası Abul Abbas as-Saffah qwlattı. Onıñ qolbasşısı Ziyad ibn Salih Atlah şayqasında mwsılmandardıñ äskerin basqarıp [1, 88], 751 jılı mwsılmandar Talas özeni mañında (Qırğızstan) Qıtay äskerimen soğısıp jeñip şıqtı. Osı wrısta twtqınğa tüsken qıtaylar (20 mıñğa juıq adam twtqınğa tüsti, 45 – 50 mıñday qıtay äskeri öldi) arasında qağaz jasaudı biletin şeberler de bar eken. Mine osılar arabtarğa qağaz jasaudı üyretti. Äl Makdisi öziniñ «Äl Bedu ät-Tarih» eñbeginde: «Bes künge sozılğan bwl soğısta qıtay äskeriniñ 45 mıñı ölip, 20 mıñı twtqınğa tüsti» dep jazdı. Jeñis türik halıqtarınıñ qıtay qwldığınan, onıñ budda dininen aman saqtap, islam örkenietimen damuına jol aştı [2.18]. Äbu Abbas bilik wstağan 3 jılı (751) Bwqarada bülik şıqtı, atamanı – Şarıq ibn şeyh, ol 30 mıñ äskermen arabtar jäne basqalardan, Äbu Müsilimnen kek aldı, Äbu Müsilim olarğa qarata janıştau jorığın jürgizdi. Eki jaqtıñ soğısında sülek öldi, ol Bwqaranı alıp, Samarhanda qamal saldı… Aqırı qıtaylar da äsker şığardı, Sayd ibn Hwmeyt qala bekinisin beriktedi, qıtaylar neşe ret soqtıqtı, olar qıtaylarğa atoylap şığıp, 45000 adamın qırdı, 25000 adamın twtqınğa aldı, qalğanı qaştı, mwsılmandar olardıñ äskeri orındarın basıp aldı, özen mañındağı eldermen qalalardı bağındırdı, baylıqtarın talap aldı» (Al-Mutahhar ibn Tahir al-Maqdisi, 850-934). Qıtay deregi boyınşa soğıs bes künge jalğasqan, soğıstıñ eñ qızğan şağında Tañ jağındağı qarlıq äskeri arabtar jaqqa şığadı. Qarlıqtar arabtar jağına şıqqannan keyin Tañ qosınımen baylanısın üzedi de, alasapıranğa tüsedi, arabtar oraydan paydalanıp attı äskerlermen swrapıl şabuıl jasaydı. Qarlıq attı jasaqtarı bir büyirden kelip tiedi. Auır jeñiliske tap bolğan Gau Şiyau Fän An Şiğa qaray qaşadı. Soñında birneşe mıñ ğana adamı qaladı. Osılayşa Qıtaylar Orta Aziya men Şığıs Türkistannan ayırıladı. Qatısqan äsker sanı Qıtay jağı jwmıldırğan äsker sanı turalı eki türli jazba bar; biri 60000-70000, endi bir derekte 20000-30000 adam delinedi.
Eki arab jazba derekterindetürleri Tañ jağı 100000 (jäne twtqınğa qaza taptı) adam jwmıldırğanı aytıladı, Tañ dereginen säl basqaşa. Tañ äskeri men qatar vassaldıq el äskeri de jazılğan, biraq 70000 adamdardıñ jalpı sanı jäne däyekti «Tongdian» jazbalarımen wqsas; 100000 Tañ äskeri qaza bolğan jäne twtqınğa tüsken, 30000-ı aman qalğan jäne bwl san eki «Tañ äuletiniñ tarihı» jäne «Bilik ğibratnamasındağı» derekpen birdey emes. Qıtay jağı: aman qalğanı tek birneşe mıñ jazılğan [45]. Al arabtar jağında twrıp qatısqan äsker sanın mamandar 100 mıñğa twraqtandırğan. Qazirgi uaqıtta şeteldik tarihşılar men ğalımdar aytunşa, Tañ äuletiniñ äskerleriniñ sanı 20000-30000-nan astam adam degendi qoldaydı, 100000 Tañ äskeriniñ sanı degendi däleldeytin dälel joq. Äygili britandıq şığıstanuşı Artur Vey Li, qıtaytanuşı Devid, sonıñ işinde Djon Powell men Birikken Wlttar wyımınıñ bilim beru, ğılımi jäne mädeni wyımı «Ortalıq Aziyadağı örkeniet tarihın» qwrastırğandar, Amerika Qwrama Ştattarı Tibetologist Baigui Si, reseylik islam ğalımı Bartol'd jäne Muhammad äl-Asad (Mwhammed Asad) Tañ, sonday-aq arab tarihı kitaptar sözder men terminder sanı asıra aytqan dep sanaydı: bwlardıñ barlığı derlik 20000-30000 Tañ äskeri qatısqan degenge toqtaydı. Än Rwhşan men Aşına Süygin köterilisi Orta Aziyada osınday jeñiliske tap boluınıñ köptegen sebepteri de bar edi. 660-742 jıldarğa deyin asıp-tasıp jartı älemdi bilegen tañdıqtar äbden äspensip, bodan elderge tırnağın batırumen qatar öz işterindede irip-şiri bastağan bolatın. Tañ Şuanzwñ patşa YAñ Güy Fey attı toqalın älpeşteumen bolıp, sän-saltanatqa berilip, orda isterin mülde wmıt qaldıradı. Tağı bir qauip bolsa, Tañ imperiyasın imperiya qılğan jauınger köşpendi wlıstar bolatın, onı Batıs Türikti jeñgen soğısınan biluge boladı. Tañğa eñbek siñirgen köptegen köşpendi türikterden şıqqan qolbasşılar boladı, sonıñ işinde Än Lu Şan eñ bedeldi bolatın. Ol Tay Pin, Fän I, Hı Dwn sındı üş aymaqtı bilep, 183 mıñ äskerge basşılıq etetin aydarlı wlıq bolatın, tegi jağınan äkesi Soğdı, şeşesi Türiktiñ Aşina ruınan edi. Tarihşılar onıñ şınayı esimi «Än Rwhşan» boluı mümkin deydi. Ol zamanda soltüstik Qıtayda türik, tatap, qidan, toñıra rularınan qwralğan 100 mıñdağan jasaq bolğan, bwl şın mänisinde eñ ülken qauip edi. Osınıñ nätijesinde Bağdadta (793 jılı), sosın Mısır (şamamen 900 jılı) men Marokkoda (şamamen 1100 jılı) jäne Ispaniyada (1150 jılı) qağaz öndiristeri aşıldı. Arabtardıñ papirusqa qarağanda jasaluı arzan äri sapalı qağaz şığarudı üyrenui kitap şığarudı oñaylattı [3, 189-190]. Bükil Ortalıq Aziyanıñ sayasi tarihın özgertken osı bir soğıs ğılımnıñ da damuına ülken septigin tigizgeni şındıq. Bilim ieleriniñ türli jañalıqtar aşuına, mıñdağan kitaptardı jazuına, osı bir soğısta türik taypalarınıñ arabtar jağına ötui – asa mañızdı oqiğanıñ biri. Onımen qoymay olar eşqandayda qıtaylasuğa wşıramağan edi.
755 jılı Än Rwhşan 200 mıñ äskermen Tañ imperiyasına qarsı soğısqa attandı, qarsı kelgen Tañ äskerin qoyşa qırıp, astana Çañ Andı da basıp aldı. Tañ patşası Çıñduğa qaşadı. Biraq olar orasan zor qırğın men tonauşılıq jürgizedi. Än Rwhşandı onıñ öz wlı öltiredi. 758 jılı Aşına Süygin 200 mıñ äskerimen tağı da Tañğa qarsı soğısıp, olardıñ 600 mıñ jasağın jeñedi. Tañdıqtar türikterdiñ ata jauı wyğwrlardan kömek swraydı, wyğwr äskeri kirgennen bastap türikter jeñile bastaydı. 763 jılı tañdıqtar men wyğwrlar köterilisşi türikterdi aqırı jeñedi. Wyğwr äskerleri jürgen jerin tük qoymay tonap ketedi. 8 jılğa sozılğan soğıstan keyin Tañ imperiyasınıñ 53 mln halqınan 17 mln ğana qaladı, öndirisi auır oyranşılıqqa wşıraydı, tañdıqtar osılay älsiregendikten Şığıs Türkistandı wyğwrlar men tibetter bölisip aladı. Sonan 1755 jılğa deyin Qıtay qolı attap basa almaydı, Tañ imperiyası tek Qıtay qorğanınıñ işin ğana äzer wstap qaladı. Atlah şayqasınıñ Orta Aziyağa ıqpalı Türikterdiñ arasında islam dininiñ bedeliniñ ösui İH-H ğasırlarda şamamen 820 jıldan 1000 jıldarğa deyin bolğan qazirgi Türkistannıñ mädeni oblıstarı Orta Aziyadağı Iran Samanid dinastiyası bilik jürgizgen kezden bastaldı. Vİİİ-İH ğasırlardağı oqiğaların bayandaytın derekter Oñtüstik Qazaqstan halıqtarınıñ jappay islam dinine kirgendigin jazadı. 840 jılı Nur ibn Asad Ispidjabtı bağındıradı, 859 jılı onıñ inisi Ahmed ibn Asad Şauğar qalasına jorıq jasaydı. 766 jıldan bastap Jetisu men Qazaqstannıñ oñtüstik öñirine sayasi öktemdigin jürgizgen qarlwqtar mwsılman mädenietiniñ ıqpalına özgelerden göri bwrınırıq tüsedi. Olar islamdı tipti Mahdi halifanıñ (775-785 jj.) kezeñinde qabıldadı degen pikir bar, biraq bwl pikir olardıñ belgili bir böligi jöninde ğana boluı mümkin. Öytkeni 853 jılı Ismail ibn Ahmad Tarazdı, onıñ bastı şirkeuin meşitke aynaldırğan. Islam dinin wstanatın halıqtar köbeygen sayın qalalarda ülken meşitter salına bastadı [8, 92]. Mısalı, Balasağwn 940 jıldan beri mwsılman qalası bolıp esepteledi. Al jekelegen qalalarda saudanıñ jandanuı, bwrın mwsılman emes halıqtardıñ dindi qabıldauına ıqpal etti. X ğasırda mwsılmanşılıqtıñ tolqın-tolqın taralğanı bayqaldı. Sol kezdegi Orta Aziya twrğındarınıñ lek-lek bolıp Islamğa qosılğanı tarihi ädebietterde bayandaladı. Mäselen, 960 j. 200 mıñ şatır türki halqı islam dinin qabıldağan. Bwl – türik halıqtarınıñ tarihındağı iri oqiğa. 1232 j. qaytıs bolğan tarihşı Ibn äl-Äsirdiñ «Äl-Kälim» dep atalatın 8 tomdıq kitabında osı oqiğanı: «Türikterden eki jüz mıñ şatır adam mwsılman boldı» deydi [4, 295]. Bwl oqiğalardan türik halıqtarınıñ biraz böliginiñ islam dinin qabıldağanın bayqaymız. Bwl kezeñde qalalarda islam dini keñinen qalıptasqanı anıq, mısalı: Ejelgi Taraz qalası islam dininiñ osı öñirdegi tarauına tirek boldı [1, 95] jäne orta ğasırdağı güldengen Ispidjab köşpeli türikterge islam dinin taratudıñ ortalığına aynaldı [1, 97], bwdan da basqa qalalar dindi taratuda jaqsı ister atqardı. Osı zor dürbeleñnen keyin Tañ imperiyası mülde bas köteruden qaldı, tañdıqtardıñ Atlah şayqasınan keyin Orta Aziyağa qayta tap bere almauına osı Än Rwhşan-Aşina Süygin dürbeleñi zor äser etti! Atlah şayqasınıñ bayandı boluına negiz qaladı. Al osı Tañğa qarsı köterilip olardı qınaday qırğan Türikterdiñ de köbi qırılıp ketti! Eger Türikter Tañdı alıp imperiyağa aynalsa özderi üşin asa qaterli dep bilgen wyğwrlar bar küşimen bastıqtıruğa kömektesti. Türiktiñ qaldığı keyin älsiz elge aynaldı, Qıtay qwramına siñip ketken Aşinalar 史 degen familiyamen belgili bolıp, sanı qazir 3.6 mln-ğa jetip otır. Özderi erlikpen ot keşip jauın da qırıp, kelmeske ketken batır Türikter basqa ağayındarınıñ saqtaluına, nığayuına jağday jasap ketti. Biz Atlah şayqasımen ğana maqtanıp qoymay, osı Kök Türikterdiñ egey erligin de wmıtpauımız kerek!
Erzat Käribay
kerey.kz
Pikir qaldıru