زۋقا باتىر 150 جىل تاريح تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى
كوگەداي ورداسى
kerey.kz
قىتاي دەرەگىندە: «كوگەداي قازاقتىڭ گۇڭى (سۇلتانى), ابىلپەيىزدىڭ التىنشى ۇلى، ءتسيانلۇننىڭ 55 جىلى (1790 ج.) پاتشاعا سالەم بەرە كەلگەن، پاتشامىز وعان اسىل تاس تاعىلعان قوس كوزدى ءتاج كيگىزگەن» دەلىنگەن كوگەداي ورداسى (كنيازدىگى) – حVIII عاسىردىڭ سوڭىندا قازاق حاندىعى ىدىراي باستاعان مەزگىلدە پايدا بولعان، جوڭعاردان بوساعان جەرگە قايتا قونىس اۋدارعان قازاقتاردىڭ قازىرگى قىتايدىڭ التاي ايماعى مەن شىعىس قازاقستاننىڭ شىعىس اۋداندارىندا قۇرعان كنيازدىگى. سيپاتى جاعىنان ەدىل قالماقتارى كوشكەننەن كەيىن قۇرىلعان ەدىل-جايىق اراسىنداعى بوكەي ورداسىنا ۇقسايدى، ءبىرى باتىستاعى شىعىستان كەلگەن ەدىل قالماقتارىنان بوساعان تەرريتورياعا قايتا قونىس تەپكەن قازاقتار جاعىنان قۇرىلسا; ءبىرى جوڭعار مەملەكەتى جويىلىپ ولاردان بوساعان قازاق جەرىندە قۇرىلدى. بۇلاردىڭ ايىرماسى: بوكەي ورداسى پاتشالىق رەسەيگە باعىنسا، كوگەداي ورداسى ءمانجوۋ يمپەرياسىنا سىرتتاي بودان بولدى.
اتامەكەنگە ورالۋ
1755 جىلى شىعىستا ءمانجوۋ يمپەرياسى مەن باتىستا قازاق ورداسىنىڭ شابۋىلىنان سوڭ جوڭعار مەملەكەتى جويىلادى، جوڭعارلار قىرعىنعا ۇشىراپ جوڭعار يەلىگىندەگى قازاق جەرى بوساتىلا باستايدى، دەسە دە ءمانجوۋ تسين يمپەرياسى قازاقتاردىڭ اتامەكەنىنە قونىستانۋىنا بارىنشا كەدەرگى جاسايدى. بۇل وڭىرلەرگە شىعىستان، تساحار مۇڭعۇلدارىن، سىبەلەر، داعۇرلار، ءمانجوۋلاردى جانە قاشقاريادان ۇيعۇر ەگىنشىلەرىن (6000-نان اسا ادامدى ىلەگە اپارىپ ەگىن سالدىرعان، ىلەدەگى ءمانجوۋ اسكەرىنىڭ استىعى ءۇشىن) كوشىرىپ اكەلەدى. قۇلجا، ءۇرىمجى، شاۋەشەك قالالارى سالىنا باستايدى. وسى قالالارعا قازاقتار كەرۋەن تارتىپ كەلىپ، ساۋدا جاسايدى. قازاق مالشىلارى ەپتەپ شەكارادان ءوتىپ مال وتارلاتا باستايدى، 1750-1770 جىلدارى جوڭعار جويىلعاننان كەيىن قازاقتار بەيبىت ءومىردىڭ ارقاسىندا سانى مولايىپ كەتەدى دە، «مال وسەدى، جەر وسپەيدى» دەگەن قاعيدا بويىنشا يەلەگەن جەرلەرى تارىلىپ، ەندىگى جەردە كەڭ ءارى تىڭ جايىلىمداردى قاجەت ەتەدى. 1771 جىلى تورعاۋىتتار شىعىسقا جوڭعارياعا كوشەدى دە، كىشى ءجۇزدىڭ اتاقونىسىنىڭ ءبىرازى قايتادان قازاقتاردىڭ قولىنا كوشەدى. 180 مىڭ تورعاۋىتتان 60 مىڭنان ارتىعى عانا ىلەگە جەتەدى، ونى تسين يمپەرياسى ىلە، بۇراتالا، قوبىقسارىعا ورنالاستىرادى، التايدا ۇراڭقاي مەن قالدىق دوربىتتەر مەكەندەپ تۇرادى…
قازاقتاردىڭ كوشىپ كەلىپ جاتقان قالىڭ ءنوپىرىن كەرى قايتارۋعا كۇشى كەلمەيتىنىن تۇسىنگەن تسين پاتشالىعى اقىرىندا التاي مەن تارباعاتاي جانە ىلە ءوڭىرىن رەسمي تۇردە مۇندا كەلىپ ورنىققان قازاقتارعا بەكىتىپ بەردى. بۇل تۋرالى تسين پاتشالىعىنىڭ ابىلاي حانعا جولداعان مىنا حاتىندا ايتىلادى:
«…سەندەر بىرنەشە ونداعان جىلداردان بەرى ەپتەپ ىشكەرىلەپ جىلجىپ ەنىپ كەلەسىڭدەر. ءبىزدىڭ گەنەرال شونجارلارىمىزدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ءاسىلى سەندەردى جازاعا تارتۋ كەرەك ەدى. بىراق، پاتشا سەندەرگە كەڭپەيىلدىك جاسادى. سەندەردىڭ شەكارا قاراۋىمىزدىڭ بەر جاعىندا جاتقان يەن جەرلەرگە كەلىپ مال باعۋلارىڭا رۇقسات جارلىعىن جاريالادى. بۇنىڭ ءبارى سەندەردىڭ بىزبەن ەلدەسكەندەرىڭ ءۇشىن پاتشانىڭ جاساعان شاپاعاتى. وزدەرىڭ ءوسىپ-وركەندەۋمەن قاتار كورشىلەس ەلدەرمەن دە تاتۋ تۇرىپ، پاتشانىڭ مەيىر-شاپاعاتىنا ماڭگى بولەنە بەرىڭدەر» (تسين پاتشاسى گاۋزۇۋن پاتشالىعىنىڭ وردا ەستەلىگى. تايپەي. 1964, 793 توم، 20 بەت).
بۇل – 1772 جىلدان كەيىنگى وقيعا، ءمانجوۋ بيلەۋشىلەرى قازاقتارعا تورعاۋىت قاتارلى مۇڭعۇل رۋلارىنا جايىلىمدىق جەرلەردى ءبولىپ بەرگەننەن كەيىن بارىپ رۇحسات بەرەدى.
كوگەدايدى تورە سايلاۋ
XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا شىڭعىس تاۋىنان قونىس اۋدارىپ قالبا تاۋىنا قونىس تەپكەن اباق كەرەي بۇل جەردە كوپ جىل تۇرادى، كورشىلەس موڭعولداردان باسقا ارعىن، نايمان، ۋاق رۋلارىمەن جەر داۋى، جەسىر داۋى، قۇن داۋى كوبەيە بەرەدى، بۇنىڭ باستى سەبەبى: جوڭعارلار جويىلعاننان كەيىنگى 20 جىل بەيبىت ءومىر كەشكەن قازاقتاردىڭ مالى مەن باسى ءوسىپ بۇرىنعى ءورىس-قونىستىڭ تارىلۋىنا بايلانىستى دەپ تۇسىنگەن ءجون. باسقا ەلدەر كەرەيگە: «كومگەن ىرگەسى، ورناتقان وشاعى جوق، ىرىقتى تورەسى، كۇل توگەر توبەسى جوق، جان كۇمانعا تولمايدى» (تاتانايۇلى ار. تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس) دەپ تويتارا بەرەدى، بۇل كەزدە اباق كەرەيدە تورە جوق ەكەن، سىرت ەل قۇرمەتپەن قارايتىن، 12 اباق بىردەي باعىناتىن ەل باسشىسى كەرەك بولادى. وسىنى ويلاعان ەر جانىبەك باتىر مۇقىم كەرەي بالاسىن شاقىرىپ كەڭەس قۇرىپ، ەل ايتقانىنا كونەتىن حان ۇرپاعىنان تورە سايلاپ الۋعا كىرىسەدى.
1784 جىلى قازىبەكتىڭ ۇلكەن ۇلى تاۋاسار بي باستاعان 17 ادامدى ابىلمانبەت حاننىڭ بالاسى ابىلپەيىزدىڭ تورەنىڭ ورداسىنا اتتاندىرادى. ابىلپەيىز تورە ارنايى تارتۋ-تارالعىسىمەن كەلگەن قوناقتاردى شىن ىقىلاسىمەن كۇتىپ الادى. تاۋاساردىڭ بۇيىمتايى وڭايشىلىقتا شەشىلە قويمايدى، سەبەبى: ابىلپەيىز ەكى ايەل العان كىسى ەكەن، ۇلكەن حانىمىنان: جانقوجا، حانقوجا، ورىستى، پيدى، اعاداي، اقتاي، عادا اتتى ۇلدارى; كىشى ايەلى تۇمار حانىمنان: كوگەداي، سامەن، جاباعى اتتى ءۇش ۇلى بار ەكەن. ۇلكەن ايەلىنىڭ بالالارى ات تىزگىنىن تارتىپ ءمىنىپ، ەل باسقارۋعا جاراپ قالعاندىقتان وسىلاردىڭ ءبىرىن قالاپ سۇراعان ەكەن، حانىمى بۇعان: «ەل شەتىندە قيىر جايلاپ شەت قونىپ جۇرگەن كەرەيگە بالامدى قاڭعىتا المايمىن» دەپ كونبەپتى. ابىلپەيىز: «بايبىشىدەن تۋعان ۇلدارىمنىڭ بارلىعىنىڭ ۇكى تاعىپ قويعان جەرى بار ەدى، كىشى ايەلىم تۇمار حانىمنان تۋعان كوگەدايدى الىڭدار، سۇراعان ادامدى بەرمەدى دەمەڭدەر، كوگەدايىم جاس بولسا دا باس بولادى!» دەيدى…
وسىلايشا ابىلپەيىز تۇمار حانىمدى كوگەداي، سامەن، جاباعى اتتى ءۇش ۇلىمەن، وعان قوسا شاڭىراعىنا ەكى قۇل، ءبىر كۇڭ مىنگىزەدى، ولاردىڭ مالىن باعىپ، وتىن جاعۋعا 11 ءۇيلى مالشى-جالشى قوسىپ بەرەدى، وعان قوسا ەكى ءۇي موللا-قوجاسى قوسىلىپ 17 ۇيىمەن اباق كەرەيگە بىراق كوشىرىپ جەتكىزەدى. تۇمار حانىم بالالارىمەن كەلگەننەن كەيىن جانىبەك باتىر 12 اباق بالاسىمەن قوسا ابىلمانبەت حان ۇرپاقتارىنان، ارعىن، نايمان، قوڭىرات، قىپشاق، ۋاق بالاسىنان كىسى شاقىرتىپ تورە سايلايدى. كوگەدايدى 12 اباق بالاسىنان 12 مىقتى جىگىت اق كيگىزگە سالىپ كوتەرىپ بارلىق جينالعان جۇرتپەن بىرگە قالبا تاۋىنىڭ بيىگىنە الىپ شىعادى. وسى بيىكتە اقسارباس قوي سويىلىپ، 12 اباق بالاسىنان بىردەن كىسى شىعىپ: «كوگەدايعا قارسى كەلمەيمىز! ايتقانىنا بويۇسىنىپ، امىرىنە كونەمىز، قارسى كەلگەنىمىزدى قان اتسىن!» دەپ قولدارىن قانعا ماتىرىپ، قۇران ۇستاپ انت بەرەدى. وسىلايشا 12 جاسار كوگەداي اباق كەرەي تورەسى بولادى.
بۇل 1785 جىل ەدى، 1790 جىلى جانىبەك باتىر كوگەدايعا ءمانجوۋ تسين يمپەرياسىنا قاراستى ەل بولۋعا كەڭەس بەرەدى، وسى جىلى وعان ىنىلەرى سامەن مەن جاباعىنى، باسقا دا ەل بىلىكتىلەرىن قوسىپ يمپەريا استاناسى پەكينگە اتتاندىرادى. بۇل تۋرالى حالىق اۋزىندا:
كوگەدايدى كوتەرىپ،
كوكتەمەنىڭ كەزىندە.
كوكپەكتىدە وتىرعاندا،
كوك قاسقا تاي سويىپ،
كوپ تىلەۋ تىلەپ،
حان جولىنا اتتاندىردى! دەلىنەتىن ءتامسىل بار.
كونساداق احمەت اقىن مۇنى:
بارلىباي، شۇباش ەرگەن كوگەدايعا،
جانتورى، بايقاندا بار وسى جايدا.
ەجەن حان كوگەدايعا ءمانساپ بەرىپ،
ۇقسادى اباق ەلى تۋعان ايعا، – دەپ جىرلاعان. ولار 1791 جىلى قالباعا قايتىپ كەلەدى. ولار كەلگەندە ەر جانىبەك: «جىگىتى بار ەل جاۋدان قورىقپايدى،
شەشەنى بار ەل داۋدان قورىقپايدى،
تورەسى بار ەل حاننان قورىقپايدى،
ورىنىڭ بولدى كەمەلدى،
كەرەي ەندى تەڭەلدى!» دەپ تاقپاقتاي قارسى العان ەكەن.
ال اباق كەرەي ەر جانىبەك باتىردىڭ باستاۋىندا سىر بويىنان اۋدى دەگەنگە كەلسەك، بۇرىنعى زامانداردا قازاقتار قىستا وڭتۇستىكتى بارىپ قىستايتىن دا جازدا سارىارقاعا كەلەتىن، ءسويتىپ ورتا ءجۇز رۋلارى جىلىنا 1000-1200 شاقىرىم كوشەتىن بولعان. ال تورعاۋىتتار بۇدان تەك ءبىر جىل بۇرىن ورنالاسقان ەكەن. ەلدىڭ ەڭ باتىسى قالبا تاۋىندا، ال شىعىسى ماڭىراق، ساۋىر-سايقاننان اسىپ قاباعا، ءتىپتى ۇلىڭگىر بويىنا جەتىپ توقتايدى. 1790 جىلى (تسيانلۇننىڭ 55 جىلى) كوگەداي 18 جاسىندا پەكينگە بارىپ ءمانجوۋدىڭ تسيانلۇن پاتشاسىنا جولىعىپ ءوزىن، اباق كەرەي ەلىن، زايسان توڭىرەگىنەن التايدىڭ كۇن بەتىنە دەيىنگى جەرىن مالىمدەپ تىزىمگە الدىرادى، پاتشا كوگەدايعا «گۇڭ» (سۇلتان) لاۋازىمىن بەرەدى.
1821 جىلى جازىلعان قىتاي دەرەگىندە: «كوگەداي قازاقتىڭ گۇڭى (سۇلتانى), ابىلپەيىزدىڭ التىنشى ۇلى، ءتسيانلۇننىڭ 55 جىلى (1790 ج.) پاتشاعا سالەم بەرە كەلگەن، پاتشامىز وعان اسىل تاس تاعىلعان قوس كوزدى ءتاج كيگىزگەن» (شىنجاڭ تۋرالى قىسقاشا شولۋ) دەلىنگەن. ول التايداعى اباق كەرەيدىڭ 12 ۇتىعىن بيلەگەن.
كوگەداي ورداسىنىڭ تەرريتوريالىق وزگەرىسى
كوگەداي تورە سايلانعان العاشقى جىلدارداعى اباق كەرەيدىڭ مەكەنى قازىرگى شىعىس قازاقستاننىڭ جارما، كوكپەكتى، كۇرشىم، كاتونقاراعاي، زايسان اۋداندارى ونىمەن قوسا شىعىستاعى التايدىڭ جەمەنەي، بۋىرشىن، قابا، بۋرىلتوعاي، التاي اۋداندارى توڭىرەگى بولادى. «شىڭجاڭ تۋرالى قىسقاشا شولۋ» اتتى كىتاپتا: «ەلۇن وزەنى تاۋدان شىعىپسولتۇستىككە قاراي 50 شاقىرىم اعىپ بارىپ كولدىڭ (زايسان كولى) وڭتۇستىك شىعىس بۇرىشىنا قۇيادى. ونىڭ شىعىس جاعالاۋى قازاق گۇڭى كوگەدايدىڭ قىستاۋى… بوكۇن وزەنىنىڭ باتىسى كوگەدايدىڭ جايلاۋى، كوگەداي قازاقتىڭ وڭتۇستىك بولىگىنىڭ ۋاڭى (حانى) ابىلپەيىزدىڭ التىنشى ۇلى، وعان تسيانلۇن پاتشا گۇڭ اتاعىن بەرگەن» دەلىنگەن.
كوگەداي 1824 جىلى 51 جاسىندا قايتىس بولادى. قامبار تورەمەن اراداعى ارازدىقتان بولعان مال بارىمتاسىندا اۋىلعا كەلگەن قۋعىنشىلاردى قۋماق بولعاندا جامباسىنا سويىل ءتيىپ، سودان ءبىر جىل وتكەن سوڭ قازا بولادى. ەكى ءىنىسى قۇنىن داۋلاپ تسين پاتشاسىنا ارىز جازادى. 87 جاسقا كەلگەن نۇربالا اتتى اجە كوگەدايدى بىلاي جوقتاعان ەكەن:
جەتىسىندە باس بولعان،
جەتەلى دەگدار قاراعىم،
ءبىرىن الا كورمەگەن اباقتىڭ كۇللى جارانىن.
قۇتى ەدىڭ ەلىڭنىڭ، سايىپقىران ساربازىم…
كوگەدايدان كەيىن 1824 جىلى ونىڭ ۇلى اجى گۇڭ بولادى، 1832 جىلى ورداعا قاراستى اباق كەرەي بالاسى 15 مىڭ تۇتىننەن اسىپ مىڭباسىلار سايلانادى.
جادىك رۋى ەكى مىڭباسى، جانتەكەي رۋى ءۇش مىڭباسى، شەرۋشى، مولقى، قاراقاس، تيەلى، مەركىت، شىبارايعىر، جاستابان، سارباس رۋلارىنا بىردەن مىڭباسى سايلانادى.
سونىمەن قاتار اباق كەرەيمەن قونىستاس نايماننى رۋلارىنان ءبىر مىڭباسى سايلانادى. 1836 جىلى اباق كەرەيلەر التايدىڭ بۋىرشىن اۋدانىندا قۇرىلتاي وتكىزىپ بي سايلايدى، كوكەن، توپان، بەيسەنبى، قۇلىبەك سياقتى ءتورت بي سايلانىپ شىعادى. سونىمەن قاتار قازاق حاندىعىنىڭ بۇرىنعى زاڭ-جارعىلارىنا نەگىزدەلىپ «ءتورت بي تورە زاڭى» جاسالادى.
تسين يمپەرياسى سىرتتاي يەلەنىپ المان-سالىق جيناعانى بولماسا، ەلدىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسپايدى، ەل ىشىندەگى ءمانساپتار مەن داۋ-شارلاردى ەلباسىلارى وزدەرى شەشىپ وتىرادى.
كوگەداي ۇرپاقتارىنىڭ ارەكەتى
1864 جىلى اجى تورە 1000 وتباسىمەن زايساننان اۋا كوشىپ، ساۋىرعا ورداسىن تىگەدى. سول جىلى «قىزىلاياق شاپقىنشىلىعى» باستالادى.
1836 جىلى تىنىمسىز شىعىسقا ىلگەرىلەگەن قازاقتاردى توقتاتۋ ءۇشىن دوربىتتەر 3 مىڭ اسكەرمەن ءور التايعا شابۋىل جاساپ، بەگەن بايدىڭ اۋىلىن شاۋىپ، 30 وتاۋ، 170 ءتۇتىندى بايلاپ اكەتەدى. التاي ەلى ولارعا قارسى اتتانادى، قاشا سوعىسقان دوربىتتەر ىزعۇتتى باتىردى ولتىرەدى، بۇل وقيعا ەل ەسىندە «بەگەن شابىلعان قارا سەڭگىر» نەمەسە «سايىن نويان شاپقان» دەگان اتپەن قالادى.
وسى وقيعادان كەيىن اجىنىڭ جارلىعىمەن جارقىنباي قول باستاپ قارسى اتتانادى. وسى سوعىستان كەيرىن مەكەندەگەن كەرەي رۋلارى شىعىسقا ۇركىن كوشە باستايدى. التايداعى ەلدەن دە باسقا جاقتارعا قونىس اۋدارۋ بەلەڭ بەرە باستايدى، مىسالى 1868-1880 جىلدارى تارباعاتايدىڭ مايلى-جايىر تاۋلارىنا 1000-نان اسا ءتۇتىن كوشىپ بارادى. قوبداعا قاراي 1000-نان اسا وتباسى قونىس اۋدارادى. 1867-1868 جىلدارى قىزىلاياقتار التاي ەلىنە شابۋىل جاسايدى، ولار بۋىرشىنداعى قۇلانباي اۋىلدارىن، ونان ەرتىستى ورلەپ ەسىن ءور التاي تۇتاسىمەن قازاقتاردىڭ قولىنا كوشەدى.
1864 جىلدان كەيىن شىعىس قازاقستاننىڭ اۋداندااعاسى، قازىبەك، شىبارايعىر، ەلگەلدى رۋلارىن شابادى. ولارعا قارسى كوبەش باتىر، دالاي مەرگەن، سىدىقاي باتىر، تۇرىم باتىرلار اتتانادى، ولار قىزىلاياقتاردى قان-جوسا ەتىپ قىرعىنداپ، قوبداعا اسىرىپ تاستايدى.
1877 جىلى اجى ءولىپ ورنىنا ۇلى قاسىمحان وتىرادى، ول وتە جۋاس بولادى، التايعا شاعان كەگەن اتتى ۇلىق كەلىپ، ەلگە سالىناتىن سالىقتى ارتتىرادى. 1883 جىلى شىڭجاڭ ولكە بولىپ قۇرىلادى. وسى جىلى بوكە باتىر باستاعان 1000-نان استام وتباسى بوعداعا كوشەدى. سونىمەن بىرگە 1000-نان استام وتباسى زايساننان جەمەنەيگە كوشىپ كەلەدى دە، اباق كەرەيدەن زايساندا ءبىر بولىس ەل عانا قالادى.
ال كەزىندە ەر جانىبەكتەن بەرى قالبانىڭ وڭتۇستىگىندەگى شۇبارتاۋدى مەكەندەگەن كەرەيلەر دە سول جەردە تۇپكىلىكتى قونىستانىپ قالادى. وسىلايشا كوگەداي ورداسىنىڭ تەرريتورياسى قازاقستان شەكاراسىنان سىرتقا ىسىرىلادى، بۇل سول زامانداعى ەكى ءىرى يمپەريانىڭ جەر ءبولىسىنىڭ زاردابى ەدى. 1870 جىلدارى ىلە گەنەرالى التايعا 500 اسكەرمەن جۇن عالدايدى جىبەرەدى. 1890 جىلدان باستاپ قاسىمحاننىڭ ۇلى جەڭىسحان گۇڭ بولادى.
1887 جىلدان 1902 جىلعا دەيىن التايدى تارباعاتاي ايماعى ارقىلى باسقارادى، بۇعان التاي قازاقتارى نارازى بولادى، 1902 جىلى ەلباسىلارى ارىز بەرىپ ورتالىق ۇكىمەتكە دەيىن جولدايدى، وتىنىشتەرى ورىندالىپ التاي قايتادان پەكينگە توتە قارايتىن بولادى.
1883 جىلدان 1906 جىلعا دەيىن التايداعى ەلدىڭ جارىمى ەرەنقابىرعا، بوعدا، باركول، قوبدا سياقتى جەرلەرگە اۋادى، باستى سەبەپ سانى وسكەن ەل ءۇشىن كەڭ جايىلىمدىق جەر كەرەك ەدى. كوگەداي ۇرپاعى اۋىپ بارعان ەلمەندە بىرگە كەتىپ سول بارعان جەرىنە بيلىك جۇرگىزدى، مىسالى مايلى-جايىردا مامىربەك، ەرەنقابىرعادا ساتارحان، قوبدادا قوجامجار تورە بيلىك جۇرگىزەدى.
1880 جىلدارى جۇرتباي قىران وزەنى بويىندا مەكتەپ اشادى، بۇل كەيىنگى «اباقيا» مەكتەبىنە اينالادى. 1904 جىلى ءمامي بەيسى مەدرەسە سالدىرادى، 1910 جىلداردان باستاپ جاڭاشا مەكتەپتەر اشىلا باستايدى. 1920 جىلداردان باستاپ بۇل مەكتەپتەردە «احمەت بايتۇرسىن ەملەسى» قولدانىلا باستايدى. 1933 جىلى ءشارىپحان كوگەداەۆتىڭ تۇسىندا التاي بەتىندە جالپى بەتتىك مەكتەپتەر اشىلىپ وقۋشى سانى 6200-گە جەتەدى، التايدا «ەرىكتى التاي» گازەتى شىعادى. 1936 جىلى «جاڭا التاي» جۋرنالى شىعادى.
التايداعى الاساپىران
1912 جىلى ءمانجوۋ تسين يمپەرياسى قۇلاپ ورنىنا قىتاي رەسپۋبليكاسى قۇرىلادى، ونىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايىنا التايدان ۋاكىل بولىپ بايموللا مەن زاكاريا بارىپ قاتىناسادى، پەكين جەڭىسحاننىڭ ۇلى الەنگە «ۋاڭ» (حان) لاۋازىمىن بەرەدى.
1919 جىلى التاي ايماعىنىڭ ورتالىققا توتە قارايتىن ستاتۋسىن جويىپ، شىڭجاڭ پروۆيتسياسىنا بىرىكتىرەدى.
1921 جىلى رەسەيدەن باكيچ باستاعان اق ورىستار التايدى باسىپ الىپ، ەلگە اۋىر لاڭ سالادى.
زۋقا باتىردىڭ باسى ىلىنگەن التاي قالاسىنداعى قارا كوپىر
1921-1928 جىلدار اراسىندا التايدا قىتاي بيلىگى ورناپ اۋدان قالاشىقتارى سالىنا باستايدى، وزبىر ۇكىمەتكە قارسى شىققان قازاقتار زۋقا باتىردىڭ اينالاسىنا توپتالادى، سونىمەن التايدا زۋقا قوزعالىسى بارلىققا كەلىپ 1928 جىلى باتىردى قاستاندىقپەن ولتىرگەنگە دەيىن جالعاسادى.
1933 جىلى شىڭجاڭدا ساياسي وزگەرىس تۋىپ، شىڭ شىساي بيلىككە كەلىپ، كوممۋنيستىك ساياسات جۇرگىزەدى، 10000-نان اسا سوۆەت اسكەرىن كىرگىزەدى. التايدا الەن ۋاڭ مەن ونىڭ ءىنىسى ءشارىپحان كوگەداەۆ اكىمشىلىك بيلىك جۇرگىزەدى، ءشارىپحان باسقارعان التى جىلدا التايدا وتە كوپ جۇمىستار اتقارىلىپ التايدىڭ بەت-بەينەسى وزگەرە باستايدى. 1938 جىلى باركولدەگى قازاقتار ۇكىمەتكە قارسى كوتەرىلىس جاساپ، شىعىستاعى ولكەلەرگە اۋا كوشەدى، بۇنىڭ ارتى تيبەت اسقان كوشكە ۇلاسادى. 1939 جىلى كوكتوعاي اۋدانىنداعى ءدىنباسى عۇلاما اقىت قاجى باستاپ قولعا الىنادى، ءشارىپحاننان تارتىپ مىڭداعان ادام تۇرمەگە قامالادى، بۇعان قارسى 1940 جىلى ەسىمحان-ىرىسحان باستاعان كوتەرىلىس بۇرق ەتە تۇسەدى. نەشە مىڭعا جەتكەن كوتەرىلىسشىلەردى جەڭە الماعان سوڭ ۇكىمەت وتىرىك ءبىتىم جاسايدى. 1941 جىلى ەل حالەل ءتايجىنىڭ باستاۋىندا قايتا كوتەرىلەدى، بىراق بۇل جولى ساتسىزدىكپەن اياقتالىپ، كوپتەگەن ەل باسىلارى قولعا الىنادى.
وسى كوتەرىلىستى وسپان باتىر جالعاستىرىپ، 1944 جىلى ءور التايدى الىپ «التاي قازاقتارى توڭكەرىستىك ۇكىمەتىن» قۇرادى. 1945 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن التايدىڭ 90% جەرىن ازات ەتەدى. الەننىڭ ورنىنا زاكيحان ۋاڭ بولادى. 1945 جىلى التاي شتر-دىڭ ءبىر ايماعىنا اينالادى، 1946 جىلدىڭ سوڭىندا وسپان باتىر شتر-عا قارسى سوعىسىن باستاپ، 1947 جىلى بايتىككە شەگىنەدى.
وسپان باتىر
1949 جىلى قىتاي كوممۋنيستەرىنىڭ 100 مىڭ اسكەرى شىڭجاڭعا كىرەدى، شتر-ءنىڭ ساتقىن، ۇكىمەتى سوۆەت وداعىنىڭ پارمەنىمەن قىتايعا قوسىلادى، بۇرىنعى بيلىك ءتۇزى كۇشىنەن قالدىرىلادى. وسىلايشا كوگەداي ورداسىنىڭ تاريحى سوناۋ1206 جىلدان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان شىڭعىسحان اۋلەتتەرىنىڭ بيلىگىمەن تۇبەگەيلى اياقتالادى.
فوتوسۋرەتتەردى تۇسىرگەن زاڭعار كارىمحان.
اۆتور: ەرزات كارىباي
e-history.kz
https://e-history.kz/kz/publications/view/kogedai_ordasi__5061
پىكىر قالدىرۋ