|  |  |  | 

Көз қарас Тарих Әдеби әлем

Қазақтар Шыңжаң өлкесімен не қатысы бар?

55532061_1333261456837438_467763500932923392_n

“Іле Уалаяты” газетi

Eldes Orda

Бұл 1912-жылы Құлжа қаласында жарық көрген “Іле Уалаяты” атты газет. Газеттің емлесі, тілі Ташкендегі “Түркістан Уалаяты” газеті мен Омбыдағы “Дала Уалаяты” газетімен шамалас. Газеттің Шыңжаң қазақ-ұйғырларының алғашқы баспасөз тариxында алатын тариxи маңызы аса зор-дұр. Газет туралы айтудан ілгері, мынадай тариxи шолу жасамақшымын.

Шыңжаң өлкесі (провинцсиясы) 1884-жылы құрылғанымен оның құрамына үш аймақ қарады. Олар: Қашқар аймағы, Ақсу аймағы және Үрімжі Аймағы. Іле-Тарбағатай аймағы яғни Іле Әскери Губерниясы қосымша қарағанымен 30 жыл бойы (1884-1914) Шыңжаң өлкесіне қарсы күрес жүргізіп келді. Әсіресе 1912-жылы Цин империясының қағаны тақтан түскен соң Іле Әскери үкіметі мен Шыңжаң өлкелік үкіметі арасында қанды соғыс бұрқ ете түсті. Екіжақты соғысты уақытша үкіметтің өтпелі президенті Юуань Шикай зорға тоқтатты.

55446951_1333261490170768_3708251342909734912_n 55783814_1333261450170772_8325857320919629824_n 55887636_1333261483504102_4215219739112243200_n

Енді, сізден заңды сұрақ туады?
Қазақтар қайда?
Қазақтар Шыңжаң өлкесімен не қатысы бар?

Дұрысы, Қазақтар 1884′те құрылған Шыңжаң өлкесіне (провинцсиясына) 1914-1916-1920 жылдары ғана зорға қосылған, оның өзін әскери күшпен зорға қосқан. Одан бұрын Қазақтар өз алдына әскери Губерния құрып Бейжің билігіне тіке қарап тұрған. Онда, Шыңжаң дегенді қалай түсінеміз? Шыңжаң дегеніміз Қоқаннан келген Якупбек xандығы яғни Цин империясы Яқупбектің Қашқарияда құрған 10 жылдық xандығын әскери күшпен жеңген соң, оның xандық атауын тариx саxынасынан мүлде жою үшін Шыңжаң (新疆, қытайша: Шинжияң) деген атауды ойлап тауып, Қашқариядағы Алты Шаһар елін 1884′тен бастып ШЫҢЖАҢ деп атайды. Тағы бір заңды сұрақ, Цин империясы Қашқарияның Алты Шаһарын “Шыңжаң” деп атап жатқан кезде Қазақтар қайда тұрды? Қазақтар, бір Губерния және Төрт Би Төре Керей Ордасы (кей дереккөздерде Көгедай Ордасы) деген тариxи әкімшілік атаумен орталық Бейжіңге тіке қарасты шағын автономиялы кіназ болды. Ал, бір Губерния дегеніміз Іле Әскери Губерниясы. Іле Әскери Губерниясына әу баста Алматы, Талдықорған облысының кей аумағы және қазіргі Іле аймағы, Тарбағатай аймағы һам Бұратала облысы толықтай кіреді, кейін Цин-Руссия келсімінде Алматы, Талдықорғанның біраз жері патшалық Руссияға беріліп, қалған жер Цин аумағында яғни Іле Әскери Губерниясында қалды. Ал, Көгедай Ордасына қазіргі Шығыс Қазақстанның біраз жері, солтүстігі Қосағаш, қазіргі Баян Өлгий аймағы, Қобда аймағы және қазіргі Алтай аймағы толықтай кірген. Цин-Руссия келсімшарты бойынша қазіргі Шығыс Қазақстан мен Қосағаш маңы патшалық Руссия тарапына, одан Цин-Қалқа, Цин-Моғол, Минго-Моғол келсімдері бойынша Баян Өлгий, Қобда аймақтары қазіргі Моңғолия тарапында қалды.

Әбден парам-паршаға ұшыраған күншығыс қазақтарының одан кейінгі территориясын 1914, 1916 және 1920- жылдары бірінен соң бірін Шыңжаң өлкесіне бөліп береді. Яғни, 1914-жылы Іле Әскери Губерниясын, 1916-жылы Тарбағатай Амбанын (ай ағын), 1920-жылы Алтай өлкесін. Қазақтар 1920-жылы Шыңжаң өлкелік үкіметіне толықтай қараған соң басына әңгір таяқ ойнай бастады. Бұл тұстағы тариxты парақшамда жазып та жүрмін. Яғни Қазақтардың басына орнаған барлық пәлекет- Қазақтардың Шыңжаңға зорлықты әскери теңсіз күшпен қосылуында болып отыр. 30-40 жылдардағы Қазақ ұлт-азаттық көтерілісінің түп мақсаты Шыңжаң өлкесінен түбегейлі құтылып жеке дара ұлттық автономиялы ел болу еді.

Қош, газетке келейін. Газет Іле Әскери Губерниясында 1912-жылы жарық көрген. 1912′де Бейжіңде Цин империясына қарсы әскери және саяси жылымық төңкерісі болды. Сол жылы Цин империясының Үрімжідегі шонжарларымен 30 жыл бойы тіресіп келе жатқан Жапонияда білім алған жас демократтары Құлжада әскери революция жасап уақытша әскери үкімет құрады. Уақытша үкімет баспасөз ақпаратын негізге алып “白话日报” атты заманауи газет органын құрады, сөйтіп Іле уалаятындағы Қазақ, Ұйғыр, Қырғыз, Өзбек, Татар, Ноғайларға үндеу жариялайды. Көп өтпей “Іле Уалаяты” газеті “白话日报”-дың қосымша нұсқасы ретінде жарық көре бастайды.

Газетте, Іле Уалаятындағы қазақтардың тұрмысы, жағдайы, мәселесі турасында көбірек тілге тиек еткен. Газет тілінде орысша терминдер де кездеседі.

kerey.kz

Related Articles

  • Сталин ажал аузына тастаған қазақтың атты әскері

    Сталин ажал аузына тастаған қазақтың атты әскері

    Осы уақытқа дейін құпия сақталып келген 106-қазақ атты әскер дивизиясының деректері енді белгілі бола бастады. 1942 жылы дивизия Ақмолада жасақталыпты. Әскери шала дайындықпен жасақталған дивизия 1942 жылдың мамырында, Харьков түбіндегі қоршауды бұзып шығуға бұйрық берер алдында, 4091 сарбазға 71мылтық, яғни 7 адамға бір мылтық және бәріне 3100 жарылғыш оқ –дәрі бәріліпті. Қазақ боздақтарын қарусыз жалаң қылышпен өлімге жұмсауы – «Гитлермен салыстырғанда Сталин солдаттарды өлімге 8 есе көп жұмсадының» айғағы (Михаил Гареев, Әскери академиядан.2005 жыл). “Төртінші билік» газетінің 2016 – жылғы мамырдың 28-жұлдызындағы санында шетелдік архивтерден алынған видеосюжеттегі 106-атты әскер дивизиясы жөніндегі неміс офицерінің айтқаны: «Не деген қырғыз (қазақ) деген жан кешті батыр халық, атқа мініп, ажалға қаймықпай жалаң қылышпен танктерге

  • ЖАРАЙСЫҢДАР, ӘЗЕРБАЙЖАН

    ЖАРАЙСЫҢДАР, ӘЗЕРБАЙЖАН

    Олар ҚР Ұлттық қорғаныс университетінде орыс тілінде оқудан бас тартқан. Неге солай ? Өйткені олар қазақ тілін таңдаған! Қазір университетте қазақ тілі курстары ашылып жатыр. Айтқандай, Әзербайжандарға тілімізді қолдағаны үшін құрмет пен құрмет. Олар нағыз бауырлас халық екенін көрсетті. Бірақ қазір біздің қорғаныс министрлігіне сұрақтар туындайды. Бұған дейін барлық шетелдіктерді орысша үйретіп пе еді? Біреу не сұрайды? Әйтеуір, білім – қазақ тілін насихаттаудың ең жақсы тәсілі. Ал неге орыс тілінде оқытады? Ал кім үшін? Ең қызығы, осының бәрін тек Әзербайжандардың арқасында ғана білетін боламыз. Ал неге бұрын қазақша оқытпаған, ең болмаса кейбір елдерде. Неге сол қытай тілін орысша үйретеді? Руслан Тусупбеков

  • ШОҚАН УӘЛИХАНҰЛЫ ДЕГЕН ЕКЕН..

    ШОҚАН УӘЛИХАНҰЛЫ ДЕГЕН ЕКЕН..

    Ел аузында қазақ оқымыстылары айтты деген сөздер аз емес. Белгілі ғалым, этнограф А. Сейдімбек құрастырған тарихи тұлға, асқан оқымысты Шоқан бабамыздың тапқыр сөздерін назарларыңызға ұсынамыз. * * * Омбыға оқуға жүрер алдында бала Шоқан әкесінің ел іші мәселесін шешудегі кейбір өктем, ожар қылықтарына көңілі толмай, «оқуға бармаймын» деп қиғылық салса керек. Тіптен көнбей бара жатқан баласын қатал Шыңғыс жәрдемші жігіттеріне байлатып алмаққа ыңғайланып: «Шықпаса көтеріп әкеліңдер, арбаға таңып аламыз!» − дейді. Сонда дәрмені таусылған Шоқан әкесіне: «Байлатпа! Абылай тұқымынан байланғандар мен айдалғандар жетерлік болған!» − деп тіл қатады. Бала да болса ақиқат сөзді айтып тұрған баласынан тосылған әке дереу Шоқанды босаттырып жібереді. * * * Петербургте Сыртқы Істер министрлігінің бір

  • Украина(СБУ) «Паутина» стратегиялық операциясы

    Украина(СБУ) «Паутина» стратегиялық операциясы

    Бүгін Украина қауіпсіздік қызметі (СБУ) «Паутина» деп аталатын стратегиялық операциясын жүзеге асырып, Ресейдің әскери авиациясын нысанаға алды. Украиана тарабы операция барысында Ресейдің 41 соғыс ұшағы жойылған алға тартты. Олар Ресейдің А-50, Ту-95МС және Ту-22М3 сынды стратегиялық бомбалаушы ұшақтарын істен шығарып, 2 миллиард доллар шығынға батырған. Украинаның арнайы қызметі операцияны жүзеге асыруға бір жарым жыл бойы дайындалыпты. Операция барысын Украина президенті Владимир Зеленскийдің өзі бақылаған, ал оның орындалуын СБУ басшысы Василий Малюк пен арнайы жасақтардың үйлестірілген ұжымы атқарған. Украина тарабы алдымен FPV-дрондарды Ресейге контрабандалық жолмен жеткізеді. Артынша – ағаштан жасалған шағын үйлер жібереді. Дрондар сол үйлердің шатырының астына тығылған. Кейін бұл үйлер жүк көліктерге тиеліп, Ресейдің ішкі аумақтарына жеткізіледі. Дәл сәт

  • Шығыс Түркістан

    Шығыс Түркістан

    Ерзат Кәрібай Сурет: Автордың мұрағатынан алынды.  демографиясы, әкімшілігі мен қарулы күштері Кеңестер одағының көмегімен Алтай, Іле, Тарбағатайдағы қазақты негіз еткен әр ұлт халқының күресі 1944-1946 жылдардағы «Шығыс Түркістан» республикасының құрылуына негіз болды. Десе де осы бір тарих әліге дейін бұрмаланып келеді. Кейбір саяси топтар бұны өз білгенінше мақсат-мүдделеріне пайдаланып жүр. Қазақты негіз еткен 30 мың қарулы армиясы бар мемлекет (толық дербес болмаса да) 20-шы ғасырдың басы мен ортасында болмаған жағдай. Өмір сүру уақыты төрт жыл ғана (нақты атымен екі жыл ғана) болғанымен, Орта Азия әсіресе, Қазақстан тарихында белгілі мән-маңызы бар екенін басып айтқан дұрыс! Өйткені осы уақытша мемлекеттің құрылуына мыңдаған қазақстандық жауынгерлер мен оқыған зиялылар ат салысты. Тіпті Қырғызстан мен

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: