توعۇرىل حاننىڭ «تونىمەن تۋعان ۇلى» جانە ولاردىڭ اراسىنداعى تۇيتكىلدەر
kerey.kz
جانىمحان وشان
تاريحي ادەبيەتتەردە، مۇندا راشيد اد-ءديننىڭ ايگىلى ەڭبەگىندە،
«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە»، «يۋان شي» (يۋان پاتشالىعى تاريحى)
كىتابىندا كەرەيدىڭ توعۇرىل وڭ حانى مەن تەمۇجىننىڭ قارىم-قاتىناسىنا
توقتالعان كەزدە، اتتوبەلىندەي ازعانا موڭعولدىڭ ەسۋگەي ەسىمدى ءباھادۇرىنىڭ
جەتىمى – تەمۇجىننىڭ ءوز اعايىندارى تايشىعۇتتاردان ءجابىر كورىپ، «كولەڭكەنى
جارشى قىپ، قىلقۇيرىقتى قامشى قىپ» تاعدىردىڭ تالكەگىنە ۇشىراپ،
توعۇرىل حانى «اكەمىزدىڭ انداسى بولعاندىقتان، اكەمىز سياقتى عوي» دەپ، اكە
ورنىنا اكە تۇتىپ، قايىن جۇرتى – قوڭىراتتار بەرگەن قارا بۇلعىن ىشىگىن
الىپ، وعان سالەم بەرە بارۋىنان باستايدى.
«اكەڭ ولسە ءولسىن، اكەڭدى كورە قالعان ولمەسىن» دەمەكشى، تەمۇجىننىڭ
ساپارى ءساتتى بولىپ شىعادى. پانا تۇتا بارعان اكەسىنىڭ كونە «انداسى»
توعۇرىل حان اعىنان جارىلىپ:
مىناۋ بۇلعىن ىشىكتىڭ،
قولقاسىنا جارامىن.
بىتىراعان ەلىڭنىڭ،
باسىن قوسا الارمىن.
قارا بۇلعىن ىشىكتىڭ،
قارىمجىسىن قايتارام.
توزىپ جۇرگەن ەلىڭدى،
تۇتاستىرام قايتادان. – دەپ ۋادە بەرەدى.
تاريحي دەرەكتەر بولعان ۋاقيعانىڭ كوبىن سونداي قاراپايىم، تابيعي تۇردە
بايانداپ وتىرعان. بىراق، بولعان جاعداي «قۇپيا شەجىرەدە» سياقتى ەڭبەكتەر
باياندالعانداي قارابايىر جانە ءبىزدىڭ سول قارابايىر ۋاقيعالاردان
تۇيسىنگەنىمىزدەي قاراپايىم دا ەمەس ەلى.
بۇل توعىز جاسىندا اكەسىنەن جەتىم قالعان تەمۇجىننىڭ ات جالىن تارتىپ
مىنگەننەن كەيىن اكە جولىن قۋ جولىندا العاش جاساعان ىزگى باستاماسى
ەسەپتەلدى. ونى مۇنداي بەكىمگە كەلۋگە يتەرمەلەگەن، جوعارىدا ايتىپ
وتكەندەي، ونىڭ اسا مۇشكىل جاعدايى ەدى. بالا تەمۇجىن ءۇشىن بۇل كەزدە اكە
جولىن قۋىپ، بىتىراعان ەلىنىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوسۋدى ارمانداعاندى قويىپ،
ءوزىنىڭ مىناۋ قاۋىپ-قاتەرگە تولى بايانسىز تىرىلىگىن قالىپقا ءتۇسىرۋدىڭ ءوزى
ۇلكەن ماسەلە ەدى. سول ءۇشىن تەمۇجىنگە ۇلى دالاداعى بەلدى تۇلعالاردىڭ
بىرەۋىن پانا تۇتىپ، سوعان سۇيەنىپ تىرشىلىك ەتۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋعان ەدى.
مۇنداي سۇيەنىشتى ول قايدان تابۋ كەرەك. ءونبىر جاستا اندا بولعان تۋىسقانى –
جامۋقادان پالەندەي شاراپات تيەدى دەپ ويلامايدى. تايشىعۇتتاردى اتاسى
ءبىر دەمەسەڭ، ءوزىنىڭ بەلدەۋ جاۋى. قايىن جۇرتى قوڭىرات دەي سەچەن شە؟ جوق،
قوڭىراتتار بۇل تۇستا بىرەۋگە سۇيەنىش بولعاندى قويىپ، كورشى تاتارلاردىڭ
شابۋىلىنان كوز اشپاي، ەسى شىعىپ، ەسەڭگىرەپ وتىر ەدى. مەركىتتەر بولسا اتا
جاۋى. ال، نايمانداردىڭ قونىسى تىم شالعاي. قىسقاسى بۇل ماڭدا ول
پانالايتىن كەرەيدىڭ توعۇرىل حانىنان وڭتايلى ەشكىم دە جوق بولاتىن.
سوندىقتان، ول توعۇرىل حاندى وزىنە پانا تۇتىپ «اكە» دەسە، ەلىنە پانا ساناپ
«حان» دەپ تانىدى. مىنە، ءسويتىپ، كەلەشەك جاھاندى جاۋلاپ الۋشىنىڭ ۇزاق
بولاشاقتىق ستراتەگياسىنىڭ العاشقى قادامى وسىلاي ءساتتى باستالدى.
ال توعۇرىل حان ءۇشىن تەمۇجىننىڭ قانشالىق قاجەتى بار ەدى؟ ونىڭ كەشەگى
ءوز انداسىنىڭ ۇلى بولعانى ءۇشىن بە، بولماسا، قارا بۇلعىن ىشىكتىڭ
قارىمجىسى ءۇشىن بە؟ ارينە، بۇعان جاۋاپتى باسقا جاقتان ىزدەستىرۋگە، ياعني
كەرەي حانلىعىنىڭ ساياسي قاجەتتىلىگىنەن قاراستىرۋعا تۋرا كەلەدى.
توعۇرىل حان شىن يانىسىندە ەجەلگى كورشىسى – موڭعولداردى ءوز ۇلىسىنىڭ
ىقپالىندا ۇستاپ وتىرۋعا مۇددەلى بولدى. بۇل تۇستا كەرەيلەر ۇلى دالانىڭ
وسى بولىگىندەگى ىرگەلى ۇلىستاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى ەدى. ورحون مەن تولا
وزەنىنىڭ جوعارى بويىنداعى بايىرعى تۇركى قاعاناتتارى وردا تىككەن
استانالىق ايماقتا ىرگە تەپكەن ول ەلدىڭ حالىق سانىنىڭ كوپتىگىن، اسكەرىنىڭ
مولدىعىن ايتپاعاندا، وزدەرىنىڭ وسىناۋ تۇركى-موڭعول دالاسىنىڭ كيەلى
مەكەنىنە وردا تىككەنى ءۇشىن وزدەرىن وسى ايماقتىڭ بىردەن-ءبىر يەسى جانە
قوجاسى دەپ سانايتىن. سونىمەن قاتار، ءوز بيلىگىن بۇكىل دالاعا جۇرگىزۋ
جولىندا ءتۇرلى قارەكەتتەر جاساپ وتىرعان-دى. كەرەيلەردىڭ مۇنداي
قۇلشىنىسى ءبىر عانا توعۇرىل حان داۋىرىندە عانا ەمەس، وعان دەيىنگى بىرنەشە
ۇرپاق كەرەي حاندارىنىڭ قولعا الىپ كەلە جاتقان مىندەتتەرى مەن ماقساتى
سانالعان. ءبىز توعۇرىل حاننىڭ اتاسى ايگىلى مارعۇز-بۇيرىق حاننىڭ ءوز
زامانىندا ءدال وسىنداي ماقساتتا شۇرشىتتەردىڭ تسزين(التىن) پاتشالىعى
قولداپ-قۋاتتاپ وتىرعان تاتارلارمەن ۇزاق جىل سوعىسقانىن بىلەمىز. ول تۇستا
كەرەيلەر بۇل جورىقتارى ورحوننان شالعاي شىعىس جاقتا جاتقان كەرۋلەن
وزەنىنىڭ بويىنا باعىتتالىپ وتىرعان. سونىمەن، موڭعولداردى ءوز بيلىگىندە
ۇستاۋ توعۇرىل حانعا دەيىنگى كەرەي حاندارى ۇستانعان ساياساتى بولاتىن.
كەرەي حاندىعىنىڭ كەزەكتى حانى توعۇرىل حان ءۇشىن موڭعوللاردى ءوز
ىقپالىندا ۇستاۋدىڭ جولدارى ءارتۇرلى بولدى. سونداي جولدارىنىڭ ءبىرى –
باستارى ءبىر جەرگە قوسىلماي، اركىمنىڭ قولىندا تەلىم بولىپ توزىپ جۇرگەن
موڭعولداردى ءسال دە بولسا بىرىكتىرىپ، ءوز انداسىنىڭ ۇلى تەمۇجىننىڭ بيلەۋىنە
بەرىپ، ونى ءوز پايداسىنا جۇمساپ وتىرۋ ەدى. بۇل توعۇرىل حان ءۇشىن وتە
ماڭىزدى ەدى. مىنە ەندى، تەمۇجىن بالا ءوزىن «حان-اكەلەپ» الدىنا كەلىپ، وعان
باعىنىشتىلىق ءبىلدىرىپ، ءوزىنىڭ حاندىق قۇزىرىنا قۇلدىق ۇرىپ وتىر.
توعۇرىل حان بولعان ادام مۇنى ءوز ۇلىسىنىڭ پايداسىنا شەشپەي قويسىن با؟!
بالاڭىز بولايىن دەپ باۋىرىنا كىرگەن ءبىر ەلدىڭ ىقپالدى اۋلەتىنىڭ ۇرپاعىن
«بالام» دەپ باۋىرىنا باسىپ، قامقورلىق تانىتۋ كورەر كوزگە ونىڭ حاندىق
دارقاندىعىنان باسقا نەنى تۇسىندىرەر دەيسىڭ؟!
بۇل تۇستا موڭعولداردىڭ ءبىر بولەگى باسسىز، باۋسىز، ءبىر-بىرىمەن التىباقان
الاۋىز بوپ توزىپ جۇرسە، ەندى ءبىر ءبولىمى جامۇقانىڭ توڭىرەگىنە توپتاسىپ
ءبىرتالاي قوماقتى كۇشكە اينالعان-دى. ولاردىڭ بۇلايشا بىرىگە باستاۋى،
اسىرەسە، جامۇقا سياقتى ادامنىڭ بيلىگىنە كوشۋى توعۇرىل حان ءۇشىن ءتۇپتىڭ-
تۇبىندە ونشا پايدالى بولماسا كەرەك. موڭعول جۇرتىن ءوز بيلەۋىنە ۇستاۋدى
ويلاعان توعۇرىل حان ارينە موڭعولداردىڭ ءبىر شاڭىراققا توپتاسۋىن ەش
ۋاقىتتا قالامايتىن. توعۇرىل حان مىنە وسى ماقساتتا استامسىعان جامۇقانى
تەمۇجىن ارقىلى تەجەپ وتىرۋدى ءجون سانادى. ءسويتتى دە تەمۇجىندى ءوز
باۋىرىنا باسۋعا، باۋلۋعا، ونىڭ تەلىم-تەلىم بولعان ەلىن قۇراپ بەرۋگە ۋادەسىن
بەردى.
توعۇلىل حان مەن تەمۇجىننىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز ىشكى ەسەبىمەن جاسالعان
مۇنداي ىمىرالاستىق ەكى جاققا دا پايدالى جەمىسىن بەرە باستادى. كەلەسى
جىلى توعۇرىل حان، جامۇقا، تەمۇجىن ۇشەۋى اسكەر قوسىپ مەركىتتەردى قىرىپ-
جويىپ قايتتى. بۇل سوعىس ۇشەۋىنە دە زيان بولعان جوق. جامۇقا ەڭ كەمىندە
ءوزىنىڭ مەركىتتەرگە كەتكەن ەسكى كەگىن قايتاردى. توعۇرىل حان ءۇشىن دە پايداسىز
جورىق بولماعانى انىق. ەڭ اۋەلى ول دا ءوزىنىڭ مەركىتتەرگە كەتكەن ەسكى كەگىن
الدى. سونىمەن بىرگە مەركىتتەردەن اسا مول ولجامەن ورالدى. بۇل ۋاقيعا
كەرەيلەردىڭ مەركىتتەر قونىستانعان ايماقتارعا قاراي ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋگە
ىنتاسىن اۋداردى. بارىنەن دە ماڭىزدىسى – توعۇرىل حان ءوزىنىڭ موڭعولدار
تۋرالى ۇستانعان ساياساتىنىڭ ەڭ العاشقى ناتيجەسىن كورگەندەي بولدى. سەبەبى،
وسى سوعىستان كەيىن وسپادار، ەكى بەتكەي جامۇقانىڭ موڭعول جۇرتىنا ءوز
بيلىگىن ورناتۋ ارەكەتى كەدەرگىگە ۇشىراي باستادى. بۇل جولدا جامۇقاعا
باسەكەلەس تاعى ءبىر حانزادا – تەمۇجىن كۇشەيە باستادى.
مەركىتتەرگە جاسالعان سوعىس تەمۇجىن ومىرىنە ۇلكەن بۇرىلىس تۋعىزدى. بۇل
سوعىستان كەيىن ونىڭ موڭعول اقسۇيەكتەرى اراسىنداعى بەدەلى ارتا باستادى.
موڭعول اقسۇيەكتەرى ونىڭ اينالاسىنا جينالدى، اۋەلى، جامۇقامەن بىرگە
جۇرگەن ءبىر ءبولىم ەل ءتۇپ قوتارىلا كوشىپ كەلىپ تەمۇجىنگە قوسىلدى. بۇل جايت
جامۇقانىڭ قىزعانىشىن قوزعادى، كوپ ۇزاماي «اندالار» اراسىنا ىرىتكى ءتۇستى،
اقىرى ءبىر-بىرىنەن ىرگەسىن مۇلدەم ءبولىپ، تىنىش تاپتى.
سونىمەن، موڭعول جۇرتىنىڭ ەندىگى جەردە بۇرىنعى جەكە-دارا جامۇقا
ماڭىنا توپتاسۋ ءۇردىسى توقىراپ، قاراما-قارسى ەكى باعىتتاعى، ەكى توپقا قاراي
جىكتەلۋ ءۇردىسى باستالدى. بۇل بارىستا، ارينە، تەمۇجىننىڭ جەتكەن جەتىستىگى
كوپ بولدى. ءسويتىپ، 1189 جىلى موڭعولدىڭ حىيان اۋلەتىنىڭ اتقا مىنەرلەرى
تەمۇجىندى «حان» كوتەردى. تاريحي دەرەكتەردە جازىلعانىنداي تەمۇجىن ءوزىنىڭ
حان بولعاندىعى تۋرالى حاباردى جەتكىزۋ ماقساتىندا ەكى ادامعا ەلشى
جىبەرگەن. اۋەلى توعۇرىل حانعا ەلشى جىبەرىپ «تەمۇجىننىڭ حان بولعاندىعىن»
حابارلاعان. بۇل حاباردى ەستىگەن توعۇرىل حان: «تەمۇجىن بالامدى حان
كوتەرگەندەرىڭ ابزال بولىپتى، موڭعولدار سەندەردە حان بولماسا قالاي
بولماق» دەپ باتاسىن بەرگەن. تەمۇجىن كەلەسى ەلشىنى موڭعولدىڭ حان
تۇقىمىنان شىققان اقسۇيەك نويانى جامۇقاعا جىبەرەدى.
جامۇقا موڭعولداردىڭ ءبىر ءبولىمىن باسقارىپ وتىرعان، موڭعولدىڭ حان
تاعىنان ۇمىتكەر اقسۇيەك نويانداردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان ارنايى ەلشى جىبەرۋ
زاڭدى ەدى. ەندەشە، وڭ حانعا ەلشى جىبەرۋدىڭ مانە نەدە؟ تاريحشىلار بۇل
ونىڭ كەرەي حانىنا، ياعني ءوزىنىڭ «حان اكەسىنە» بولعان تاۋەلدىلىك پەن باسى
بايلىلىقتىڭ قاجەتىنەن بولعان دەپ سيپاتتالادى. شىن مانىسىندە بۇل
تەمۇجىننىڭ حان اكەسى توعۇرىل حاننان موڭعولدارعا بولعان ءوزىنىڭ
«اۆتونوميالىق» بيلىگىن سۇراۋى عانا ەدى. توعۇرىل حاننىڭ تەمۇجىندى
كوتەرمەلەپ، ەل ساناتىنا قوسقانداعى تۇپكى ماقساتىنىڭ ءوزى ونى ءوز مۇددەسىنىڭ
قاجەتىنە پايدالانۋ، سونىڭ ىشىندە جامۇقانى شاۋجايداۋ بولاتىن، ەندەشە
بالاسى تەمۇجىن ءوز باقتالاسى جامۇقادان بۇرىن حان بولسا، وعان باتاسىن
بەرمەگەندە قايتپەك!
سوعان سايكەس تەمۇجىننىڭ موڭعولدارعا حان بولۋى توعۇرىل حان مەن
تەمۇجىن ورتاسىنداعى بايلانىسقا ەشقانداي وزگەرىس اكەلمەگەن ەدى. وزدەرىن
بۇل ايماقتىڭ بىردەن-ءبىر زاڭدى يەسى دەپ سانايتىن كەرەي حاندىعى جونىنەن
ايتقاندا تەمۇجىننىڭ باسقارۋىنداعى موڭعولدار حاندىققا قاراستى شاعىن رۋ،
ال تەمۇجىن بولسا، سول حاندىقتىڭ تەگەۋىرىندى بيلەۋشىسى توعۇرىل حاننىڭ
تونىمەن تۋعان «بالاسى»، ۆاسسالى، جورىقتاردا الدىڭعى شەپكە اتتاناتىن
الامانى، مىقتى قولقاناتى سانالاتىن.
كەرىسىنشە، تەمۇجىننىڭ حان بولۋى جامۇقانىڭ قىزعانىشىن قوزعاماي
قويعان جوق. ول ءاۋ باستا اۋىزشا تىلەكتەستىك بىلدىرگەنىمەن، ىشتەي
قىزعانىشىن جاسىرا المادى. ارادا از ۋاقىت وتپەي جاتىپ تەمۇجىنگە قارسى
ءۇش تۇمەن اسكەر اتتاندىرىپ، انداسىن «جەرەنە چاپچاعايعا قۋىپ تىقتى».
دەگەنمەن توعۇرىل حاننىڭ ءوز قولىن تەمۇجىن موڭعولدارىمەن تولىقتىرا
وتىرىپ جاساعان بىرقاتار جورىقتارى ناتيجەسىندە اتالمىش ايماققا بولعان
بيلىگى ونان ءارى كۇشەيە تۇسكەن ەدى. تەمۇجىن دە ءوز ەلىنىڭ قوسىندارىنىڭ باسىن
بىرىكتىرىپ بۇرىنعى انداسى، قازىرگى قاس جاۋى جامۇقا باستاعان موڭعولداردىڭ
كەلەسى توبىن وزىنە باعىندىرۋ جولىندا كۇش سالىپ جۇرگەن بولاتىن. بىراق،
ءدال وسى كەزدە وڭ حاننىڭ ورداسىندا كۇتپەگەن ۋاقيعانىڭ تۋىنداۋى كەرەي
حاندىعىنا ەلەۋلى وزگەرىستەر اكەلدى.
بۇل جولى توعۇرىل حاننىڭ تاتارلارعا جاساعان جورىعى جەڭىسپەن اياقتالسا
دا، سوعىستىڭ قىزىعىنا ابدەن قۇنىققان توعۇرىل حان تاتارلاردى ءبىرجولاتا
جويۋ ءۇشىن ورداعا كەشىگىپ قايتۋىنا تۋرا كەلگەن ەدى. وسى تۇستا توعۇرىل
حاننىڭ شەشەسى بولەك ءىنىسى ەركەقارا، ءوزىنىڭ حان اعاسى توعۇرىلدىڭ قولىنان
مەرت بولعان باسقا اعا-ىنىلەرى سياقتى مەرت بولماي تۇرعاندا، ءبىر قارمانىپ
قالۋدىڭ قامىن ويلاستىرعان ەدى. ول بۇعان دەيىن توعۇرىل حانمەن جاۋلاسىپ
نايماننىڭ ينانىچ-بىلگە حانىنا قاشىپ بارعان بولاتىن. توعۇرىل حاننىڭ
جورىققا جۇرگەنىن، وردانىڭ قورعانىسى ءالسىز ەكەنىن ۇعىسقان ينانىچ-بىلگە
حان اسكەر اتتاندىرىپ، توعۇرىل حاننىڭ ورداسىن باسىپ حان تاعىنا
ەركەقارانى وتىرعىزادى. وردانى كۇزەتىپ تۇرعان توعۇرىل حاننىڭ تاعى ءبىر
ءىنىسى جاقامبۇ سوعىستا جەڭىلىپ، تسزين پاتشالىعىنا تاياۋ ماڭعا بوسىپ كەتەدى.
شىعىس شەپتەگى تاتارلارعا جاساعان جورىقتان جەڭىسپەن ورالىپ، قامسىز كەلە
جاتقان توعۇرىل حان ءىنىسى ەركەقارانىڭ تۇتقيىل سوققىسىنان جەڭىلىسكە تاپ
بولىپ، ازعانتاي ادامىن ەرتىپ، جان ساۋعالاپ، جەتسۋعا ناقتاپ ايتقاندا «شۋ
وزەنىنىڭ سارتاۋىل دەگەن جەرىندەگى قاراقىتايدىڭ گۇر حانىن پانالايدى».
ءبىر جىل بولماي جاتىپ، گۇر حانمەن شىعىسپاي ۇيعىر، تاڭعۇت جەرىن كەزىپ، بەس
ەشكىنى ساۋىپ ءىشىپ، تۇيەنىڭ قانىن اۋجال ەتىپ، سوقىر سارى قۇلا اتىنا بۇت
ارتىپ، كورمەگەن قورلىقتى كورىپ ءوز جەرىنە قايتىپ كەلەدى.
تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەلسەك توعۇرىل حان بۇل جولى ءوز ءىنىسى جاقامبۇدىڭ
جانە «تونىمەن تۋعان ۇلى» تەمۇجىننىڭ كومەگىمەن عانا ۇلىسىن ءوز قولىنا
قايتا العانى انىقتالادى. ايتكەنمەن، ءدال وسى ۋاقيعادان كەيىن توعۇرىل حان
مەن تەمۇجىننىڭ اراسىنداعى بۇرىنعى قاتىناستا ءسال دە بولسا وزگەرىستەر بولا
باستاعانى دا بايقالادى. ارينە، مۇنداعى وزگەرىستىڭ تۋىنداۋىنا پەندە
رەتىندەگى توعۇرىل حاننىڭ تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراپ، تاعىنان تايىپ،
باسقانىڭ بالاسىنان پانا تىلەپ، اتا جۇرتىنان الىسقا بەزىپ سەرگەلدەڭگە
تۇسكەن اششى تاۋقىمەتتى ءومىرى ونىڭ حان كوڭىلىن قامىقتىرعان شىعار.
تاعدىردىڭ ونى جەتىمدى جەبەۋشى، قامقور قاعان، حان اكە دەگەن سالاۋاتتان
ايىرىپ، بىرەۋدىڭ قامقورلىعىنا ءزارۋ پاقىر لەڭگەيىنە كۇرت ءتۇسىرۋى وعان اۋىر
تيگەن بولار. مىنە، بۇلاردى توعۇرىل حان مەن تەمۇجىن اراسىندا تۋىندادى
دەپ ادەبيەتتەردە ايتىلعان وزگەرىستەرگە سەبەپكەر بولاتىن جايتتەر رەتىندە
قاراستىرۋعا بولادى. ەڭ باستىسى بۇل كەزدە تەمۇجىن ونى بۇرىنعىسىنشا
«حان اكە» رەتىندە قابىلدادى.
ەرەكشە ەسكەرە كەتەرلىگى توعۇلىل حاننىڭ قارا قىتايدان قايتىپ كەلىپ، ءوز
تاعىنا قايتا وتىرعاننان كەيىنگى جەتىستىگى ەرەكشە اۋقىمدى بولىپ شىقتى. ەڭ
قىزىعى تاريحي دەرەكتەردىڭ توعۇلىل حاننىڭ ەركەقارانى تاقتان قالاي
تايدىرعانى تۋرالى ناقتى دەرەك بەرمەۋى بولدى. سوعان سايكەس تاريحتىڭ بۇل
پاراعى اق بەتى قالا بەرەدى. تەمۇجىندى ماداقتاۋعا ارنالعان تاريحي ەڭبەكتەر
سوزىمەن ايتقاندا بۇل جولى تەمۇجىن ءوزىنىڭ حان اكەسىنىڭ «اشتىعىن تۇسكە،
قيىنشىلىعىن ايعا جەتكىزبەي شەشكەن» ەكەن.
دەرەكتەرگە جۇگىنەر بولساق، وسى ۋاقيعان كەيىن توعۇرىل حان دالادا ءوز
ىقپالىن كەڭەيتۋدى جەدەلدەتە تۇسكەن. ءسويتىپ، 1197 جىلى توعۇرىل حان
تەمۇجىنمەن بىرگە مەركىتتەردىڭ توقتاعا بەگىنە قارسى جورىققا اتتانىپ،
حاداڭلىك جوتاسىنىڭ مارۋشا سۋگۋل دەگەن جەرىندە توقتابەكتى وڭدىرماي
جەڭىپ، ونى بارعۋجين-توعىمعا قۋىپ، مەركىت ەلىن باعىندىرىپ، جىلقىلىرىن،
ورداسىن، ەگىستەرىن تۇگەلىمەن توعۇرىل حان ءوزى الادى. وسى سوعىستان كەيىن
توعۇرىل حان ءوزىنىڭ بۇرىنعى كەمەل شاعىنا جەتكەن ەدى. كوپ ۇزاماي ول
تەمۇجىنگە ەش حابار بەرمەستەن مەركىتتەرگە ءوزى جورىق جاساپ جەڭەدى ءارى
قىرۋار ولجا الادى. سونىمەن بىرگە، ماركىتتەردىڭ ءبىر ءبولىم ەل-جۇرتىن وزىنە
قوسىپ الادى.
ءدال وسى مەزگىلدە كەرەي حاندىعىنىڭ دالالىق ايماقتاعى ۇستەمدىگىن
سولتۇستىك قىتايدا بيلىك ەتىپ وتىرعان شۇرشىتەردىڭ تسزين پاتشالىعى دا
مويىنداعانى بەلگىلى بولدى. بۇل جولى تسزين پاتشالىعىنىڭ توعۇرىلعا ۆاڭ
(قاعان، حان) اتاعىن بەرۋى دالالىق ايماقتاعى بيلىگىن تىپتەن بەكەمدەي ءتۇستى.
بەلگىلى بولعانىنداي، بۇل جولى توعۇرىل حان مەن تەمۇجىن اسكەر باستاپ
بارىپ تسزين پاتشالىعىنا قارسى باس كوتەرگەن تاتار بيلەۋشىسى مەگۇلجين
سەگۋتىنىڭ كوزىن جويعان. سول ەڭبەگى ءۇشىن توعۇرىلعا بۇكىل ءبىر ەلدىڭ
بيلەۋشىسى دەگەندى بىلدىرەتىن «ۆان/وڭ» دەگەن اتاق بەرەدى. سودان باستاپ
توعۇرىل حان تيتۋلىنا «وڭ» دەگەن تيتۋل تىركەلىپ ول: «توعۇرىل وڭ حان» دەپ
اتالا باستادى.
ەڭ قىزىعى ماراپاتتاۋ كەزىندە تەمۇجىنگە بار بولعانى شەكارالىق
ايماقتاعى قولباسى دەگەندى بىلدىرەتىن «جاعۇت-حوري» دەگەن ءمانساپ بەرىلەدى.
تەمۇجىن تسزين پاتشالىعىنىڭ مىناۋ ماردىمسىز اتاق، باسقادان از سي الىپ
قورلانعانىن، باسقالاردىڭ ءوزىن سول ءبىر «جاعۇت-حوري» دەگەن بولىمسىز
اتاقپەن اتاپ كەلەكە ەتەتىنىن كوپ زاماننان كەيىن دە قينالا ەسكە الىپ ءجۇردى.
شىن مانىندە تسزين پاتشالىعى كەزەكتى ماراپتتاۋ كەزىندە توعۇرىل حاننىڭ
قول استىنداعى اسكەر باسىلاردىڭ ءبىرى عانا بولعان تەمۇجىنگە مۇنداي اتاق
بەرۋى ادىلەتتى بولاتىن.
تسزين پاتشالىعىنان كەزەكتى مارتە اتاق پەن شەن الۋشىلار قاتارىندا
توعۇرىل حاننىڭ مۇراگەر حانزاداسى ىلقا دا بولدى. بەلگىلى بولعانىنداي وعان
«سەنگۇم» اتاعى بەرىلگەن. بۇل ارينە ۇلكەن شەن قازىرگى سوزبەن گەنەرال دەگەن
ءسوز، بۇل ەندى تەمۇجىنگە بەرىلگەن الگى «جاعۇت-قۇري»مەن سالىستىرعاندا الدە
قايدا جوعارى تۇردى. سوعان سويكەس ىلقا الداعى جەردە «ىلقا سەنگۇم» دەگەن
داڭقتى اتاقپەن كوبىرەك ءمالىم بولا باستادى. تەمۇجىندى قاپالاندىراتىن دا
وسى «سەنگۇم» بولاتىن.
توعۇرىل حاننىڭ بۇكىل دالانى بىرلىككە كەلتىرۋ ماقساتىنداعى كەلەسى
قادامدارى موڭعولياداعى باسقا ۇلىستاردىڭ عانا ەمەس، ءوز قول استىنداعى
موڭعولداردىڭ مۇدەسىنە قايشى كەلە باستادى. اتاپ ايتار بولساق، كويتون
سوعىسىنان كەيىن جامۇقا توعۇرىل حانعا تىزە بۇكتى. توعۇرىل حان بۇل جولى
ەشقانداي ەكىلەنبەستەن ونى وزىنە قوسىپ الادى ءارى ونىڭ موڭعولداردان
ءبولىنىپ، كەرەيلەرگە قاشىپ بارعان بارلىق حالقىن وزىنە تاۋەلدى ەتتى.
توعۇرىلدىڭ بۇل ارەكەتى، ارينە، وسى ايماقتىڭ ەلى مەن جەرى تەك ءوزىنىڭ كەرەي
حاندىعىنا عانا ءتان بولۋ كەرەك دەيتىن ارىدەن كەلە جاتقان ويىنان تۋىنداعان.
بۇل ماقساتتا ول موڭعول جۇرتىنىڭ حانى تەمۇجىننىڭ موڭعولداردىڭ باسىن
قوسىپ جەكە ەل قىلۋ سىندى مۇددەسىن دە، تەمۇجىنگە بەرگەن «توزىپ جۇرگەن
ەلىڭدى، تۇتاستىرام قايتادان» دەگەن ەسكى ۋادەسىن دە ۇمىتىپ كەتكەندەي بولدى.
تەمۇجىننىڭ ويىنشا توعۇرىل جامۇقانى باعىندىرعاننان كەيىن وعان قاراستى
موڭعولداردى وزىنە بەرۋگە ءتيىس دەيتىن ەدى، بىراق، توعۇرىل ولاي ىستەگەن جوق.
كەرىسىنشە، باعىندىرعان موڭعولداردىڭ ءبارىن ءوزى قوسىپ الدى. ول ول ما،
تەمۇجىن بىردەن-ءبىر باقتالاسى جامۇقانى ءوز قاسىنا الىپ، ىقپالىندا ۇستاپ
وتىردى. توعۇرىل حان مۇنى قانداي ماقساتتا جاساپ وتىرعانىن، اۋەلى ونىڭ
وزىنە قانداي پايدا-زيان كەلتىرەتىنىن تەمۇجىن دە مۇلدە ەسكەرۋسىز قالدىرماسا
كەرەك. سوندىقتان، ول توعۇرىل حاننىڭ ءاربىر قيمىلىن ساقتىقپەن قاداعالاپ
وتىردى. ول ءبىر جاعىنان ءوزىنىڭ اسكەري كۇشىن بەكەمدەۋگە نازار اۋدارسا، ەندى
ءبىر جاعىنان سىرتتان وزىنە جاقتاس وداقتاس ىزدەستىرە باستاعان ءتارىزدى. وسى
ماقساتتا نايماندارمەن ورتادا الدە قانداي ءبىر ىمىرالاستىق بولعانى كادىك.
مەركىتتەردى شاۋىپ، ودان ءارى كۇشەيگەن توعۇرىل حان الدا نايماندارعا
جورىق جاساپ، كەشەگى كەتكەن كەگىن قايتارۋدى جوسپارلادى. بۇل جولى توعۇرىل
حان كەرەي جانە موڭعول تايپالارىنان قۇرالعان قوسىندارىن باستاپ باردى.
جورىققا قاتىسقاندار قاتارىندا موڭعولدىڭ ەكى بيلەۋشىسى تەمۇجىن مەن
جامۇقانىڭ ەكەۋى دە بولدى. ولار التاي تاۋىن كوكتەي ءوتىپ بۇيرىق حاننىڭ
اسكەرىن قىزىلباش كولى (قازىرگى قحر داعى ۇلىڭگىر كولى) ماڭىندا جەڭىپ،
قىرۋار ولجا الدى، سوعىستا جەڭىلگەن بۇيريۋق حان بولسا كەم-كەمچيتكە قاراي
قاشىپ كەتتى. مىنە سولاي جورىق وتە ءساتتى جاسالىپ ءارى ساتىمەن اياقتالىپ كەلە
جاتتى.
الايدا ولار قايتار جولىندا بايداراق دەگەن جەرگە كەلگەندە نايماننىڭ
ايگىلى قولباسشىسى كوكساۋ ساباراقتىڭ اسكەرىنە كەز بولادى. بۇل كۇنى كۇن
كەشكىرىپ كەتكەندىكتەن، كەلەسى كۇنى سوعىسۋعا ۋاعدالاسادى دا، بولەك-بولەك
دامىلداپ قالادى. ءدال وسى ءتۇنى توعۇرىل حان توسىن شەشىمگە كەلەدى. ول
ورنىنا جاعالاتا وت جاقتىرىپ، تەمۇجىنگە ايتپاي ءوزى كەتىپ قالادى. تەمۇجىن
توعۇرىل حاننىڭ ءوزىن بىقسىعان جۇرتىنا تاستاپ كەتكەنىن ەرتەڭىندە اي
جايىلىپ، كۇن شىققاندا بارىپ ءبىر-اق بىلەدى. «قۇپيا شەجىرەدە» توعۇرىل
حاننىڭ بۇلاي ىستەۋى جامۇقانىڭ اراعا وت جاعۋىنان بولدى دەپ جازعان.
مۇمكىن جامۇقانىڭ «تەمۇجىن اندا بۇرىننان نايماندارمەن بارىس-كەلىس
جاساپ، ەلشى جىبەرىپ تۇرۋشى ەدى» دەگەن ەسكەرتۋى مۇلدەم نەگىزسىز ايتىلماعان
شىعار، بۇل جاعدايدان ول بۇرىن دا ەش حابارسىز ەمەس شىعار، سول سەبەپتى
توعۇرىل حان جامۇقانىڭ ءسوزىن تەرىستەمەگەن بولار، ت.ب. بولجال كوپ، ناقتى
جاۋاپ جوق. سونىڭ ىشىندە ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق ەدى، ياعني توعۇرىل حان
تەمۇجىننىڭ ونان ءارى كۇشەيۋىن قالامايتىن ەدى. تەمۇجىننىڭ وزىمەن بىرگە
ءجۇرىپ، قوڭدانىپ قالعانىن كورىپ جۇرگەن توعۇرىل ونى السىرەتىپ الۋ كەرەك.
ەندەشە نايمانداردىڭ قولىمەن ءبىراز السىرەتىپ الۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ءتارىزدى.
مۇنداي بولعاندا موڭعولدىڭ جامۇقاسى وزىنە تاۋەلدى، ءسويتىپ، تەمۇجىننىڭ
ارتىنداعى ەل-جۇرتى وزىكى بولماق؟ قالاي دەسەك تە توعۇرىل حان سول ءتۇنى
كەشتە تەمۇجىن ۇلىنا وسىنداي قاتالدىق جاساۋعا ءداتى شىدادى.
بىراق، ناتيجە توعۇرىل حان كۇتكەندەي بولماي شىقتى. تەمۇجىننىڭ اناۋ
ايتقانداي نايماندارمەن ورتادا الدە قانداي كەلىسىمى بولدى ما، بولماسا
باسقاداي جول تاپتى ما، ايتەۋىر ەشقانداي بوداۋ بەرمەستەن نايمانداردىڭ
شەڭگەلىنەن امان-ەسەن قۇتىلدى. ەسەسىنە توعۇرىل حاننىڭ جولى بولماي
شىقتى. بۇل جولى نايمانننىڭ كوكساۋ ساباراق باتىرى توعۇرىل حاننىڭ
سوڭىنا ءتۇستى. ۇزاماي ونى قۋىپ جەتىپ، سەڭگۇمنىڭ قاتىن-بالاسىن، ەلىن
ولجالاپ الدى. ونى دا مىسە تۇتپاي، توعۇرىل حاننىڭ تەلەگەتۋ اۋىزىنداعى
ەلى مەن مالىن ولجالادى. وسى ورايدا مەركىت توقتوعابەكتىڭ بالالارى قۇتۋ
مەن چىلاعۇن توعۇرىل حاننان سىتىلىپ شىعىپ، اكەسى توقتاعاعا قوسىلۋ ءۇشىن،
ەل-جۇرتىن ەرتىپ، سەلەنگە وزەنى جاققا بەتتەيدى. ءسويتىپ، توعۇرىل حاننىڭ
باسىنا تاعى كۇن تۋدى. امالى تاۋسىلعان ول تەمۇجىنگە ەلشى اتتاندىردى.
ودان «ءتورت كۇلىگىن» جىبەرىپ، نايماندار ولجالاپ كەتكەن قاتىن-بالاسىن
قايتارىپ اپەرۋىن ءوتىندى. تەمۇجىن ەش ويلانباستان بوعۇرچى، مۇحالي،
بوروحۇل، چىلاعۇن قاتارلى «ءتورت كۇلىگىن» جىبەرىپ، توعۇرىل حاننىڭ قاتىن-
بالاسىن تۇگەلدەي قۇتقارىپ اكەپ بەردى.
وسى ۋاقيعالاردان كەيىن تەمۇجىنمەن شىنداپ ەسەپتەسۋگە تۋرا كەلگەنىن
توعۇرىل حاننىڭ دا كوزى جەتكەن ءتارىزدى. ناتيجەدە ونىڭ تەمۇجىنگە دەگەن
ۇستانىمى تاعى ءبىر مارتە وزگەرىسكە ءتۇستى. وسى ورايدا ءوزىنىڭ موڭعولدارعا
قاراتقان ۇستانىمىندا دا وزگەرىستەر كورىنە باستادى. كوپ وتپەي توعۇرىل حان
تەمۇجىندى ورداعا شاقىرىپ الىپ «اكەلى-بالالى بولۋ سالتىن» جوعارى
دەڭگەيدە اتاپ ءوتتى.
توعۇرىل حاننىڭ بۇلاي ەتپەسكە امالى قالماعان بولاتىن. سەبەبى، بۇل تۇستا
جات جۇرتتان ازىپ-توزىپ كەلىپ، ەلىنىڭ بيلىگىن ەندى-ەندى قايتا الىپ، وڭ-سولىن
تۇگەندەي باستاعاندا نايمانداردىڭ سۇراپىل سوققىسىنان قايتادان ەسەڭگىرەپ
قالعان بولاتىن. ەسەسىنە تەمۇجىننىڭ ەداۋىر كۇشەيىپ الۋى وعان تاعى ءبىر
ۋايىم اكەلگەن ەدى. توعۇرىل حان بۇعان دەيىن تەمۇجىنگە بىلگەنىن ىستەپ جۇرسە
ەندى ونىمەن رەسمي تۇردە ساناسۋعا تۋرا كەلگەن. ونىڭ ۇستىنە موڭعولدىڭ
جامۇقاسى، وسى رەتكى نايماندارمەن سوعىستان كەيىن، ءبولىنىپ قاشىپ، تاعى ءوز
جونىنە كەتكەن ەدى. تەمۇجىنمەن دۇرىس مامىلەگە كەلۋگە يتەرمەلەگەن تاعى ءبىر
سەبەبى – وسى بولاتىن. «جامان ايتپاي، جاقسى جوق»، جامۇقانىڭ «تەمۇجىن
اندا سىتىلىپ، توز-توز بولىپ سۋىق توعايشا نايمانعا بارىپ قوسىلماق» دەگەن
وسەگى شىندىققا اينالاتىن بولسا شە؟ ونسىز دا كۇنى كەشە تەمۇجىننىڭ «ءتورت
كۇلىگىن» جىبەرىپ قۇتقارىپ الۋى، راسىندا ەرلىك. قارا باستى حان رەتىندە
مۇنداي قارىزدى بۇرىنعىداي مويىنداماي قويۋدىڭ ءدال قازىر رەتى جوق. ونىڭ
بەر جاعىندا كارىلىك بولسا كەلە جاتىر. ۇلى سەنگۇمگە، ءىنىسى جاكامبۋعا دا
توعۇرىل حاننىڭ كوڭىلى تولمايدى. كۇنى ەرتەڭ ءوزى انا-مىنا بولا قالسا، ۇلىسى
نە بولماق. باسقانى بىلاي قويعاندا، ءوزىنىڭ ەت-باۋىر قولقا جۇرەگى «تونسىز»
تۋعان ۇلى سەنگۇم مەن «تونىمەن» تۋعان ۇلى تەمۇجىن اراسىندا قانداي
سۇمدىق جاعداي بولارىنا ەشكىمنىڭ دە كوزى جەتپەيدى. وسىنداي كۇردەلى
جاعدايلاردى ەسكەرگەندە توعۇرىل حاننىڭ تەمۇجىندى شاقىرىپ الىپ اكە-
بالالىق سالت وتكىزۋى تۋرا شەشىم بولاتىن. ۇرپاق ءۇشىن وتقا دا، سۋعا دا
تۇسەتىن اكەنىڭ ءوز ۇرپاعىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن جاساعان ءبىر يگى شاراسى ەدى بۇل.
ءبىز ەندى ءبىر ءسات، بۇل تۇستاعى تەمۇجىننىڭ جاعدايىنا تالقى جۇرگىزىپ
كورەيىك. شىنىن ايتساق، تەمۇجىننىڭ مۇڭى دا ءوز باسىنان اسىپ تۇرعان ەدى.
بۇكىل موڭعولدىڭ باسىن قۇراۋدى ارمانداسا دا بۇل ماقساتى ءالى كۇنگە دەيىن
ورىندالماي كەلەدى. حان تاعىنان ۇمىتكەر جامۇقا دا ءالى جەر باسىپ ءجۇر.
ونىڭ ءوزى ءۇشىن ەندى قانداي قاستاندىق سايلاپ جۇرگەنىن كىم ءبىلسىن. ءوزى پانا
تۇتىپ جۇرگەن كەرەيلەر دە، باتىستاعى نايماندار دا وزىنەن الدەقايدا قۋاتتى.
ولاردىڭ قاي-قايسىسىمەن دە بەلدەسۋگە كۇشى جەتپەيدى. وعان ارينە مامىلەگە
كەلۋدەن وڭدى جول جوق. مۇنداي مامىلەگك باسقا كىممەن كەلۋ كەرەك. وسى
ورايدا ول ءوزىنىڭ كەرەيلەرمەن ورتاداعى بايلانىسىن ونان ءارى بەكەمدەۋگە
كىرىستى. تەمۇجىن ءوزىنىڭ تۇڭعىش ۇلى جوشىعا، سەنگۇمنىڭ قارىنداسى چاعۇر
بەگىمگە قۇدا بولىپ، سەنعۇننىڭ ۇلى تۇساققا ءوزىنىڭ قوجىن بەگىمىن ايتتىرىپ،
ورايلاسقان قۇدا بولۋدى وتىنەدى.
بۇل قۇدالىقتى توعۇرىل حان قۇپتادى ما، جوق پا، ول جاعى بەيمالىم. بىراق
سەنگۇم ەستىگەن جەردەن قارسى شىقتى. ول ءوزىن ءور ساناپ: «ءبىزدىڭ قىزىمىز ول
اۋىلعا باراتىن بولسا، ەسىگىنەن تورگە وزباس، ولاردىڭ قىزى ءبىزدىڭ اۋىلعا
تۇسەر بولسا، توردەن ەسىككە قاراپ وتىرار» دەدى. مۇنى ەستىگەن شىڭعىس
حاننىڭ توعۇرىل وڭ حان مەن سەمگۇننەن كوڭىلى قالدى.
1202 جىلى تەمۇجىن تاتارلارعا جورىق جاسادى. ناتيجەسىندە تەمۇجىن
تاتارلاردى تۇبەگەيلى جەڭدى. ءسويتىپ، بۇكىل ساحارانىڭ بيلىگى توعۇرىل حان،
تايان حان، تەمۇجىن سياقتى ءۇش ۇلكەن توپقا جىكتەلە باستادى. اسىرەسە،
تەمۇجىننىڭ تاتارلاردى ءبىرجولاتا باعىندىرۋى، توعۇرىل حاننىڭ كوڭىلىن
تىپتەن الاڭداتتى. تەمۇجىننىڭ تاتارلاردى باعىندىرۋى، حان تاعىنان كۇدەردىن
ءالى ۇزبەگەن جامۇقاعا دا اۋىر ءتيدى. ول ءوزى كەشە عانا تاستاپ كەتكەن توعۇرىلعا
قايتا باردى. وسى كەزدە تاتارلارعا قارسى سوعىستا تەمۇجىنمەن ولجاعا
تالاسىپ ارىزداسقان تەمۇجىننىڭ تۋىسقاندارى دارىلتاي، وتچيگين، التان،
حۋچار قاتارلىلار دا توعۇرىلدى كەلىپ پانالادى.
مىنە، بۇل توعۇرىل مەن تەمۇجىن ورتاسىندا بۇرىنعى بايلانىستىڭ مۇلدەم
سۋىنا باستاعانىنىڭ نىشانى بولدى. وسىدان باستاپ توعۇرىل حان مەن
تەمۇجىننىڭ قاتىناسى بۇرىنعى قىزعانىش، كۇدىكتەنۋ ساتىسىنان تاعى ءبىر
ساتى ورلەپ، اشىق جاۋگەرشىلىك ساتىسىنا قاراي قادام باستى.
تەمۇجىنگە قارسى سوعىستىڭ ۇيىمداستىرۋ بارىسىن نەگىزىنەن موڭعول
بيلەۋشىسىن ماداقتاۋدى ماقسات ەتكەن تاريحي دەرەكتەردىڭ بارلىعى
تەمۇجىننىڭ دۇسپاندارى جامۇقا، سەنگۇم، التان سياقتى ادامداردىڭ قارت
توعۇرىل حاندى تۇس-تۇستان ازعىرۋىنان بولدى دەگەن تۇجىرىم شىعارادى.
بىراق، بۇدان باسقا سەبەپ ىزدەۋگە كومەگىن تيگىزەتىن باسقا دەرەكتەر جوق. سول
سەبەپتى ۋاقيعانى سول دەرەكتەر نەگىزىندە عانا بايانداۋعا تۋرا كەلەدى. بىزگە
ءمالىم بولۋىنشا، كەرەي بيلەۋشىلەرى 1203 جىلى كوكتەمدە تەمۇجىندى
قۇدالىققا شاقىرىپ، قوناعاسىندا ولتىرۋگە كەلىسكەن. الايدا، بۇل جوسپار
ءساتتىز اياقتالادى. سونىمەن، اسكەر اتتاندىرىپ موڭعولداردى ءبىر جولاتا
جويۋعا بەل بۋادى. ناتيجەدە ارالارىنان تاعى ساتقىن شىعىپ، بۇل ءىستى
تەمۇجىنگە جەتكىزىپ قويادى. تەمۇجىن اسىعىس دايىندىق جاسايدى دا سوعىسقا
كىرىسەدى. سوعىس حارحالجيت-ەلەت دەگەن جەردە بولادى. ەكى جاق تابان ءبىر كۇن
سوعىسادى، تەمۇجىن اسكەرى نەگىزىنەن كۇيرەي جەڭىلەدى. تەمۇجىن امان قالعان
2600 شەرىگىن باستاپ، موڭعول جەرىنىڭ شالعاي شەتىنە قاراي شەگىنۋگە ءماجبۇر
بولادى.
بۇل جەڭىس كەرەي حانلىعىنىڭ بيلەۋشىلەرىن بۇرىنعىدان بەتەر استامسىتىپ
جىبەرەدى. ولار تەمۇجىندى جاۋ رەتىندە ەلەمەيدى، استام-استام سويلەدى.
«موڭعولدىڭ كوبى جامۇقا، التاي، حۋچارلارمەن بىرگە ءجۇر. تەمۇجىنمەن بىرگە
جۇرگەن موڭعولدار ۇزاپ قايدا بارار دەيسىڭ، ولار ات ۇستىندە، اعاش استىندا
قالىپ تاۋسىلادى، ءبىتتى. ەگەر ولار وزدەرى كەلىپ باعىنباسا، ءبىز بارىپ،
ەتەگىمىزگە تەزەك تەرگەندەي، تەرىپ اكەلەمىز» دەستى. مىنە، مۇنداي استامدىق
كەيىن كەرەي حاندىعىنىڭ تاريح بەتىنەن مۇلدەم جوعالۋىنىڭ ءبىر سەبەبى
بولدى. سونىمەن قاتار، ۇلىستىڭ ىشكى جاعىنداعى الاۋىزدىقتار دا ءورشي
تۇسكەن بولاتىن. مىسالى، داريتاي وتچيگىن، جامۇقا، حۋچار، التان جانە
باسقا رۋ باسىلاردىڭ قاتىسۋىمەن ولار بىرىگىپ توعۇرىل حاندى ءولتىرىپ ءوز
بيلىكتەرىن ورناتپاقشى بولىپ، «وڭ حاندى شاۋىپ ءوزىمىز حان بولايىق. وڭ
حانعا دا، شىڭعىس حانعا دا باعىنبايىق» دەسەدى. ويدا جوقتا ولاردىڭ بۇل
جوسپارىن توعۇرىل حان سەزىپ قويىپ، اسكەر باستاپ كەلىپ، ولاردى دەركەزىندە
تىنىشتاندىردى. ولاردىڭ ءبىر ءبولىمى تايان حانعا ەندى، ءبىر ءبولىمى تەمۇجىنگە
بارىپ قوسىلدى.
كەرەي حاندىعىنىڭ ىشكى جاعىندا الاۋىزدىق تۋىپ جاتقان وسىنداي ءالسىز
تۇسىندا ورايدى جىبەرمەي، ءبىر بەلدەسىپ كورۋدى ماقسات ەتكەن تەمۇجىن ءبىر
جاعىنان ءوز كۇشىن بەكەمدەپ، الداعى سوعىسقا تىنىم تاپپاي دايىندىق كورسە،
ەندى ءبىر جاعىنان توعۇرىل حانعا ەلشى جىبەرىپ، قايتا تاتۋلاسۋعا ۇسىنىس
جاساپ، قارسى جاقتى بەيقام كۇيگە ءتۇسىردى. جانسىزدار جىبەرىپ، كەرەيلەردىڭ
نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقانىنان اقپارات الىپ وتىردى. اقىرى ولاردىڭ التىن
كەرەگەلى ءۇي تىگىپ، توي جاساپ جاتقان كەزىندە، حان ورداسىن قورشاپ الدى.
سوعىسقا ەش دايىندىقسىز، بەيقام وتىرعان ەل ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن سوعىسىپ،
اقىرى تىزە بۇكتى.
توعۇرىل حان مەن سەنگۇم قاشىپ نايماندار جەرىنە بارعاندا، توعۇرىل وڭ
حاندى نايمانداردىڭ شولعىنشىلارى ءولتىردى. سەنگۇم تاڭعۇتتارعا قاشتى،
ودان شىعىپ، قاشقار، قوتان ۋالاياتىنا بارعاندا سول جەردىڭ اكىمى قىلىش-
قارا دەگەن ءولتىردى.
ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان كەرەي حاندىعىنىڭ توعۇرىل وڭ حانى مەن بولاشاق
جاھاندى جاۋلاپ الۋشى شىڭعىس حاننىڭ اراسىنداعى وتكەن-كەتكەن
وقيعالاردىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسىلاي. شىڭعىس حان مەن موڭعول اقسۇيەكتەرىنىڭ
ەرلىگى مەن اقىل-پاراساتتىلىعىن جىرلاۋ ماقساتىندا جازىلعان ەسكى
جادىگەرلەردە، بارلىق ىزگىلىكتى، باتىرلىقى، ەرلىكتى، ادالدىقتى ارقاشان دا
شىڭعىس حان مەن ولاردىڭ تۋىس-تۋعان، اعايىن-دوستارىنىڭ، ادال
نوياندارىنىڭ باسىنا ءۇيىپ-توگەدى دە، وعان قارسى بولعانداردى نادان، توپاس،
قارانيەت، ەكىبەتكەي، سايقال ەتىپ كورسەتەدى. ءوز زامانىندا تاريحي تۇلعانى
ماداقتاۋ مەن ماراپاتتاۋ ماقساتىندا جازىلعان جادىگەرلەردىڭ مۇنداي
ەرەكشەلىگىنە تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا بولادى. وكىنىشتى جەرى سول ءداۋىردىڭ
قاجەتىنەن تۋىنداعان سىڭارجاقتى كوزقاراستىڭ كۇنى بۇگىندە جالعاسىن تاۋىپ
كەلە جاتقانى. وسى ورايدا ءسال دە بولسا شىندىقتىڭ بەتىن اشۋ نيەتىندە،
كەرەي توعۇرىل وڭ حان مەن تەمۇجىننىڭ اراسىنداعى كەي بايلانىستار تۋرالى
مىنالاردى ەسكەرە كەتۋدى ءجون كوردىك.
تەمۇجىن كەرەي حانلىعىن تۇبەگەيلى جويعانعا دەيىن، بۇرىنعى تۇركى
قاعاناتتارى وردا تىككەن كوشپەندىلەردىڭ التىن بەسىگى سانالاتىن ايماقتىڭ ءوز
يەسى بولدى دەسەك، ول كەرەي حاندىعىنىڭ توعۇرىل وڭ حانى بولدى. ونىڭ بۇكىل
سانالى عۇمىرى وسى وڭىردە ءوز ۇلىسىنىڭ بيلىگىن ساقتاۋ جانە ونى بەكەمدەۋ
جولىنداعى كۇرەستەرمەن ءوتتى. ونىڭ قاسىندا تەمۇجىندى ەرتىپ الىپ
نايماندارعا جورىق جاساۋى، مەركىتتەردى نەشە مارتە شابۋى، تاتارلارمەن
كۇرەسۋى، مىنە، وسىلاردىڭ بارلىعى قازىرگى تاريحشىلار ايتىپ جۇرگەندەي، ۇلى
شىڭعى حاننىڭ موڭعول ۇلتىنىڭ باسىن قۇراۋداعى جاساعان جورىقتارى ەمەس،
قايتا توعۇرىل حاننىڭ كەرەي حانلىعىنىڭ وسى ايماقتا كوپ زاماننان بەرى
قالىپتاسقان ۇستەمدىگىن نىعايتۋ، جالعاستىرۋ جولىنداعى قيمىلدارى
بولاتىن. ءدال سولاي بولعاندىقتان باسقالاردىڭ اتالعان وڭىرگە جاساعان
اسكەري جورىقتارى تەمۇجىنگە ەمەس كوبىنەسە توعۇرىل حانعا باعىتتالىپ
وتىرعان. ايتالىق، وسى ايماقتىڭ باتىس جاعىن الىپ جاتقان نايمانداردىڭ
اتالعان ايماققا نەشە مارتە جۇرگىزگەن سوعىسى تەك توعۇرىل حاننىڭ كەرەي
حانلىعىن قۇلاتۋ ماقساتىندا جاسالدى. تاتار، مەركىت، نايمان، ويرات،
تايشىعۇت ت.ب. بىرلەسىپ، نەشە دۇركىن جاسالعان جورىقتا توعۇرىل حاننىڭ قول
استىنداعى تەمۇجىننىڭ ازعانا موڭعولدارىنا ەمەس، توعۇرىل حاننىڭ كەرەي
حاندىعىن جويۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلدى. توعۇرىل حان مەن تەمۇجىننىڭ
التايدان كوكتەي ءوتىپ، نايماندارعا جاساعان جورىعىن، توعۇرىل حاننىڭ
نايماندارعا جاساعان جازا جورىعى دەمەگەندە، تەمۇجىننىڭ قاي ماقساتتاعى
قيمىلى دەمەكسىڭ؟ بۇل كەزدە تەمۇجىن دە اۋىزىن ايعا بىلەگەن نايمان
حاندىعىنا جورىققا شىعاتىن قاۋقار دا، نيەتتى جوق بولاتىن. موڭعول مەن
نايماندار ورتاسىندا جورىققا اتتاناتىن مۇددە قاقتىعىسى دا بولعان ەمەس،
كەرەك دەسەڭىز، توعۇرىل حان تەمۇجىنگە قارسى سوعىستى دا دەرەكتەردە
ايتىلعانداي قايسى بىرەۋلەردىڭ اراعا وت جاعۋىنان ەمەس، ءدال وسى ماقساتتا
ۇيىمداستىردى. سونىمەن، توعۇرىل حاننىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە تەمۇجىن تەك
ونىڭ، ۆاسسالى، الارمانى، قولقاناتى، سەنىمدى سەرىگى، تەمۇجىننىڭ ءوز سوزىمەن
ايتقاندا «تونىمەن تۋعان بالاسى» عانا ەسەپتەلەتىن. توعۇرىل وڭ حان ونى
وسىلاي دەپ قارادى، ءارى ول ءوزىنىڭ بۇل كوزقاراسىن وزىمەن بىرگە و دۇنيەگە الا
كەتتى. ءبىز ەندى توعۇرىل مەن تەمۇجىننىڭ، كەرەيلەر مەن موڭعولداردىڭ
دالاداعى تاريحي ورنى مەن كەلبەتى تۋرالى باسقالاردىڭ پىكىرىن قۋزاپ كورەيىك.
شىن مانىندە بۇل ساۋالعا توعۇرىل حان ولگەننەن كەيىن نايماننىڭ تايان حانى
ايتقان: «كۇن شىعىستا جاسايتىن ازعانا موڭعولدار، ءتۇرلى قيتۇرقى امالداردى
قولدانىپ قارت وڭ حاندى قۋىپ جىبەردى. مىنە ەندى وڭ حان ءولدى. ول[تەمۇجىن –
وشان. ج.] ونىڭ [وڭ حاننىڭ – وشان. ج.] حالقىن يەمدەنىپ الىپ، ەندى قاعان
بولعىسى كەلىپ جۇرگەن شىعار؟ كوك اسپاندى جارىق قىلىپ تۇرۋ ءۇشىن، اسپاندا
ءبىر كۇن، ءبىر اي عانا بولادى. جەر بەتىندە ەكى قاعان قالاي بولسىن؟ ءبىز ەندى
اتتانىپ بارىپ سول از موڭعولدى جاۋلاپ الايىق» دەگەن سوزدەرى تولىق
سيپاتتاي وتىرىپ جاۋاپ بەرە العان.
كەرىسىنشە تەمۇجىن ءۇشىن توعۇرىل حان ونىڭ مىقتى سۇيەنىشى بولدى.
كەلەشەك جاھاندى جاۋلاپ الۋشى كەرەي حانلىعى مەن ونىڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ
بەدەلىن ءوز پايداسىنا شەبەر پايدالانا ءبىلدى. ءدال سولاردىڭ ارقاسىندا ءوزى
قاراپايىم باتىردىڭ ۇلى، قاتارداعى رۋباسى دارەجەسىنەن ايتۋلى حانعا، ەلى
وسى ايماقتاعى بەدەلدى ۇلىسقا اينالدى، اقىرى، ايلاسىن «اكەسىنەن» اسىرىپ،
قاتىگەزدىك تانىتتى. ناتيجەسىندە، شەشۋشى كەزەڭدە توعۇرىل حاندى تاعىنان
تايدىردى، ۇلىسىن ويراندادى. مۇنداي قادامعا تەمۇجىن عانا بارا الدى.
توعۇرىل حان بولسا ءوزىنىڭ بۇكىل ومىرىندە تەمۇجىندى تەك ءوز پايداسىنا
ءپايدالانۋدى، ۋىسىنان شىعارماۋدى عانا ويلادى. ونىڭ بۇل ويىن ءاۋ باستان
سەزگەن تەمۇجىن قاشان ونىڭ موينىنا قىل شىلبىر سالعانشا حان اكەلەپ، ونى
ىمىراعا كەلۋگە شاقىرۋدان جازعان جوق. توعۇرىل حان ءوزى دە، ونىڭ
توڭىرەگىندەگىلەر دە موڭعولداردى اسا قاتەرلى دۇسپان ساناعان جوق. توعۇرىل
حان قاھارىنا ءمىنىپ، تەمۇجىندى قۇرتىپ جىبەرۋگە بەل بۋعان كەزدە ونىڭ قول
استىنداعى بيلەۋشىلەرىنىڭ استامدىعىنان، ونىڭ بۇل ويى جالعاسىن تاپپاي
قالدى. ال، تەمۇجىن بولسا توعۇرىل حاندى الدىنداعى ەڭ ۇلكەن بوگەت، كەرەي
حانلىعىن كەلەشەك موڭعول ۇلىسىنىڭ ىرگەلى جاۋى دەپ سانادى. ءسويتىپ، ول
توعۇرىل حاننىڭ ءار باسقان قادامىن قاداعالاپ، ودان كەلگەن قاۋىپتىڭ ءدايىم
الدىن وراپ وتىردى.
توعۇرىل حان مەن تەمۇجىن ورتاسىنداعى بايلانىستىڭ اقىر سوڭى نەمەن
تىنڭانىن ءبارىمىز بىلەمىز. قاعان ءولدى، ۇلىس ىدىرادى. مۇمكىن اتادان بالاعا
جالعاسىپ، بۇگىنگە جەتكەن «ەلەمەگەن جاۋ جامان، ەسكەرمەگەن داۋ جامان»،
«جاۋ اياعان جارالى»، دەگەن اتالى سوزدەر اتا-بابا تاريحىنىڭ وسىنداي
تۇستارىنان قورتىندىلانىپ، ۇرپاققا مۇرا بولعان شىعار.
Kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ