|  |  | 

سۋرەتتەر سويلەيدى تاريح

“جاڭا ءومىر” گازەتى… قازاق تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەر

70141747_1464886077008308_3735464285761961984_nEldes Orda

“جاڭا ءومىر” (Yiñi Hayat) دەگەن اتپەن قاشقار قالاسىندا شىعىپ تۇرعان بۇل گازەتتە شىڭجاڭداعى قازاق تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەر كەزدەسەدى. بۇنىڭ ءبىر نۇسقاسىن سىزدەرگە ۇسىنباقشىمىن.

مينگونىڭ 25-جىلى 14-قىركۇيەكتەگى ياعني 1936-جىلدىڭ 14-قىركۇيەكتەگى (184) 8-سانىندا شىڭجاڭ قازاقتارى تۋرالى مىناداي حابار باسىلعان:

“ۇرىمجىدە قازاق-قىرعىز قۇرىلتاي ءماجىلىسى اشىلىپ 16 كۇندە تامام بولدى”

ماقالادا وسى وقيعالار ءوربيدى. تاريحي دەرەكتەردە بۇل قۇرىلتاي 1935-جىلى تۇڭعىش ءماجىلىسىن اشقان. ماجىلىسكە التاي، تارباعاتاي، ىلە جانە بۇرىنعى ءۇرىمجى ايماعىنا قاراستى 12 اۋداننان سوسىن قاشقار ۋالاياتىنداعى قىرعىزدارمەن قوسىلىپ ۇزىن ىرعاسى 300 دەي دەلەگات قاتىسقان. قۇرلىتاي قارارى ولكەلىك ۇكىمەت گۋبەرناتورى شىڭ شىسايدىڭ ساياساتى بويىنشا قازاق-قارعىز مادەني، اعارتۋ ۇيشىماسىن جاريالايدى. ۇيشىماعا سەيىتقازى نۇرتاەۆ توراعا بولادى. سول جىلدىڭ كۇزىندە ابەۋ قۇددىش باستاتقان دەلەگاتسيا سەيىتقازى نۇرتاەۆپەن بىرگە قۇلجادا كىشى قۇرىلتاي اشىپ، قۇلجادا “ىلە ايماقتىق قازاق-قىرعىز مادەني، اعارتۋ ۇيشىماسىن” قۇرادى. بۇل ۇيىمنىڭ توراعاسى ماقسۇت ساسانوۆ، ورىنباسارى جابىقپاي بۇلعىنشى بولادى. ىلەنىڭ قازاق بايلارىن اتتانىسقا كەلتىرىپ 3000 قويعا قۇلجانىڭ ەڭ ساۋلەتتى قىزىل عيمىراتىن ساتىپ الىپ، ونى قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ ايماقتاعى باس شتابىنا اينالدىرادى. سەيىتقازى باستاعان ولكەلىك قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ دەلەگاتسياسى سول جىلدىڭ كۇزىندە شاۋەشەكتە جانە التاي قالاسىندا ارت-ارتىنان كىشى قۇرىلتاي اشىپ ايماقتىق ۇيىمنىڭ توراعالارىن سايلايدى. شاۋەشەكتەگى “تارباعاتاي ايماقتىق قازاق-قىرعىز ۇيشىماسىنىڭ” توراعاسى مۇقامەتقالي كوكسەگەنۇلى بولادى. سارسۇمبە قالاسىنداعى “التاي ايماقتىق قازاق-قىرعىز ۇيشىماسىنىڭ” توراعاسى مانكەي ءماميۇلى بولدى. بۇل وقيعالار شىڭجاڭداعى قازاق تاريحىنىڭ ەڭ ەلەۋلى، جاڭا تاريحي كەزەڭىنىڭ ەڭ بەتبۇرىس مەزگىلى ەدى. ولكەلىك قازاق-قارعىز ۇيشىماسىنىڭ توراعالارى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك بىلاي بولعان:

1935-1939 ارالىعىندا سەيىتقازى نۇرتاەۆ

1939-1941 ارالىڭىندا ماقمەت شوكەمانوۆ

1941-1942 ارالىعىندا داۋلەتكەلدى قۇسپەكۇلى

1942-1944 ارالىعىندا اقات قوندىقازاقوۆ

1944′تەن جابىلعانعا دەيىن ءسالىس امىرە

قازاق-قىرعىز ۇيىمىنا قاتىستى سيرەك سۋرەتتەر مەن تاڭبالى قۇجاتتاردى رەتى كەلسە كەيىن جاريالايىن. ۇيىمنىڭ ناقتى قانداي جۇمىس ىستەگەنىن تاپتىشتەپ جيناپ شىقتىم.

1931-1933 جىلدار اراسىندا شىڭجاڭ قازاقتارىندا ەكى ءتۇرلى ساياسي تاڭداۋ بولدى. ولاردىڭ ءبىر بولىگى ەلىسقان الىپپەن بىرگە ساياسي تاڭداۋىن جاساپ، دۇڭعانداردىڭ اسكەري، ساياسي ەليتاسى (قىتاي دەرەكتەرىندە 西北三马) ارقىلى شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتىنىڭ لەگيتيمسىز توراعاسى شىڭ شىسايدى اۋدارىپ تاستاۋ ەدى. بۇل تاڭداۋدى جاساعان قازاقتار گانسۋ، تسينحايعا اۋىپ كەتتى. ۇزىن ىرعاسى 3000 ءتۇتىن.

ەكىنشى تاڭداۋدى جاساعاندار، سوۆەت كۇشى ارقىلى شىڭ شىساي ۇكىمەتىن مويىنداۋ جانە ۇكىمەت قۇرامىندا كىرىسە ءجۇرىپ مادەني، اعارتۋ جۇمىستارىمەن اينالىسۋ. بۇل تاڭداۋدىڭ باسىندا بايمولدا قارەكە، شارىپقان كوگەداي جانە ابەۋ قۇددىش باستاعان زيالى ەليتا تۇردى. قازاق پەن قىرعىزدىڭ جاڭا بۋىن ساياسي ەليتاسى ۇرىمجىگە شوعىرلاندى. ولكەلىك قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ 12 بولمەلى باس شتابى بۇل ەليتانىڭ شوعىرىنا، بۇرقىراپ قايناعان وشاعىنا اينالدى.

Related Articles

  • تۇرسىن جۇمانباي ء«ۇيسىنباي كىتابى»

    تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»

    بۇل داعاندەل، باقاناس ولكەسىنەن شىققان بي ءۇيسىنباي جانۇزاقۇلى حاقىندا قۇراستىرىلىپ جازىلعان كىتاپ. تىڭ تولىقتىرىلعان ەڭبەكتە بولىس الدەكە كۇسەنۇلى، داعاندەلى بولىسىنىڭ باسشىلارى مەن بيلەرىمەن قاتار ءابدىراحمان ءالىمحانۇلى ءجۇنىسوۆ سىندى ايتۋلى تۇلعالار جايلى اڭگىمە قوزعالعان. ولاردىڭ ەل الدىنداعى ەڭبەكتەرى، بيلىك، كەسىم – شەشىمدەرى، حالىق اۋزىندا قالعان قاناتتى سوزدەرى مەن ءومىر جولدارى، اتا – تەك شەجىرەسى قامتىلعان. سونىمەن قاتار مۇراعات دەرەكتەرىندەگى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن. كىتاپقا ەسىمى ەنگەن ەرلەردىڭ زامانى، ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى تۋرالى جازىلعان كەي ماقالالار، جىر –داستاندار، ۇزىندىلەر ەنگەن. كىتاپ قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا ارنالعان. تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»، - جەبە باسپاسى، شىمكەنت قالاسى.134 بەت تولىق نۇسقاسىن تومەندەگى سىلتەمە ارقىلى وقي الاسىز. ءۇيسىنباي كىتاپ kerey.kz

  • تاريح عىلىمى قازىر ەزوتەريكالىق توپتاردىڭ  مەنشىگىندە

    تاريح عىلىمى قازىر ەزوتەريكالىق توپتاردىڭ  مەنشىگىندە

         شىعىستانۋشى-تاريحشى ءومىر تۇياقبايدىڭ بۇرىندا دا «قازاققا قانداي تاريح كەرەك؟ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە جاسالعان تاريحي ميستيفيكاتسيالار حرونيكاسى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىن  (22.05. 2025. Zhasalash.kz) وقىپ ەم. ريزا بولعام. جاقىندا ءو. تۇياقبايدىڭ «قازاقستاندا تاريحي بۇرمالاۋلار مەن ميفتەرگە توسقاۋىل قويۋدىڭ جولدارى» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) اتتى تاعى ءبىر ماقالاسىمەن جانە تانىستىق. وتە وزەكتى ماسەلەنى كوتەرىپتى. تاريحتا ورىن الىپ جۇرگەن جاعىمسىز جايتتار تۋراسىندا وي تولعاپتى. جۋرناليستەردى، بلوگەرلەردى ايىپتاپتى. تاريحتان ارنايى كاسىبي دايىندىعى جوق، ءبارىن ءبۇلدىرىپ بولدى دەپ.  كەلەڭسىزدىكتى توقتاتۋدىڭ ناقتى جولدارىن ۇسىنىپتى. بۇعان دا كوڭىلىمىز بەك تولدى. ايتسە دە تاريحتى بۇرمالاۋعا، ءوز وتىرىكتەرىن ناسيحاتتاۋعا تەك جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر عانا ەمەس، «ارنايى كاسىبي دايىندىعى بار» «تاريحشىلاردىڭ» دا «زور ۇلەس» قوسىپ جاتقانىن بايانداپ، ايتىلعان پىكىردى ودان ءارى ءوربىتىپ، جالعاستىرايىق.

  • «العاشقى كىتاپ» دەرەكتى بەينەفيلمى

    «العاشقى كىتاپ» دەرەكتى بەينەفيلمى

    قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ مادەنيەت كوميتەتىنە قاراستى ۇلتتىق كينونى قولداۋ مەملەكەتتىك ورتالىعىنىڭ تاپسىرىسىمەن «JBF company» كومپانياسى سەمەي قالاسىندا، شىڭعىستاۋ وڭىرىندە، الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىندا  «العاشقى كىتاپ» اتتى دەرەكتى بەينەفيلم تۇسىرۋدە. دەرەكتى فيلم ابايدىڭ 1909 جىلى سانكت پەتەربۋرگتەگى يليا بوراگانسكي باسپاسىندا باسىلعان العاشقى شىعارمالار جيناعىنىڭ جارىق كورۋىنە ارنالادى. ۇلى اباي مۇراسىنىڭ قاعاز بەتىنە تاڭبالانۋ تاريحىن باياندايدى. قازىرگى ادامدار بۇرىنعى ۋاقىتتىڭ، اباي زامانىنىڭ ناقتى، دەرەكتى بەينەسىن، سول كەزدەگى ادامداردىڭ الپەتىن، كيىم ۇلگىسىن كوز الدارىنا ەلەستەتۋى قيىن. كوپشىلىكتىڭ ول ۋاقىت تۋرالى تۇسىنىگى تەاتر مەن كينوفيلمدەردەگى بۋتافورلىق كيىمدەر مەن زاتتار ارقىلى قالىپتاسقان. الايدا اباي ۋاقىتىنداعى قازاق تىرشىلىگى، قازاقتاردىڭ بەت-الپەتى، كيىم كيىسى، ءۇي – جايى، بۇيىمدارى تاڭبالانعان مىڭداعان فوتوسۋرەتتەر ساقتالعان. بۇلار رەسەي، تۇركيا، ۇلىبريتانيا

  • جالبىرۇلى قويباس جايىنداعى كۇماندى كوڭىرسىك اڭگىمەلەر

    جالبىرۇلى قويباس جايىنداعى كۇماندى كوڭىرسىك اڭگىمەلەر

                          1. اماندىق كومەكوۆتىڭ ايتىپ جۇرگەنى – ايعاقسىز بوس سوزدەر        قازاقستاننىڭ باتىس ايماعىندا عۇمىر كەشكەن ونەرپازدىڭ ءبىرى – جالبىرۇلى قوجانتاي  جايلى سوڭعى كەزدە قيسىنى كەلىسپەيتىن نەشە ءتۇرلى اڭگىمەلەر ءورىپ ءجۇر. مۇنىڭ باسىندا تۇرعانداردىڭ ءبىرى – اماندىق كومەكوۆ. بۇرىندا دا ونىڭ، باسقا دا كىسىلەردىڭ ەلدى اداستىراتىن نەگىزسىز سوزدەرىنە بايلانىستى ناقتى دالەلدەر كەلتىرىپ، «قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇرباقا قۇلاعىندا وينايدى» دەگەن اتاۋمەن تۇزگەن سىن ماقالامىزدى رەسپۋبليكالىق «تۇركىستان» گازەتى (28.09. 2023 جىل) ارقىلى جۇرت نازارعا ۇسىنعانبىز-دى. الەۋمەتتىك جەلىدە ازامات بيتان ەسىمدى بلوگەردىڭ جۋىردا جاريالاعان ۆيدەو-تۇسىرىلىمىندە ا. كومەكوۆ ءوزىنىڭ سول باياعى «الاۋلايىنە» قايتا باسىپتى. ءسوزىن ىقشامداپ بەرەيىك، بىلاي دەيدى ول: «1934 الدە 1936 جىلى (؟) ماسكەۋدە وتكىزىلەتىن

  • ستالين اجال اۋزىنا تاستاعان قازاقتىڭ اتتى اسكەرى

    ستالين اجال اۋزىنا تاستاعان قازاقتىڭ اتتى اسكەرى

    وسى ۋاقىتقا دەيىن قۇپيا ساقتالىپ كەلگەن 106-قازاق اتتى اسكەر ديۆيزياسىنىڭ دەرەكتەرى ەندى بەلگىلى بولا باستادى. 1942 جىلى ديۆيزيا اقمولادا جاساقتالىپتى. اسكەري شالا دايىندىقپەن جاساقتالعان ديۆيزيا 1942 جىلدىڭ مامىرىندا، حاركوۆ تۇبىندەگى قورشاۋدى بۇزىپ شىعۋعا بۇيرىق بەرەر الدىندا، 4091 ساربازعا 71مىلتىق، ياعني 7 ادامعا ءبىر مىلتىق جانە بارىنە 3100 جارىلعىش وق ء–دارى ءبارىلىپتى. قازاق بوزداقتارىن قارۋسىز جالاڭ قىلىشپەن ولىمگە جۇمساۋى – «گيتلەرمەن سالىستىرعاندا ستالين سولداتتاردى ولىمگە 8 ەسە كوپ جۇمسادىنىڭ» ايعاعى (ميحايل گارەەۆ، اسكەري اكادەميادان.2005 جىل). ء“تورتىنشى بيلىك» گازەتىنىڭ 2016 – جىلعى مامىردىڭ 28-جۇلدىزىنداعى سانىندا شەتەلدىك ارحيۆتەردەن الىنعان ۆيدەوسيۋجەتتەگى 106-اتتى اسكەر ديۆيزياسى جونىندەگى نەمىس وفيتسەرىنىڭ ايتقانى: «نە دەگەن قىرعىز (قازاق) دەگەن جان كەشتى باتىر حالىق، اتقا ءمىنىپ، اجالعا قايمىقپاي جالاڭ قىلىشپەن تانكتەرگە

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: