|  |  | 

سۋرەتتەر سويلەيدى تاريح

“جاڭا ءومىر” گازەتى… قازاق تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەر

70141747_1464886077008308_3735464285761961984_nEldes Orda

“جاڭا ءومىر” (Yiñi Hayat) دەگەن اتپەن قاشقار قالاسىندا شىعىپ تۇرعان بۇل گازەتتە شىڭجاڭداعى قازاق تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەر كەزدەسەدى. بۇنىڭ ءبىر نۇسقاسىن سىزدەرگە ۇسىنباقشىمىن.

مينگونىڭ 25-جىلى 14-قىركۇيەكتەگى ياعني 1936-جىلدىڭ 14-قىركۇيەكتەگى (184) 8-سانىندا شىڭجاڭ قازاقتارى تۋرالى مىناداي حابار باسىلعان:

“ۇرىمجىدە قازاق-قىرعىز قۇرىلتاي ءماجىلىسى اشىلىپ 16 كۇندە تامام بولدى”

ماقالادا وسى وقيعالار ءوربيدى. تاريحي دەرەكتەردە بۇل قۇرىلتاي 1935-جىلى تۇڭعىش ءماجىلىسىن اشقان. ماجىلىسكە التاي، تارباعاتاي، ىلە جانە بۇرىنعى ءۇرىمجى ايماعىنا قاراستى 12 اۋداننان سوسىن قاشقار ۋالاياتىنداعى قىرعىزدارمەن قوسىلىپ ۇزىن ىرعاسى 300 دەي دەلەگات قاتىسقان. قۇرلىتاي قارارى ولكەلىك ۇكىمەت گۋبەرناتورى شىڭ شىسايدىڭ ساياساتى بويىنشا قازاق-قارعىز مادەني، اعارتۋ ۇيشىماسىن جاريالايدى. ۇيشىماعا سەيىتقازى نۇرتاەۆ توراعا بولادى. سول جىلدىڭ كۇزىندە ابەۋ قۇددىش باستاتقان دەلەگاتسيا سەيىتقازى نۇرتاەۆپەن بىرگە قۇلجادا كىشى قۇرىلتاي اشىپ، قۇلجادا “ىلە ايماقتىق قازاق-قىرعىز مادەني، اعارتۋ ۇيشىماسىن” قۇرادى. بۇل ۇيىمنىڭ توراعاسى ماقسۇت ساسانوۆ، ورىنباسارى جابىقپاي بۇلعىنشى بولادى. ىلەنىڭ قازاق بايلارىن اتتانىسقا كەلتىرىپ 3000 قويعا قۇلجانىڭ ەڭ ساۋلەتتى قىزىل عيمىراتىن ساتىپ الىپ، ونى قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ ايماقتاعى باس شتابىنا اينالدىرادى. سەيىتقازى باستاعان ولكەلىك قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ دەلەگاتسياسى سول جىلدىڭ كۇزىندە شاۋەشەكتە جانە التاي قالاسىندا ارت-ارتىنان كىشى قۇرىلتاي اشىپ ايماقتىق ۇيىمنىڭ توراعالارىن سايلايدى. شاۋەشەكتەگى “تارباعاتاي ايماقتىق قازاق-قىرعىز ۇيشىماسىنىڭ” توراعاسى مۇقامەتقالي كوكسەگەنۇلى بولادى. سارسۇمبە قالاسىنداعى “التاي ايماقتىق قازاق-قىرعىز ۇيشىماسىنىڭ” توراعاسى مانكەي ءماميۇلى بولدى. بۇل وقيعالار شىڭجاڭداعى قازاق تاريحىنىڭ ەڭ ەلەۋلى، جاڭا تاريحي كەزەڭىنىڭ ەڭ بەتبۇرىس مەزگىلى ەدى. ولكەلىك قازاق-قارعىز ۇيشىماسىنىڭ توراعالارى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك بىلاي بولعان:

1935-1939 ارالىعىندا سەيىتقازى نۇرتاەۆ

1939-1941 ارالىڭىندا ماقمەت شوكەمانوۆ

1941-1942 ارالىعىندا داۋلەتكەلدى قۇسپەكۇلى

1942-1944 ارالىعىندا اقات قوندىقازاقوۆ

1944′تەن جابىلعانعا دەيىن ءسالىس امىرە

قازاق-قىرعىز ۇيىمىنا قاتىستى سيرەك سۋرەتتەر مەن تاڭبالى قۇجاتتاردى رەتى كەلسە كەيىن جاريالايىن. ۇيىمنىڭ ناقتى قانداي جۇمىس ىستەگەنىن تاپتىشتەپ جيناپ شىقتىم.

1931-1933 جىلدار اراسىندا شىڭجاڭ قازاقتارىندا ەكى ءتۇرلى ساياسي تاڭداۋ بولدى. ولاردىڭ ءبىر بولىگى ەلىسقان الىپپەن بىرگە ساياسي تاڭداۋىن جاساپ، دۇڭعانداردىڭ اسكەري، ساياسي ەليتاسى (قىتاي دەرەكتەرىندە 西北三马) ارقىلى شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتىنىڭ لەگيتيمسىز توراعاسى شىڭ شىسايدى اۋدارىپ تاستاۋ ەدى. بۇل تاڭداۋدى جاساعان قازاقتار گانسۋ، تسينحايعا اۋىپ كەتتى. ۇزىن ىرعاسى 3000 ءتۇتىن.

ەكىنشى تاڭداۋدى جاساعاندار، سوۆەت كۇشى ارقىلى شىڭ شىساي ۇكىمەتىن مويىنداۋ جانە ۇكىمەت قۇرامىندا كىرىسە ءجۇرىپ مادەني، اعارتۋ جۇمىستارىمەن اينالىسۋ. بۇل تاڭداۋدىڭ باسىندا بايمولدا قارەكە، شارىپقان كوگەداي جانە ابەۋ قۇددىش باستاعان زيالى ەليتا تۇردى. قازاق پەن قىرعىزدىڭ جاڭا بۋىن ساياسي ەليتاسى ۇرىمجىگە شوعىرلاندى. ولكەلىك قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ 12 بولمەلى باس شتابى بۇل ەليتانىڭ شوعىرىنا، بۇرقىراپ قايناعان وشاعىنا اينالدى.

Related Articles

  • وا قورعانىسقا قارجىنى نە سەبەپتى ارتتىردى؟ كاسپيدەن ۋكرايناعا زىمىران ۇشىرعان رەسەي سۋدى لاستاپ جاتىر ما؟

    ەلنۇر ءالىموۆا قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، وزبەكستان جانە ازەربايجان اسكەرى بىرىگىپ وتكىزگەن «بىرلەستىك-2024» جاتتىعۋى. ماڭعىستاۋ وبلىسى، شىلدە 2024 جىل. قازاقستان قورعانىس مينيسترلىگى تاراتقان سۋرەت.  ورتالىق ازيا ەلدەرى قورعانىس شىعىنىن ارتتىردى، مۇنىڭ استارىندا نە جاتىر؟ «قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ەكى ەسە كوپ ءوندىرۋدى جوسپارلاپ وتىر، الايدا ۇكىمەت بۇل سالادا جۇمىس كۇشىنىڭ ازايعانىن ەسەپكە الماعان». «كاسپي تەڭىزىنەن ۋكرايناعا زىمىران ۇشىرىپ جاتقان رەسەي تەڭىزدىڭ ەكولوگيالىق احۋالىن ۋشىقتىرىپ جاتىر». باتىس باسىلىمدارى بۇل اپتادا وسى تاقىرىپتارعا كەڭىرەك توقتالدى. ورتالىق ازيا قورعانىس شىعىنىن ارتتىردى. مۇنىڭ استارىندا نە جاتىر؟ اقش-تاعى «امەريكا داۋىسى» سايتى ۋكرايناداعى سوعىس ءتارىزدى ايماقتاعى قاقتىعىستار كۇشەيگەن تۇستا ورتالىق ازيا ەلدەرى قورعانىس سالاسىنا جۇمسايتىن اقشانى ارتتىرعانىنا نازار اۋداردى. بىراق ساراپشىلار مۇنداي شىعىن تۇراقتىلىققا سەپتەسەتىنىنە كۇمان كەلتىردى. ستوكگولمدەگى بەيبىتشىلىكتى

  • گەرب اۋىستىرۋ ماسەلەسى نەمەسە «تەرىستەۋ سيندرومى» قالاي پايدا بولدى؟!

    ەلىمىزدىڭ گەربىن اۋىستىرۋ تۋرالى پرەزيدەنتتىڭ ۇسىنىسى (و باستا ۇسىنىس سۋرەتشى-ديزاينەر مامانداردان شىققان سياقتى) تۇتاس قوعامدا بولماعانمەن، الەۋمەتتىك جەلىلەردە اجەپتاۋىر قارسىلىق تۋدىردى. بىراق، بايىپتاپ قاراساق، بۇل قارسىلىقتىڭ قازىرگى گەربتىڭ قازاق ءۇشىن ەرەكشە قاستەرلى نەمەسە ەستەتيكالىق تۇرعىدان ءمىنسىز بولۋىنا ەش قاتىسى جوقتىعىن اڭعاراسىز. سوڭعى ۋاقىتتارى، اۋىر ىندەتپەن قاتار كەلگەن قاڭتار تراگەدياسىنان باستاپ، حالىق ايتارلىقتاي كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. قازاقستاننىڭ ەركىنەن تىس، سوعىسقا، باسقا دا سەبەپتەرگە بايلانىستى بولىپ جاتقان ەكونوميكالىق قيىندىق سالدارىنان حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى تومەندەدى. وسىنىڭ ءبارى قازىر قوعامدا بايقالىپ قالعان «تەرىستەۋ سيندرومىنا» تۇرتكى بولدى. «تەرىستەۋ سيندرومى» – دۇرىستى دا بۇرىسقا شىعاراتىن، قانداي باستاماعا بولسىن قارسى رەاكتسيا شاقىراتىن قۇبىلىس. الەۋمەتتىك پسيحولوگيانى زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋىنشا، وسى قۇبىلىستى بارىنشا كۇشەيتىپ تۇرعان فاكتور – الەۋمەتتىك جەلىلەر. ياعني، الداعى ۋاقىتتا

  • حريستيان ميسسيونەرلەرىنىڭ قۇمداعى ىزدەرى

    ورىنى: قاشقار ق-سى; جىلى: 1933 ج; اتى-ءجونى: قابىل احوند; ءدىنى: حريستيان; تۇسىنىكتەمە: بۇل جىگىتتىڭ كەيىنگى ەسىمى قابىل احوند، حريستيان ءدىنىن قابىلداعان العاشقى ۇيعىر. كەيىن ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى ولتىرىلگەن. سۋرەت ەۋروپاداعى ميسسيونەرلىك مۋزەي ارحيۆىندە ساقتاۋلى. اتالعان مۋزەيدە جۇزدەگەن حريستيان ۇيعىر وكىلدەرىنىڭ سۋرەتى ساقتالعان. 1930 جىلدارى حريستيان ۇيعىرلارىنا تۇرعىلىقتى مۇسىلماندار مەن اكىمشىلىك بيلىك تاراپىنان قىسىم كورسەتىلە باستاعان سوڭ ءبىر ءبولىمى ميسسيونەرلەرگە ىلەسىپ ەۋروپا ەلدەرىنە “ھيجراعا” كەتتى. القيسسا حريستيان الەمىنىڭ قاشقارياعا باسا ءمان بەرۋى اسىرەسە ياقۇپ بەك مەملەكەتى كەزەڭىندە جاڭا مۇمكىندىكتەردى قولعا كەلتىردى. 1860-70 جج. قاشقاريانىڭ تسين يمپەرياسىنا بايلانىستى كوڭىل كۇيىن جاقسى پايدالانعان حريستيان الەمى ءۇندىستان مەن تيبەت ارقىلى قاشقارياعا مادەني ىقپالىن جۇرگىزە باستادى. ولاردىڭ ماقساتى بۇل ايماقتى رەسەي يمپەرياسىنان بۇرىن ءوز ىقپالىنا

  • ايتپاي كەتتى دەمەڭىز… (تيبەت ءارحيۆى تۋرالى)

    التايدان اۋعان ەل تۋرالى تاريحي جازبالاردا وقتىن-وقتىن ايتىلعانى بولماسا ءيسى قازاق جۇرتىنا تيبەت تۋرالى تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. اسىرەسە تيبەت جازبا دەرەكتەرىندە كۇللى تۇركى بالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردىڭ كومۋلى جاتقانىن تىپتەن بىلە بەرمەيمىز. تيبەت- تاريحي دەرەكتىڭ ەڭ كوپ ساقتالعان ايماعى سانالادى. مادەني، ادەبي، رۋحاني جانە تاريحي ءتۇرلى دەرەكتەردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى جاقسى ساقتالۋىمەن سىرت الەمدى وزىنە باۋراپ كەگەن تيبەت جۇرتىنا 19 عاسىردان باستاپ باتىس ەكسپەديتسياسى باسا نازار اۋدارىپ كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسادى. سونىڭ نەگىزىندە تيبەتتەگى كەيبىر سالالىق بايىرعى دەرەكتەر باتىسقا كوشىرىلدى. ەسەسىنە تيبەتتانۋ عىلىمى قالىپتاستى. جاعىرافيالىق ورنالاسۋى تىم ۇزاق بولعاندىقتان تيبەتتانۋ عىلىمى قازاق جۇرتىنا قاجەتتىلىك تۋدىرمادى. تيبەتتانۋمەن نەگىزىندە الپاۋىت كۇشتەر اينالىستى. ولار تيبەت جۇرتىن يگەرۋدى باسقا قىرىنان باعالادى. تيبەتتە

  • دەموگرافيالىق ساراپتاما

    1-ءشى سۋرەت قازاقتار; دەموگرافيالىق احۋال 1949-2020 جج. ارالىعىن سالىستىرمالى كورسەتكەن. 1949 جىلعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ۇيعىرلار باسىم ساندى ۇستادى. 1951-54 جىلدارى ۇلتتىق مەجەلەۋ كەزىندە ورتالىق ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا ساراپتاماسى بويىنشا ۇلتتىق اۆتونوميالىق تەرريتوريانى انىقتاۋ مىنا ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. ولار: ءبىرىنشى، ۇلتتىق اۆتونوميانى مەجەلەۋ بويىنشا ونىڭ اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ. وسى بويىنشا ءۇش اتاۋ ۇسىنىلدى: *شىعىس تۇركىستان اۆتونوميالىق فەدەراتسيالىق رەسپۋبيليكاسى; *ۇيعىرستان اۆتونوميالىق رەسپۋبيليكاسى; *شىنجاڭ اۆتونوميالى رەسپۋبيليكاسى. ەكىنشى، اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك تۇرپاتىن انىقتاۋ; وسى بويىنشا: *فەدەرەتسيالىق تۇرپات; *اۆتونوميالىق وبلىس جانە وكۋرگ تۇرپات; *ايماق جانە اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق وكۋرگ تۇرپاتى. مەجەلەۋ كوميسسياسى اتالعان ەكى باعىتتا ساراپتاما ناتيجەسىن قورىتىندىلادى. كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا شىنجاڭ ولكەسىنىڭ

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: