“Жаңа Өмір” газеті… Қазақ тарихына қатысты деректер

| Sep 11, 2019

Eldes Orda

“Жаңа Өмір” (Yiñi Hayat) деген атпен Қашқар қаласында шығып тұрған бұл газетте Шыңжаңдағы Қазақ тарихына қатысты деректер кездеседі. Бұның бір нұсқасын сіздерге ұсынбақшымын.

Мингоның 25-жылы 14-қыркүйектегі яғни 1936-жылдың 14-қыркүйектегі (184) 8-санында Шыңжаң Қазақтары туралы мынадай хабар басылған:

“Үрімжіде Қазақ-Қырғыз Құрылтай Мәжілісі Ашылып 16 Күнде Тамам Болды”

Мақалада осы оқиғалар өрбиді. Тарихи деректерде бұл құрылтай 1935-жылы тұңғыш мәжілісін ашқан. Мәжіліске Алтай, Тарбағатай, Іле және бұрынғы Үрімжі аймағына қарасты 12 ауданнан сосын Қашқар уалаятындағы Қырғыздармен қосылып ұзын ырғасы 300 дей делегат қатысқан. Құрлытай қарары өлкелік үкімет губернаторы Шың Шысайдың саясаты бойынша Қазақ-Қарғыз Мәдени, Ағарту Ұйшымасын жариялайды. Ұйшымаға Сейітқазы Нұртаев төраға болады. Сол жылдың күзінде Әбеу Құддыш бастатқан делегация Сейітқазы Нұртаевпен бірге Құлжада кіші құрылтай ашып, Құлжада “Іле Аймақтық Қазақ-Қырғыз Мәдени, Ағарту Ұйшымасын” құрады. Бұл ұйымның төрағасы Мақсұт Сасанов, орынбасары Жабықпай Бұлғыншы болады. Іленің қазақ байларын аттанысқа келтіріп 3000 қойға Құлжаның ең сәулетті қызыл ғимыратын сатып алып, оны Қазақ-Қырғыз ұйымының аймақтағы бас штабына айналдырады. Сейітқазы бастаған Өлкелік Қазақ-Қырғыз Ұйымының делегациясы сол жылдың күзінде Шәуешекте және Алтай қаласында арт-артынан кіші құрылтай ашып аймақтық ұйымның төрағаларын сайлайды. Шәуешектегі “Тарбағатай Аймақтық Қазақ-Қырғыз Ұйшымасының” төрағасы Мұқаметқали Көксегенұлы болады. Сарсүмбе қаласындағы “Алтай Аймақтық Қазақ-Қырғыз Ұйшымасының” төрағасы Мәнкей Мәмиұлы болды. Бұл оқиғалар Шыңжаңдағы Қазақ тарихының ең елеулі, жаңа тарихи кезеңінің ең бетбұрыс мезгілі еді. Өлкелік Қазақ-Қарғыз Ұйшымасының төрағалары деректерге сүйенсек былай болған:

1935-1939 аралығында Сейітқазы Нұртаев

1939-1941 аралыңында Мақмет Шөкеманов

1941-1942 аралығында Дәулеткелді Құспекұлы

1942-1944 аралығында Ақат Қондықазақов

1944′тен жабылғанға дейін Сәліс Әміре

Қазақ-Қырғыз ұйымына қатысты сирек суреттер мен таңбалы құжаттарды реті келсе кейін жариялайын. Ұйымның нақты қандай жұмыс істегенін тәптіштеп жинап шықтым.

1931-1933 жылдар арасында Шыңжаң Қазақтарында екі түрлі саяси таңдау болды. Олардың бір бөлігі Елісқан Әліппен бірге саяси таңдауын жасап, Дұңғандардың әскери, саяси элитасы (қытай деректерінде 西北三马) арқылы Шыңжаң өлкелік үкіметінің легитимсіз төрағасы Шың Шысайды аударып тастау еді. Бұл таңдауды жасаған қазақтар Гансу, Цинхайға аууып кетті. Ұзын ырғасы 3000 түтін.

Екінші таңдауды жасағандар, Совет күші арқылы Шың Шысай үкіметін мойындау және үкімет құрамында кірісе жүріп мәдени, ағарту жұмыстарымен айналысу. Бұл таңдаудың басында Баймолда Қареке, Шәріпқан Көгедай және Әбеу Құддыш бастаған зиялы элита тұрды. Қазақ пен Қырғыздың жаңа буын саяси элитасы Үрімжіге шоғырланды. Өлкелік Қазақ-Қырғыз ұйымының 12 бөлмелі бас штабы бұл элитаның шоғырына, бұрқырап қайнаған ошағына айналды.

Тұрсын Жұманбай «Үйсінбай кітабы»

kerey.kz

Бұл Дағандел, Бақанас өлкесінен шыққан би Үйсінбай Жанұзақұлы хақында құрастырылып жазылған кітап. Тың толықтырылған еңбекте болыс Әлдеке Күсенұлы, Дағанделі болысының басшылары мен билерімен қатар Әбдірахман Әлімханұлы Жүнісов сынды айтулы тұлғалар жайлы әңгіме қозғалған. Олардың ел алдындағы еңбектері, билік, кесім – шешімдері, халық аузында қалған қанатты сөздері мен өмір жолдары, ата – тек шежіресі қамтылған. Сонымен қатар мұрағат деректеріндегі мәліметтер келтірілген. Кітапқа есімі енген ерлердің заманы, үзеңгілес серіктері туралы жазылған кей мақалалар, жыр –дастандар, үзінділер енген. Кітап қалың оқырман қауымға арналған. Тұрсын Жұманбай «Үйсінбай кітабы», - Жебе баспасы, Шымкент қаласы.134 бет толық нұсқасын төмендегі сілтеме арқылы оқи аласыз. Үйсінбай кітап kerey.kz
ТАРИХ ҒЫЛЫМЫ ҚАЗІР ЭЗОТЕРИКАЛЫҚ ТОПТАРДЫҢ МЕНШІГІНДЕ

kerey.kz

Шығыстанушы-тарихшы Өмір Тұяқбайдың бұрында да «Қазаққа қандай тарих керек? Тәуелсіздік кезеңінде жасалған тарихи мистификациялар хроникасы» деп аталатын мақаласын (22.05. 2025. Zhasalash.kz) оқып ем. Риза болғам. Жақында Ө. Тұяқбайдың «Қазақстанда тарихи бұрмалаулар мен мифтерге тосқауыл қоюдың жолдары» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) атты тағы бір мақаласымен және таныстық. Өте өзекті мәселені көтеріпті. Тарихта орын алып жүрген жағымсыз жайттар турасында ой толғапты. Журналистерді, блогерлерді айыптапты. Тарихтан арнайы кәсіби дайындығы жоқ, бәрін бүлдіріп болды деп. Келеңсіздікті тоқтатудың нақты жолдарын ұсыныпты. Бұған да көңіліміз бек толды. Әйтсе де тарихты бұрмалауға, өз өтіріктерін насихаттауға тек журналистер мен блогерлер ғана емес, «арнайы кәсіби дайындығы бар» «тарихшылардың» да «зор үлес» қосып жатқанын баяндап, айтылған пікірді одан әрі өрбітіп, жалғастырайық.
«Алғашқы кітап» деректі бейнефильмі

kerey.kz

Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Мәдениет комитетіне қарасты Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығының тапсырысымен «JBF company» компаниясы Семей қаласында, Шыңғыстау өңірінде, Алматы облысының Жамбыл ауданында «Алғашқы кітап» атты деректі бейнефильм түсіруде. Деректі фильм Абайдың 1909 жылы Санкт Петербургтегі Илья Бораганский баспасында басылған алғашқы шығармалар жинағының жарық көруіне арналады. Ұлы Абай мұрасының қағаз бетіне таңбалану тарихын баяндайды. Қазіргі адамдар бұрынғы уақыттың, Абай заманының нақты, деректі бейнесін, сол кездегі адамдардың әлпетін, киім үлгісін көз алдарына елестетуі қиын. Көпшіліктің ол уақыт туралы түсінігі театр мен кинофильмдердегі бутафорлық киімдер мен заттар арқылы қалыптасқан. Алайда Абай уақытындағы қазақ тіршілігі, қазақтардың бет-әлпеті, киім киісі, үй – жайы, бұйымдары таңбаланған мыңдаған фотосуреттер сақталған. Бұлар Ресей, Түркия, Ұлыбритания
ЖАЛБЫРҰЛЫ ҚОЙБАС ЖАЙЫНДАҒЫ КҮМӘНДІ КӨҢІРСІК ӘҢГІМЕЛЕР

kerey.kz

1. АМАНДЫҚ КӨМЕКОВТІҢ АЙТЫП ЖҮРГЕНІ – АЙҒАҚСЫЗ БОС СӨЗДЕР Қазақстанның батыс аймағында ғұмыр кешкен өнерпаздың бірі – Жалбырұлы Қожантай жайлы соңғы кезде қисыны келіспейтін неше түрлі әңгімелер өріп жүр. Мұның басында тұрғандардың бірі – Амандық Көмеков. Бұрында да оның, басқа да кісілердің елді адастыратын негізсіз сөздеріне байланысты нақты дәлелдер келтіріп, «Құлан құдыққа құласа, құрбақа құлағында ойнайды» деген атаумен түзген сын мақаламызды республикалық «Түркістан» газеті (28.09. 2023 жыл) арқылы жұрт назарға ұсынғанбыз-ды. Әлеуметтік желіде Азамат Битан есімді блогердің жуырда жариялаған видео-түсірілімінде А. Көмеков өзінің сол баяғы «әләуләйіне» қайта басыпты. Сөзін ықшамдап берейік, былай дейді ол: «1934 әлде 1936 жылы (?) Мәскеуде өткізілетін
Сталин ажал аузына тастаған қазақтың атты әскері

kerey.kz

Осы уақытқа дейін құпия сақталып келген 106-қазақ атты әскер дивизиясының деректері енді белгілі бола бастады. 1942 жылы дивизия Ақмолада жасақталыпты. Әскери шала дайындықпен жасақталған дивизия 1942 жылдың мамырында, Харьков түбіндегі қоршауды бұзып шығуға бұйрық берер алдында, 4091 сарбазға 71мылтық, яғни 7 адамға бір мылтық және бәріне 3100 жарылғыш оқ –дәрі бәріліпті. Қазақ боздақтарын қарусыз жалаң қылышпен өлімге жұмсауы – «Гитлермен салыстырғанда Сталин солдаттарды өлімге 8 есе көп жұмсадының» айғағы (Михаил Гареев, Әскери академиядан.2005 жыл). “Төртінші билік» газетінің 2016 – жылғы мамырдың 28-жұлдызындағы санында шетелдік архивтерден алынған видеосюжеттегі 106-атты әскер дивизиясы жөніндегі неміс офицерінің айтқаны: «Не деген қырғыз (қазақ) деген жан кешті батыр халық, атқа мініп, ажалға қаймықпай жалаң қылышпен танктерге