الاش زيالارىنىڭ اراسىنداعى تىعىز بايلانىس، ولاردىڭ ءبىر-ءبىرىن رۋحاني ءھام ماتەريالدىق تۇرعىدان دەمەۋى – شىنايى تاريحي فاكت بولسا، وسى شىندىق ءسات سايىن اشىلىپ جاتقانىنا جانىڭ قۋانادى.

الماتىدان استاناعا اراعا كەمى ەكى-ءۇش كۇن سالىپ جەتەتىن «جاس قازاق» اپتالىعى 2014 جىلى 7 قاراشادا (№ 44) جارق ەتكىزىپ بايقال ءبايادىلوۆتىڭ «سۋرەت قۇپياسى» اتتى ماتەريالىمەن قوسا اراسىنا ماعجان ەنگەن ءبىر توپ ازاماتتىڭ (وقۋشى بالالار دا بار) فوتوسۋرەتىن جاريالادى.

ماقالا اۆتورى مۇنى ەڭبەكشىلدەر اۋدانى «كازگورودوك» مەكەنىندە تۇراتىن زۋرا تەمىرحانوۆادان العانىنان ايتادى. ونىڭ ارعى جاعىندا بۇل كىسىنىڭ اكەسى تەمىرحان – م.جۇماباەۆتىڭ شاكىرتى بولعانىن جەتكىزەدى. ءسويتىپ ماتەريالىنىڭ سوڭىندا «وقىرمان سۋرەتتەگى ازاماتتاردى تانىپ جاتسا، گازەتكە حابارلاسسا ەكەن» دەپ وي تاستادى.

اپتالىقتاعى سۋرەتتى كورە سالا، ءبىر تۇلعانىڭ بەينەسى كوزىمىزگە وتتاي باسىلدى. بىراق، ءبىر ەسكەرتەتىن جايت، فوتوگرافيا مۇقيات ساقتالىنعانىمەن، «جاس قازاق» ونى شاعىن ەتىپ باسىپتى… دەرەۋ وسى گازەتتىڭ استاناداعى وكىلى، ىزدەنگىش جانە جاۋاپكەرشىلىگى زور جۋرناليست تولەن تىلەۋبايعا حابارلاسىپ، سۋرەتتىڭ ەلەكتروندىق نۇسقاسىن سۇراتتىق.

ۇلكەيتىپ كوردىك: اقىن ماعجاننىڭ سول جاعىندا وتىرعان ازامات – بولاشاق اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، الاش ءۇشىن كەۋدەسىن وققا توسەۋگە بارعان سماعۇل سادۋاقاسۇلى (1900-1933) ەكەن.

بىزدىڭشە، بۇل فوتوسۋرەت 1919 جىلى ومبىنىڭ ءبىر وقۋ ورنىنىڭ جانىندا تۇسىرىلگەن. بۇل اۋماقتىڭ ەل باسقارۋ جۇيەسىندە قازاق جانە تاتار سەكتورى (مىسالى، ءبىلىم ءبولىمىنىڭ قازاق-تاتار سەكتسياسى) بولعانى ءمالىم. مىنا وقىعاندار – ومبى شاكىرتتەرى، ءبىلىم قىزمەتكەرلەرى. بالكىم، ب.ءبايادىلوۆ ايتقانداي، مۇعالىمدەر كۋرسىنىڭ تىڭداۋشىلارى بولۋى دا مۇمكىن. ءبىر قىزىعى، ەرتەدەگى سۋرەتتەرىندە ماعجان ىلعي گالستۋك تاققان قالپىندا ەركىن تۇسەدى ەكەن. سماعۇل ەرەكشە ۇلگىدە اق جەيدە، ەۋروپاشا كاستوم كيىپتى. قولىندا – ساعات. ءبىز تانىپ وتىرعان ەكى تۇلعانىڭ دا قىسا ۇستاعان جەڭىلدەۋ باس كيىمدەرىنە قاراپ، مەزگىل – كۇزگىسالىم ەكەنىن اڭعارامىز…

سۋرەتتەگى سماعۇل – 19-داعى جاس تالاپ. «ەلگە قىزمەت ەتەمىن، ۇلتقا جانىم ساداعا» دەگەن ازاماتتى ۋاقىت قالاي وسىرەدى دەسەڭىزشى، مىنا ءبىرشاما سالماقتى بولىپ وتىرعان جىگىت ارادا 3-4 جىلدىڭ ىشىندە تۇتاس قازاقستان مەن تۇركىستان تانيتىن، كرەمل سەسكەنەتىن باتىل تۇلعاعا اينالدى.

1919 جىلى س.سادۋاقاسۇلى نە ىستەپ ءجۇر ەدى؟ نەمەسە ونىڭ وسىعان دەيىن جيناعان قايراتكەرلىك تاجىريبەسى قانداي ەدى؟

اتالعان جىلى ول رەسمي ومبىدا «تسەنتروسيبير»  اتالىناتىن بىرلەستىكتە نۇسقاۋشى بولىپ قىزمەت ىستەيتىن. بىلايشا ايتقاندا، بولاشاق رەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكاسىنا بايلانىستى تاجىريبە كورىگىنەن ءوتىپ جۇرگەن-ءدى. شيكىزاتتى قالاي ءونىم ەتۋ جانە ونى قالايشا قازاققا بۇيىرتۋ – سماعۇلدىڭ وزەكتى ماقساتى ەدى. بۇگىندە كلاسسيكالىق ماقالالار دەپ جۇرگەن «كيرگيزسكايا (كازاحسكايا) ليتەراتۋرا» وچەركى مەن «نۋجدى اۋلا» اتتى توپتاما ماقالالارىن ول بار بولعانى 18-19 جاسىندا وسى ۇيىمنىڭ «ترۋدوۆايا سيبير» جۋرنالىنا جاريالاعانىن جاقسى بىلەمىز.

جاس تالاپ وعان دەيىن 15 جاسىندا – اۋىل مۇعالىمى بولىپ، 16-18 جاسىندا ومبى اۋىلشارۋاشىلىق ۋچيليششەسىندە، پوليتەحنيكا ينستيتۋتىنىڭ كووپەراتسيا كۋرسىندا، اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ كووپەراتسيا فاكۋلتەتىندە وقيدى. سونىمەن بىرگە قىسقاشا كۋرستاردا ءدارىس بەرىپ، اقمولا وبلىستىق جەر-سۋ باسقارماسىندا قازاق ءبولىمى وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولادى. ساياسي كۇرەسكە 1916 جىلى ارالاسىپ، «بىرلىك»، «جاس ازامات» ۇيىمدارىندا قايراتكەرلىك شىڭدالۋدان وتەدى. 1917-1918 جىلدارى اقمولا وبلىسىندا الاش كوميتەتىن قۇرۋعا اتسالىسادى. 1918 جىلى 5-13 ساۋىردە م.مىرزاۇلى، ق.كەمەڭگەرۇلى، گ.دوسىمبەكقىزى سىندى جاستارمەن بىرگە ومبىدا ۇلت جاستارى سەزىن ۇيىمداستىرادى. الاش ۇل-قىزىن ءبىر مۇرات توڭىرەگىنە توپتاستىرۋعا اتسالىسادى.

1918 جىلدىڭ 14 جەلتوقسانىنان 1920 جىلدىڭ 6 مامىرىنا دەيىن  «تسەنتروسيبيردە» جۇمىس ىستەپ، ءارى قاراي «بۇل جەردە جۇمىسىمدى جالعاستىرۋ ۇلتىمنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن نەگىزسىز» دەپ تاۋىپ، ءوز ەركىمەن بوسايدى. 1920 جىلدان باستاپ ول – ءسىبىر   جاستار   كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، «جاس   ازامات»، «ەڭبەكشىل جاستار»، «كەدەي ءسوزى» (ومبى), «ۇشقىن»، «ەڭبەك تۋى» (ورىنبور) گازەتتەرىنىڭ جاۋاپتى شىعارۋشىسى، القا مۇشەسى، قازاقستان جاستار وداعىنىڭ حاتشىسى.

سماعۇل 1920 جىلى 12-18 قىركۇيەكتە ارالىعىندا ماسكەۋدە وتكەن كۇنشىعىس ۇلتتارى جاستارىنىڭ ءى كونفەرەنتسياسىنا وكىل رەتىندە قاتىسىپ، قازاق جاستارىنىڭ اتىنان ءسوز سويلەيدى.  جيىندا كۇنشىعىس جاستارىنىڭ ورتالىق بيۋروسىنا مۇشە بولىپ سايلانادى. 4 قازاندا ورىنبوردا جالپى قازاق كەڭەستەرىنىڭ ءى سەزىنە دەلەگات بولىپ، جاس قايراتكەرلەر اتىنان مىنبەرگە شاقىرىلادى.

وسى جولى ول قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ تورالقا مۇشەسى بولىپ سايلانىپ، ساياسي حاتشى، توراعانىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارادى. 2 جەلتوقساندا اتقارۋ كوميتەتىنىڭ كەزەكتى ماجىلىسىندە (توراعا س.مەڭدەشۇلى) ول قازاق مەملەكەتتىك باسپاسىنىڭ 5 كىسىدەن تۇراتىن رەداكتسيالىق القاسىنا كىرەدى (ا.بايتۇرسىنۇلى، ءا.بوكەيحان، ح. بولعانباي، ج.ايماۋىتۇلى سىندى تۇلعالارمەن بىرگە).

ءارى قاراي ول الاشتىڭ العىسىنا بولەنگەن ۇلكەن ساياساتقان ەنىپ كەتە باردى. بار بولعانى 7 جىلدا (1920-1927) ول ءوزىن قازاق ەلىنە قانداي قايراتكەر، قانداي قالامگەر ەكەنىن تانىتتى. قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋداعى، ۇلت مۇراسى مەن الاشقا جاناشىرلىق تانىتۋداعى، ەل ەكونوميكاسىن كووپەراتسيالىق-وندىرىستىك نەگىزدە قۇرۋداعى سماعۇلدىڭ ەرلىگى – بالامىزدىڭ بالاسىنا ايتىپ وتىراتىن اقيقات. بۇگىنگى وتانشىل ۇلت جاستارى وسىنداي تۇلعانىڭ بولعانىن ءبىلۋ جانە بىلگەنىن قۇربى-قۇرداستارىنا جەتكىزۋ – پارىز. قاتارلاستارى سماعۇلدى «ءبىزدىڭ زاماننىڭ كەنەسارىسى» دەيدى ەكەن…

ۇلتىمىزعا تاجال بولىپ كەلگەن كرەمل ساياساتى، ونىڭ قولشوقپارى – گولوششەكين س.سادۋاقاسۇلىن 1927 جىلى ساياساتتان شەتتەتتى. مۇنىڭ اقىرى 1933 جىلى قىزىل تەررورمەن – بىلىكتى ينجەنەر سماعۇلدى ماسكەۋدە شىمىرىكپەستەن ولتىرۋمەن اياقتالدى…

«ءولىمىنىڭ شىندىعى اشىلماسىن» دەگەن بولۋى كەرەك، كرەمل ءتۇرلى سەبەپتى سىلتاۋراتىپ، ونىڭ سۇيەگىن ورتەتتى. ءبىر ۋىس ءمايىت كۇلىن اتەيستەنگەن دون زيراتحاناسىنىڭ قابىرعاسىنا قويىپ تىندى. 1992 جىلى پراۆوسلاۆ ەپارحياسى بۇل زيراتحانانى تولىق وزىنە الىپ، كۇندەلىكتى حريستيان عۇرپىن جالعاستىرعاندا، ۇلتتىڭ كۇن تارتىبىندە سماعۇل سۇيەگى كۇلىن قارا جەر قوينىنا بەرۋ مىندەتى تۇردى. ءساتىن سالىپ، بۇل مىندەت 2011 جىلى جۇزەگە استى. قازىر س.سادۋاقاسۇلى زيراتى استاناداعى بايىرعى حان كەنە ساربازدارى قابىرستانىندا…

ماعجان مەن Cماعۇلدىڭ اراسىن بايلانىستىراتىن دەرەكتەر از ەمەس.

1916 جىلى جاس تا بولسا باس اقىن «بالاپان قانات قاقتى» اتتى اللەگوريالىق اڭگىمە جازدى. بۇل – ونىڭ ومبىدا سماعۇلدار شىعارعان «بالاپان» اتتى جۋرنالدى (رەداكتورى – قوشكە كەمەڭگەرۇلى) قولداۋى ەدى.

الدا الاش دەڭگەيىنە كوتەرىلەتىن جاس قايراتكەر دە ماعجاننىڭ دۇلدىلدىگىن ەرتە تانىدى. ءسىبىر مەن قالىڭ رەسەيدىڭ ساۋاتتى وقىعاندارىنا ارناعان «قازاق ادەبيەتى» وچەركىندە (1918 جىلى جازىلىپ، 1919 جىلى باسىلعان): «يز مولودىح سيل ۆ وبلاستي پوەزي ۆىدۆيگاەتسيا مولودوي پوەت م.ب.جۋماباەۆ. ون – پوەت-ليريك ساموستوياتەلنوگو ناپراۆلەنيا. ەگو ستيحوتۆورەنيا وچەن راسپروسترانەنى سرەدي مولودەجي ي پو زۆۋچنوستي نە ۋستۋپايۋت داجە ستيليۋ ابايا. پو يسكرەننوستي مىسلي ي حۋدوجەستۆەننوستي سلوگا ون پرەۆزوشەل ۆسەح پوەتوۆ-ليريكوۆ، پيساۆشيح دو نەگو (قازاقشاسى: پوەزيا سالاسىنداعى سونى كۇشتەردىڭ ىشىنەن جاس اقىن م.ب.جۇماباەۆ جارقىراپ كورىنىپ كەلەدى. ول – وزىندىك دارا باعىتتاعى ليريك اقىن. ونىڭ ولەڭدەرى جاستار اراسىنا كەڭىنەن تاراپ كەتتى. ۇندىلىگى جونىنەن ولار اباي جىرلارىنان كەم تۇسپەيدى. ويىنىڭ ايقىندىعى، جىرىنىڭ كوركەمدىگى جونىنەن ول وزىنە دەيىنگى ليريك اقىنداردىڭ بارلىعىن باسىپ وزىپ، كوش ىلگەرى كەتتى)»،- دەپ جازىپ، ماقالامىزعا سەبەپ بولعان تۇلعانى ادەبيەتتەگى ورنىن ءدوپ باسىپ ايتتى. تاعى ەستەرىڭىزگە سالامىز: بۇل ويدى جازعاندا، سماعۇل بار بولعانى 18 جاستا ەدى. مۇنى «شوقان فەنومەنىنىڭ» جالعاسى دەگەن دۇرىس شىعار («اققان جۇلدىز»).

س.سادۋاقاسۇلى ادەبيەت پەن ساياساتتا «ساليقالى جاسقا» (24-27 جاسىندا) شىققان 20-جىلدارى ۇرداجىق ساياساتقا قاراماي، ماعجاننىڭ اقىندىق دەڭگەيىن تانۋ مەن تانىتۋ تۋرالى ۇستانىمىن وزگەرتكەن جوق…

1933 جىلى 16 جەلتوقساندا قاپيادا سماعۇل دۇنيەدەن وزعاندا (ارادا 58 جىلدان كەيىن ءدال سول كۇنى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى جاريالاندى), ايداۋداعى ماعجان:

جاس سماعۇل ۇزدىك تۋعان بالا ەكەن،

بايتاق ەلگە اسقار تاۋداي پانا ەكەن.

سول بالادان، سول پانادان ايىرىلىپ،

قايران قازاق جۇرەگىندە جارا ەكەن، - 

دەپ ولەڭ-حاتپەن كوڭىل ايتىپتى…

وكىنىشكە قاراي، بۇل جوقتاۋ-جىردى م.جۇماباەۆتىڭ كەيىن قايتا باسىلعان تومدارىنان كەزىكتىرە المايسىز. الايدا اقىن جيناقتارىنداعى «ەسلام قازاسىنا كوڭىل ايتۋ» اتتى ولەڭنەن سماعۇل قازاسىنا ارنالعان جولداردى وقىعانداي بولامىز. «ەسلام قازاسىنا» تۇسىنىك بەرۋشىلەر «ايداۋدان كەلگەن اقىن نەمەرە ءىنىسى احمەتجاننىڭ اۋىلىنا بارعاندا، ءبىر جىگىت قايتقان ەكەن، سونىڭ تۋىستارىنا ارناپتى» دەيدى. سۇراق تۋادى: راس، الگى مارقۇم جىگىت جۇرتىنا قادىرلى شىعار، بىراق «بايتاق ەلگە اسقار تاۋداي پانا بولسا»، ءبىز نەگە ول تۋرالى بىلمەيمىز؟..

بۇل جوقتاۋدىڭ سماعۇلعا ارنالعانىن ايتىپ كەتكەن جان – قايراتكەردىڭ جولداسى، 20-جىلدارى بىرنەشە ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسياعا قاتىسقان ازامات ومار سانسىزبايۇلى. سولتۇستىكتىڭ ۇيالى-جارقىنىندا قاراپايىم پوشتاشى بولىپ، 70-جىلداردىڭ باسىندا قايتقان وسى اقساقالدىڭ اۋزىنان الگى ولەڭدى جازىپ العان – شالقاربەك كارىباي. شاكەڭنىڭ ايتۋىنشا، «جيناقتا اتى جۇرگەن ەسلام – ەل باسقارۋ جۇمىسىنا ارالاسپاعان، 1929 جىلى 27 جاسىندا قىرشىن كەتكەن بىلىمگە قۇشتار ازامات ەكەن…».

س.سادۋاقاسۇلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە دۋشار بولاتىن 1927 جىلى جازعان «ادەبيەت اڭگىمەلەرى» اتتى تالعامى مەن تالابى بيىك ماقالاسىندا شىنايى شىعارماشىلىققا ءجونسىز تيىسكەن شولاق بەلسەندىلەردىڭ قاتەلىگىن ايتا كەلىپ: «ماعجاندى قايتسەدە جاقسىلايىن دەگەن ويدان مەن، ءسىرا، اۋلاقپىن. بىراق بارىن بار، جوعىن جوق دەۋ كەرەك. ماعجاندى كۇيدىرسەك، ءبىز بارىنا كۇيدىرەمىز. قايتكەندە دە مەن ماعجاندى «دوڭىزداتىپ، قوڭىزداتۋشىلارعا» قارسىمىن»،- دەدى.

بۇل – ناعىز ءپرينتسيپتى كوزقاراس ەدى. ەل اۋزىنداعى سماعۇلدىڭ قايراتكەرلىگى دە، «السىزگە – پانا، تالانعانعا قامقورشى بولعانى» دا – وسىنداي ۇستانىمىندا.

مۇنى اقىن ماعجان ءبىلدى. ەل ءۇشىن تۋعان قايراتكەرلەردى قادىرلەي وتىرىپ:

ەرلەردى ۇمىتسا دا ەل، سەل ۇمىتپاس,

ەرلەردى ۇمىتسا دا ەل، جەل ۇمىتپاس.

ەل ءۇشىن جانىن كەشىپ، جاۋدى قۋعان،

ەرلەردى ۇمىتسا دا ەل، ءشول ۇمىتپاس.

ەل جاۋىن زەرتتەپ، ءورت بوپ تىنباي جورتقان،

ەرلەردى ۇمىتسا دا ەل، بەل ۇمىتپاس.

ەل ءۇشىن توككەن ەرلەر قانىن جۇتقان،

ەرلەردى ۇمىتسا دا ەل، جەر ۇمىتپاس.

ارقانىڭ سەلى، جەلى، ءشولى، بەلى،

ەرلەردى ۇمىتپاسا، ەل دە ۇمىتپاس، -

دەدى.

ماعجاننىڭ وسى ءسوزى – سماعۇلعا دا، ءوزى سىندى قالام سەرتىنە ادال تۇلعالارعا دا ورناتقان ەسكەرتكىشى ەدى.

 ديحان قامزابەكۇلى،

قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى

Abai.kz