|  |  |  | 

Руханият Тарих Тұлғалар

Марал ишан Құрманұлы.

Maral Ishan meshitiКерей руының Тарышы тайпасына жататын Ақсары атасының Нұрымбет әулетіне жатады. Бұл елдің атақонысы осы күнгі Ресейдің Қорған облысы, Солтүстік Қазақстан облысының Жамбыл ауданы, Қостанай облысының Ұзынкөл ауданы.
Біз әңгіме еткелі отырған Марал Құрманұлы жөнінде революцияға дейін де, одан кейін де, біздің заманымызда да біршама кітап, газет-журнал беттерінде мақалалары шықты. Бабамызға байланысты материалдарды энциклопедия беттерінен де табуға болады.
Марал ишан сол қозғалыстың рухани көсемі болған адам. Қазақ қоғамының осы тұста дағдарысқа ұшыраған ұлттық рухын көтеруге діннің ықпалын пайдалануға тырысқан Марал бабаның азаматтық ерлігін ұмытуға болмайды.
Ишанның әкесі Құрман Кенжебайұлы бес уақыт намазын қалдырмаған, әрі батыр, әрі діндар адам болыпты. Оның ерекше бір қасиеті – адам емдейтін тәуіп екен. Абылайдың батырларының бірі, бірі емес бірегейі болып есептеліпті. Жоңғар қонтайшысы Қалден-Цереннің қазақ әйелінен туған екі қызының бірін Абылай, Фатима атты екіншісін Құрман алыпты. Одан Құлжа, Арал, Марал атты ұлдар дүниеге келген. Олай болса, Марал Қалден-Цереннің туған жиені, Кенесары, Наурызбай батырлардың туған бөлесі. Білгендердің айтуына қарағанда Фатима шешей осы күнгі Қызылорда облысының Жосалыдан 18 шақырым жердегі «Қамыр қорымы» деген жерде жерленген дейді.
Марал ишан 1780 жылы Қостанай облысының солтүстігіндегі Обаған өзенінің кейіннен «Марал шілігі» атанған қоныста дүниеге келіпті. Оның ұрпақтары осы күнге дейін Троебратное селосының жанындағы Нұрымбет деген ауылда, Әулиекөл, Құсмұрын, Жүзбай, Бестау елді мекендерінде өмір сүріп жатыр. Осы күнде жүз жылдан аса тарихы бар Қостанайдағы Ақ мешіт, Бестаудағы ұрпақтары тұрғызған мешіт бабаның есімімен аталады.
Кейбір деректерде Маралдың азан шақырып қойған есімі Иса дейді. Әкесінен 9 жасында жетім қалады. 13 жасына келгенде шешесіне еріп Ақ мешіт жағына келген дейді . Негізгі мақсаты – білім алу, әлбетте, ол кездегі білім – діни оқу. Ақ мешіт маңайындағы Құланбай ишанның Меңдібике атты қызына үйленген Марал қазіргі Өзбекстан елінің Жам тауының үңгіріндегі Жалаңаяқ ишанның медресесіне жүз шәкірттің бірі болып оқуға кіреді. Осы медресені жеті жыл оқып, білімін тереңдету үшін тағы да үш жылға қалады. Он жыл оқыған Марал ишан аман-сау еліне қайтыпты. Арқаның Қайранкөл жазығында ол өзінің халқына орасан зор қызмет етеді, ауру-сырқауларды емдейді, тәбиптік кәсібін көріпкел-сәуегейшілікпен ұштастырып отырады. Көп ұзамай Маралдың аты бүкіл қазақ даласына тарайды.
Марал бабамыз тек діншіл ғана адам емес, ол – қоғам қайраткері, азаттық үшін күрескер, ұлт-азаттық қозғалыстың рухани көсемі. XIX ғасырдың 30-жылдары Марал ишан қазақ халқын «Ғазауат» соғысына шақырды. Алдымен Құсмұрын атырабында басталған бұл қозғалыс Қазақстанның солтүстігінің біраз жерін қамтыды. Кейбір зерттеушілер «Ғазауат» соғысын қолына қару алып, жауға қарсы тұру деп есептейді. Ал енді ислам дінін берік ұстаған, жан-дүниесі таза адам басқа дінді дәріптейтін басқыншыларға іштей болса да қарсылық көрсетті. Мұсылман діні өктемдік атаулының баршасына қарсы екендігіне ешкімнің дауы жоқ. Марал бабамыз патша үкіметі чиновниктеріне қайта-қайта адам жіберіп, хат жазып, қазақ жерінде орыс бекіністерінің салынуына қарсылық білдірді. Еш жауап ала алмаған ол әскер жинап, қарулы қарсылық білдіруге дейін барды.
1819 жылдың жазының басында Керей-Уақ, Атығай-Қарауыл елдерінің басты адамдарының бас қосып, Қақ сорының жағасында өткізген құрылтайында Есенейдің боз биенің сүтіне шомылдырып, үстіне шымқай ақ киімдер кигізіп, Марал ишан әулие, дуалы ауыз билер мен бектер, батырлар ақ баталарын беріп, жиналған көп ақ тілек тілеп, ақ кигізге отырғызып көтеріп, бір ауыздан мақұлдап, Сібір қазақтарының шорасы етіп сайлапты. Естемесұлын шора сайлауға Омбы, Қызылжар шаһарларында тұратын қазақ, татар дінбасылары мен мырзалары да белсене қатысыпты.
Шора болып ел басқаруымен қатар, Есеней өз ұстазы Марал ишан Құрманұлы бастаған ғазауатқа бұрынғысынша белсене қатысып, оған әскерге елден ат-азық, киім жинап беруге көмектеседі. Қызылжар жерінде атақты Сартай, Шақшақ батырларымен тізе қосып, шайқасқа шығады. Орыстардың бірнеше бекіністерін талқандап, бұлар халық алғысына бөленеді. 1834 жылы «Қожаберген Шөптікөл» жағасында болған Сартай батыр мен отаршылар арасында болған ұрыс Сегіз Серінің «Туған еліме» деген өлеңіне арқау болған .
Марал бабамыз қолбасшыларды желеп-жебеп, ақ батасын беріп отырғандығы да кездейсоқ емес. Бұл – рух құдіретінің киелі парасаты. Даңқты Кенесары өзінің қарын бөлесі Марал ишанның данышпандығына бас иіп отырған. Көтеріліске қатысушыларға діни басшылық жасау үшін Марал келісім беріп, хан сарайының Кеңес құрамына кіреді. Кенесары көтеріліс бастап, бодандыққа қарсы шайқасып жатқан кезде Марал ишан Батыс-сібір мұсылмандарының өз бетінше сайлап қойған бас мүфтиі болатын.
Бұдан былай даулы мәселелер шариғат үкімі бойынша шешіліп отырды. Қазақ қосынына рухани демеу көрсетіп, кей жағдайда өз бойындағы керемет қасиеттерімен де көмектеседі. Кезінде Кенесары әскерінің бірсыпыра жеңістерге жетуіне, халық алдында беделінің артуына әулиенің көп үлесі болады. Ол білген ақыл-кеңесін айтып отырады. Орыстардың әскери техникасының артықшылығын, артынан келер көп күш бар екенін айтып, осы соғысты одан әрі соза бермеуге Кенесарыға кеңес береді.
Соғыс жағдайындағы халықтың жағдайын жақсартып, игілікке жеткізудің таптырмайтын көзі – оларды егіншілікпен айналыстырып, отырықшылық тұрмысқа үйрету керек екендігін Марал ишан үнемі шегелеп айтып отырған. Маралдың бұл ойынан кейін Кенесары жақтастарын дереу егіншілікпен айналысуға үгіттейді. Осыған байланысты Орынбор шекара комиссиясының есептеріне былай деп жазылған: «Ресей төңірегіне оралуға мүмкіндігі болмағандықтан, ол өзінің жасақтарына Іле мен оның тарауларының жағалауларында егіншілікпен айналысуға ақыл берді».
Кенесары жақтастарының егіншілікпен айналысқанын Кенесары ордасында болып қайтқан Дәулеткелді Беспаев та әңгімелейді. «Қиын жағдайда болғандықтан, өзінің жақтастарына тамақ табудың жалғыз жолы әрі лайықты шара ретінде егіншілікпен айналысуды ұсынды». Сонымен Кенесарының егіншілерді қолдау саясаты қазақтардағы егіншіліктің онан әрі дамуына әсер етті. ХІХ ғасырдың 50-60 жылдарында-ақ егіншілікпен қазақ руларының едәуір бөлігі айналысты. «Кенесарының көтеріліске қатысушылардың материалдық жағдайын жақсартудың жалғыз жолы егіншілік деп түсінген деу керек». Бұл Кенесары серігінің бірі Марал Құрмановтың сөзімен расталады, ол өзі «Сендерді егіншілікпен байытамын» деп, қазақтарға уәде беріпті» деп көрсетеді Е.Бекмаханов.
Бабамыздың қыр мен Сырға кең жайылған ата-даңқы, отаршыл орыс үкіметінің үрейін алды. Оның іс-әрекеті орыс ұлықтарын қатты абыржытып, әрбігерге салды. Қазақ-орыс арасындағы саяси мәселелерді Марал бабамыз келіссөз арқылы шешуді көздеді. Осы мақсатпен ол Омбыға Керей болысының ақсақалы Байсал арқылы екі хат жібереді.Біреуі Орынбор әскери губернаторы Эссенге, екіншісі, Сібір жеке корпусының командашысы Капцевичке жолданды. Татар мәнерінде жазылған екі хаттың да мағынасы бірдей.
Сібір әкімшілігі бұл жағдайды, әсіресе Марал Құрманұлының Петербургқа барып-қайтуға тілек білдіріп жүргенін Азият департаментіне хабарлайды. Вице-канцлер граф Несельроде 1821 жылғы 20 қаңтарда Сібір генерал-губернаторы Сперанскийден хат арқылы Марал өтінішінің мән-жайы туралы пікірі қандай екенін сұрайды. 1822 жылғы 24 қаңтарда ол граф Несельродеге хатпен жауап қайтарады.
Граф Несельроденің баянхаты бойынша Марал Құрманұлын Петербургке шақыртып алу туралы 1822 жылғы 12 ақпанда жарлық шығып, оны жолға қамдау жөнінде тиісті нұсқаулар беріліп, қажетті жұмыстар атқарылып жатады. Марал Құрманұлын астанаға алдыру жөніндегі жарлыққа орай генерал Капцевичтің жазған хаты иесінің қолына тимей, Байсалдың қалтасында қала береді. Бабаның патша қабылдануына бармаған себебі де бүгінде анықталғандай. 1821 жылдың маусымында Орынбор генерал губернаторы жүзбасы сұлтан Жантөре Жиһангеровке Маралды тауып алуды тапсырса, ол өз тарапынан сұлтан Жұма Құдаймендиевке Маралды ұстауды бұйырған. Ал орыс әскерінің полковнигі Грамматин Сұлтан Шотайға Маралды ұстауды тапсырған. Осындай жағдайларды біліп отырғандықтан да қабылдауға бармаған сияқты.
Марал бабамыз ұлт-азаттық қозғалыстың өз мақсатына жетпейтіндігін сезгендей болды. Себебі, көріпкелдік және сәуегейлік қасиеті бар ол сол кездегі қазақ халқының мүшкіл халін түсіне білді. Ол осы жылдары башқұрт, татар халықтарының ұлт-азаттық қозғалысын қолдап, отаршыларға қарсы ортақ майдан ашуды ойлайды. Ол сол елдерге елші жіберді деген де деректер бар. Яғни, оны пантюркизм идеясының негізін қалады деуімізге болады.
Көршілес жатқан мұсылман елдерін біріктіріп, Мұхаммед пайғамбар туы астында мемлекет болу қажеттігін айтқан да Марал баба. Сондықтан оны пантюркизм идеясының негізін қалаушы деп те айтуға болады.
Маралдың қазақ сахарасынан кетуі турасындағы хабарлар түрлі-түрлі болды. Кейбір сыбысқа қарағанда, ол «Алашшылдардың» шақыруы бойынша солармен бірлесіп, хиуалықтармен соғысып жатқан Бұқар әміріне көмек беруге кетті дейді. Ал бұдан гөрі дұрысырақ хабар 1824 жылы алынады.
Оған бақсақ, 1823 жылдың жазында хиуалықтардың Бұқарға бара жатқан керуенге шабуыл жасап, қазақ кірекештерінің мың түйесі мен жүз мың қойын айдап алып, елу адам өлтіріп кеткен хабарын ести сала Марал Құрманұлы ақ адал мал-мүлікті қайтару үшін Хиуаға аттанғалы қол жинайды. Халықты бұл жорыққа көбірек тарту үшін жұртқа жар салып, бұл жолы өзімен бірге жауға қарсы барғандарға оқ өтпейді, қылыш дарымайды деп жариялайды. Дұшпанды жаппай, таланған малды түгел қайтарып олжалы оралатынына сенген қазақтардың көпшілігі Құрманұлының уағдасына қызығып Хиуаға қарсы аттанады. Жүзеге асуы екіталай бұл қатерлі сапардың немен аяқталғаны белгісіз. Марал ишанның бұдан кейінгі тағдыры да беймағлұм.
Марал ишанның өмірден өткендігі жайлы әртүрлі мағлұматтар бар. Белгілі журналист Т.Дайранбай баспасөз беттерінде Марал ишанның 1852 жылы тірі екендігін айғақтайтын құжаттар бар екендігін жариялаған. Сонымен қатар орыс полковнигі И.Ф.Бларамбергтің «Естеліктер» атты кітабында 1852 жылдың бірінші тамыз күні Марал Құрманұлын Ақмешіт маңайында көргенін айтады. Олай болса ишан Сәден Нұртайұлымен көрнекті журналист Сырлыбай Бүркітбайұлының айтқанындай 1841 жылы емес, туған елі Арқаға қыдырып барған кезінде мүшелді жасында шамамен 1853 жылы жаз айларында дүние салған. Қабірі Қызылорда облысы, Қармақшы ауданының орталығы Жосалыдан солтүстік-шығысқа қарай сегіз шақырым қашықтықта бұрын Қамыр қорымы аталған биік жалпақ төбенің басында. Қазір ол қорым «Марал баба қорымы» аталады.
Бабаның 4 әйелінен сегіз ұлы болған. Құланбай ишанның қызы Меңлі бикеден Қалқай, Қалыбай, Елібай туады. Екінші әйелінен – Пірзада мен Текзада. Бұлардан қазір тұқым жоқ. Бір әйелінен – Есмұхаммет пен Жармұхаммет. Олардан есейіп келгенде туған – Есей, шал болғанда туған – Шақай деп атаған. Шақай сәби кезінде өлген. Соңғы әйелінен – Смайыл. Ол да бала кезінде дүние салған. Қалған – Қалқай, Қалыбай, Елібай және Есей ұрпақтары Қызылорда, Қостанай, Торғай, Ақмола, Жамбыл, Солтүстік Қазақстан, Өзбекстан жерлерінде тұрады.
Марал бабамыздың ұрпақтары да дін жолына түскен қайраткерлер. Қалқа ишан, Ысқақ ишан, Әмит ишан, Мамырбай ишан, Асан ишан, Қабылай ишан, Елібай ишан, Оспан ишан бүкіл өмірін қазақ ішінде ислам шапағатын уағыздауға арнаған.

Maral yshan
Марал ишан қозғалысының сәтсіздікпен аяқталуына бірнеше себептер болды. Біріншіден, қозғалысқа қазақтың көптеген рулары атсалыспады. Бұл кезде қазақ қоғамы екіге бөлініп, олардың бір тобы орыс әкімшілігінің ырқынан шыға алмады. Екіншіден, Марал ишан қазақ үшін қалыптасқан саяси жағдайдың тұрақсыздығын ескермеді. Бүкіл мұсылман халықтарының басын қосып, бірегей ислам мемлекетін құру оның орындалмас арманы боп қала берді. Үшіншіден, қолына қару алған қазақ жігіттерінен не сұлтанда, не батырларда береке болмады.
Сондықтан да, бабамыз қарулы қарсылықтан гөрі, рухани қарсылыққа көңіл аударуды дұрыс деп есептеді. Дегенмен, Марал ишан әскерлері Ресей үкіметінен жеңіліс тапты деген қорытынды жасаудан аулақпыз. Ашамайлы Керейлер қозғалысы Саржан төре мен Жоламан Тіленшіұлының Ресей отаршыларымен қарулы қақтығысына ұласты. Мұның барлығы ақырында 40 жылға созылған Кенесары хан бастаған қазақ-орыс соғысын туғызды.
Қорыта келгенде, Марал ишан қозғалысы діни сипатта болғанымен отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық соғыс екендігін мойындауымыз қажет. Өкінішке орай, діни қозғалыс деген желеумен ғылыми зерттеуден тыс қалған бұл проблеманың біздің білгенімізден білмегеніміз көп екендігі белгілі. Бұл тақырып терең зерттеуді, тың деректерді ашуды, шетелдік мұрағаттардағы құжаттарды елге әкелуді, сөйтіп, діни қозғалыстарды ұлт-азаттық күрестің бір тармағы екендігін дәлелдейтін уақыт жетті.
Тәуелсіздік алған жылдары бабамыз өз ұрпағымен қайта қауышты. 2005 жылы Қызылордада оның 225 жылдық, 2010 жылы 230 жылдық мерейтойы өтті. Жылда туған жерінде оған арнап ас беріліп жатады. Бүкіл жасалып жатқан іс-шараларға шартараптан қазақтың нарқасқа азаматтары жиналады. 2010 жылдың 29-30 қазанында Қызылорда қаласында жергілікті Қорқыт ата атындағы университетте Марал ишан Құрманұлының 230 жылдық мерейтойына арналған «Сыр еліндегі діни-ағартушылық ой-сана» тақырыбында республикалық ғылыми-теориялық конференция өтті. Оған еліміздің Астана, Алматы, Қостанай, Ақтөбе, Көкшетау сияқты қалаларынан елге белгілі дінтанушы, әдебиетші, тарихшы ғалымдар қатынасып, азаттық қозғалысындағы дін мен діни қайраткерлердің қосқан үлесі жайында пікір таластырды. Конференция қорытындысында ислам өркениетінің қазақ даласында пайда болып, дамып, терең бойлауы жөніндегі тақырыптарға жыл сайын осындай ғалымдар жиынын өткізіп тұру туралы шешім қабылданды. Келесі күні келген қонақтар Марал бабаның қабіріне зират етті.
А.Күзембайұлы.

Related Articles

  • Христиан миссионерлерінің құмдағы іздері

    Орыны: Қашқар қ-сы; Жылы: 1933 ж; Аты-жөні: Қабыл Ахонд; Діні: христиан; Түсініктеме: Бұл жігіттің кейінгі есімі Қабыл Ахонд, христиан дінін қабылдаған алғашқы ұйғыр. Кейін діни сеніміне байланысты өлтірілген. Сурет еуропадағы миссионерлік музей архивінде сақтаулы. Аталған музейде жүздеген христиан ұйғыр өкілдерінің суреті сақталған. 1930 жылдары христиан ұйғырларына тұрғылықты мұсылмандар мен әкімшілік билік тарапынан қысым көрсетіле бастаған соң бір бөлімі миссионерлерге ілесіп еуропа елдеріне “һижраға” кетті. Алқисса Христиан әлемінің Қашқарияға баса мән беруі әсіресе Яқұп Бек мемлекеті кезеңінде жаңа мүмкіндіктерді қолға келтірді. 1860-70 жж. Қашқарияның Цин империясына байланысты көңіл күйін жақсы пайдаланған Христиан әлемі Үндістан мен Тибет арқылы Қашқарияға мәдени ықпалын жүргізе бастады. Олардың мақсаты бұл аймақты Ресей империясынан бұрын өз ықпалына

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • …ойы бөлек болғанымен ол да осы елдің тумасы, біздің отандасымыз.

    Әлеуметтік желіде осы отандасымызды қызу талқылап жатыр екен. Көбі сын айтып жатыр. Видео жазбаның толық нұсқасы жоқ, пікір-талас тудырған бөлігі ғана тарап жатыр екен. Соған байланысты өз ойымды айта кетпекшімін: Бірінші, отандасымыздың видеосы, фотосы әлеуметтік желіде желдей есіп тарап жатыр. Ол азаматтың (азаматшаның) жеке құпиясы саналатын фотосы, видео жазбасы кімнің рұқсатымен тарап жатыр екен? Өз басым осы постты жазу үшін ол азаматтың (азаматшаның) видеодағы бейнесін қара бояумен өшіріп тастауды жөн көрдім. Және рұқсатынсыз фото бейнесін жеке парақшама салғаным үшін одан кешірім сұраймын. Діни ұстанымы, ойы бөлек болғанымен ол да осы елдің тумасы, біздің отандасымыз. Екінші, отандасымыздың діни ұстанымына байланысты айтқан сөздері қоғамда қатты пікір тудырған екен. Тіпті оны “ұлт дұшпаны”

  • Бақсылар институты

    Сараптама (оқысаңыз өкінбейсіз) Бірінші, ілкіде Түркі баласында арнайы қаған құзіреті үшін жұмыс істейтін көріпкел бақсылар институты болған. Аты бақсы болғанымен ханның қырық кісілік ақылшысы еді. Көріпкел бақсылар хан кеңесі кезінде алдағы қандайда бір саяси оқиға мен ситуацияны күні бұртын болжап, дөп басып талдап һәм сараптап бере алатын соны қабілеттің иесі-тін. Оларды саяси көріпкелдер деп атаса да болады. Хан екінші бір елді жеңу үшін білек күшінен бөлек көріпкел бақсылардың стратегиялық болжауына да жүгінетін. Қарсылас елдің көріпкел бақсылары да оңай емес әрине. Екінші, уақыт өте келе саяси көріпкел бақсылар түркілік болмыстағы стратегиялық мектеп қалыптастырды. Түркі бақсылары қытай, үнді, парсы, ұрым елдерін жаулап алуда маңызды рөл атқарды. Ол кездегі жаһандық жауласулар жер, су,

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: