بۇلانباي اۋىلىنىڭ تۋماسى زەينوللا وسپانۇلىن اۋىل بالالارى «زاكەن ءاتاي» دەپ اتايتىن ەدىك. ەل مەن جەردىڭ تاريحىن، وسىعان بايلانىستى شىققان اتاۋلاردى، اتا-بابالارىمىزدىڭ تاريحىن زەينوللا اعامىزدىڭ اۋزىنان كوپ ەستىدىك. كوپشىلىگىن ۇمىتىپ قالماس ءۇشىن قاعازعا ءتۇسىرىپ تە الاتىنمىن. ارعى اتامىز بۇلانباي باتىردان كوكسىل، ۇيرەك، شۇرەك، ارال، قاشاعان ەسىمدى بەس ۇل تۋادى. بايبىشەسىنەن كوكسىل (مەنىڭ ارعى اتام), ەكىنشى ايەلىنەن قالعان تورتەۋى تۋادى. بەس ۇلدىڭ اراسىندا ەل ىشىندە «كارى بي» اتانعان شۇرەك بي بۇلانبايۇلى. زەينوللا اعامىز وسى شۇرەك ءبيدىڭ التىنشى ۇرپاعى. بۇگىندە مارقۇم بولعان زەينوللا وسپانۇلى اقساقالدان ەستىگەن شەجىرەلىك دەرەكتەردى جۇرتشىلىقتىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك. جەر-سۋ اتاۋلارىنا بايلانىستى دەرەكتەردىڭ قايسى ءبىر اتاۋلارى تاريحي وقيعالارمەن سايكەسپەي جاتسا كوپشىلىكتەن كەشىرىم وتىنەمىن. ەل ىشىندە قۇيما قۇلاق كونەكوز قاريالار قالعان بولسا، نە بولماسا كەيىنگى بۋىن زامانداستاردىڭ ۇلكەندەردەن ەستىگەن اڭىز-اڭگىمەلەرى بولسا دۇرىس-بۇرىسىن تۇزەتىپ ءۇن قوسار دەپ ويلايمىن. ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق دەگەندەي – ىلگەرىدە وتكەن اتا-بابالارىمىزدان قالعان اڭىز-اڭگىمەلەردى بەرتىنگە دەيىن جەتكىزگەن وزىمىزدەن ۇلكەن اعا بۋىننىڭ اۋىزىنان ەستىگەن دەرەكتەر بويىنشا قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋدى ءجون كوردىم. قالايدا بولسىن ءاربىر اڭىز بەن شەجىرەلىك اڭگىمەدە حالقىمىزدىڭ قاعازعا جازىلماي كەتكەن تاريحىنان، بۇدان سان عاسىر وتكەن ومىرىنەن دەرەك بەرەتىن كومەسكى بولسا ءبىر ىزدەرى سايراپ جاتىر. قازىر ەكى-ءۇش اتاسىنان ءارى قاراي ءجوندى ماعلۇمات بىلمەيتىن «ۇلى ورىس» حالقى دا كونە تاريحتىڭ قويناۋىن اقتارىپ وزدەرى شىققان گەنەولوگيالىق اتا-تەكتەرىن ىزدەستىرىپ جاتىر. ءتىپتى جەر-سۋ اتاۋلارىنا قاتىستى ماتەريالداردى دا ارحيۆتەردەن اقتارىپ وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىك تۇرعىداعى كوزقاراستارىنا ساي قايتادان وڭدەپ جازۋدا. ولارعا قاراعاندا وسى قۇتتى مەكەنىمىزدى سوناۋ 13-15 عاسىرلاردا تايبۇعا اۋلەتتەرى بيلىك قۇرعان، ودان قالدى ءسىبىر حاندارى بەكبولات، جادىگەر، سەيداحمەت (سەيتەك), كوشىم حانداردىڭ حاندىق قۇرعان زامانىندا باتىس ءسىبىر ايماعىن ەن جايلاعان اتا-بابالارىمىزدىڭ ىلگەرىدەگى تاريحى كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن قاجەت. جالپى قازاقتار ءاربىر تاريحي وقيعالار مەن قۇبىلىسقا قاتىستى ات قويۋعا شەبەر حالىق. جەتى اتاسىن بىلمەگەن جىگىت جەتىم دەگەندەي ەلىمىزدىڭ، جەرىمىزدىڭ، سۋىمىزدىڭ تاريحي اتاۋلارى قانداي وقيعالارعا بايلانىستى قالىپتاستى جانە وسى اتاۋلاردىڭ شىعۋىنىڭ ءتۇپ توركىنى قانداي جاعدايدا پايدا بولدى. تاۋكە حاننىڭ زامانىنان بۇرىن ۇلكەن قارا ويدىڭ سولتۇستىك باتىس ءوڭىرى اعايىندى قۇتتىمبەت – بايىمبەتتەردىڭ جايلايتىن قونىسى ەكەن. ورىستار ءسىبىر حاندىعىن تالقانداپ ءبىرجولا تاريح ساحناسىنان كەتىرگەننەن كەيىن دە حاندىقتىڭ قۇرامىندا بولعان ورتا ءجۇزدىڭ قىپشاق (سونىڭ ىشىندە قۇلان قىپشاقتار), كەرەي-ۋاق، ارعىن (اتىعاي-قاراۋىل، باسەنتيىن، قانجىعالى، توبىقتى، كىشى ارعىننىڭ الىمبەت، بايىمبەت، شاقشاق رۋلارى. وسى رۋلار تۋرالى ەل اراسىندا «الىمبەتكە ەرسەڭ قامقادان شاپان كيەرسىڭ، بايىمبەتكە ەرسەڭ ات ۇستىنەن سيەرسىڭ، شاقشاققا ەرسەڭ شەشىنىپ جاۋعا تيەرسىڭ» دەگەن ءسوز دە بار. جارماقتىڭ وڭ قولى بولعان يۆان كولتسونى ءسىبىر حانى جادىگەردىڭ ءۋازىرى بولعان شاعىر ءبيدىڭ ۇرپاعى – كىشى ارعىننىڭ باتىرى بەگىش سومجۇرەكۇلى وندىرشەگىنە ساداقتىڭ جەبەسىن قاداپ ولتىرەدى. بۇل دەرەكتى ومبى قالاسىنىڭ تۇرعىنى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنا تۋىس بولىپ كەلەتىن شولات اقساقالدان 1983 جىلى جازىپ الدىم), كىشى ءجۇزدىڭ جەتى رۋى (جاعالبايلى، تاما، تابىن، كەرەيت، كەردەرى، رامادان، تەلەۋ) كوشىم حاننىڭ ۇلدارى ءالي مەن ەسىم سۇلتانداردىڭ ورىستارعا قارسى جۇرگىزگەن سوعىستارىنا قاتىستى. ولار ماسكەۋ جىبەرگەن جالدامالى ورىس قوسىندارىنان ءبىرجولا جەڭىلىس تاپقاننان كەيىن قازاقتا ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم اتانعان ەسىم حاننىڭ زامانىندا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا ەندى. ءسىبىر حانى سەيداحمەت بيلىك قۇرعان تۇستا ومبى وبلىسىنىڭ سولتۇستىگىندەگى ۇلكەن ۇكى، كىشى ۇكى، تارسك قالاسىنىڭ اينالاسى، باعاي وزەنىنىڭ قۇيىلىسى، توي، ارقار وزەندەرى مەن تەبىندى، تاس اتقان وڭىرلەرى كەرەيدىڭ تارىشى، شەرۋشى، شيمويىن تايپالارىنىڭ، سىرت قاراۋىلداردىڭ (اتقى، جاۋار، مونتىك، سارى رۋلارىنىڭ) قونىستارى بولدى. وسى ايماقتاعى ورمان القابىنىڭ جانە ەرتىسكە قۇياتىن كىشىگىرىم وزەن ءسىبىر حاندارىنىڭ زامانىندا شەرۋشى اتانعان (ورىسشا چەكرۋشا). قازىرگى ومبى وبلىسىنىڭ زنامەنسكي اۋدانى – كىشى ۇكى، بولشەۋكوۆسكي – ۇلكەن ۇكى، نازىۆاەۆ، ليۋبين، موسكالەنكو اۋداندارى – جولدىوزەك، پاۆلوگراد، رۋسسكايا پوليانا، نوۆوۆارشاۆسكي، چەرلاك اۋداندارى ورمان – توعايلى قۇرىمبەل ايماعى اتانعان ەدى.

ۇلكەندەردىڭ ايتۋىنشا بۇل ءوڭ ىردە ەكى بايىمبەت بولعان، ەكەۋى دە ءوز ءداۋىرىنىڭ بەلگىلى تۇلعالارى، قول باستاعان كوسەم، ءسوز باستاعان شەشەن كىسىلەر ەكەن. سونىڭ بىرەۋى كۇرسارى اتاسىنا جاتاتىن «قىزىل كوز» بايىمبەت. جاۋعا شابار الدىندا كوزى قانتالاپ قىزارىپ كەتەدى ەكەن. وسى سەبەپتەن دە ەل ىشىندە «قىزىل كوز» باتىر اتانعان بايىمبەت باتىر ابىلاي حاننىڭ زامانىندا ءومىر سۇرگەن ادام. مەنىڭ ارعى اتام بۇلانباي، شەرۋشى رۋىنىڭ ىشىندە بايتايلاق، ۋاق سارى باتىرلار ءبارى تۇستاس ادامدار بولعان دەسەدى. ال بۇلانباي ايتىمبەتۇلى 1690-91 جىلدار شاماسىندا دۇنيەگە كەلگەن ادام. زيراتى ليۋبين اۋدانىنىڭ جەرىندەگى جولدىوزەكتىڭ توعايىنىڭ ىشىندە جاتىر. كۇرسارىدان ەسبول، ەسبولدان – ساقال، سارى، بوركە، قۇرمان جانە دۋاداق-توبەت ەگىز تۋادى. سوندىقتان وسى ەكى اتانىڭ ۇرپاقتارىن ءبولىپ، جارماي دۋاداق-توبەت دەپ قاتار اتايدى، ەگىز تۋعان مالاي-باقتىباي ءتارىزدى. ەل ىشىندە ءوزىنىڭ باتىرلىعىمەن اتى شىققان «قىزىلكوز» بايىمبەت وسى توبەت اتاسىنان تارايدى. توبەتتەن وتەباي، بايىمبەت، اسان، ۇسەن ەسىمدى ءتورت ۇل تۋادى جانە ءبارى دە شەتىنەن باتىرلىعىمەن اتى شىققاندىقتان ەل ىشىندە «توبەتتىڭ تورتەۋى» دەگەن ايدارلى ەسىمدەرىمەن ايگىلى بولعان ادامدار. دۋاداق-توبەت اتاسىنان تاراعان ۇرپاقتار ءوز الدىنا ءبىر-ءبىر تايپا، ءبىر-ءبىر اۋىل. بايىمبەت باتىردىڭ ۇمسىناي ەسىمدى بايبىشەسىنەن – قاراقوجا، بيعوجا، بايقوجا، قوجاعۇل، ەلشىباي، كولباي، تايكەلتىر ەسىمدى جەتى ۇل تۋادى. كەيىنگى تۇتقىن بولىپ قولعا تۇسكەن توقالىنان ەسمۇحامەد تۋادى، ونى ەل ىشىندە ەستەك ايەلىنەن تۋعاندىقتان «ەستەك» اتانىپ كەتكەن. تاۋكە حاننىڭ زامانىندا قۇبا قالماقتار ەرتىستەن ءوتىپ استراحان قالماقتارىمەن قارىم-قاتىناس جاساعانى تاريحتان بەلگىلى. ىرگەلەس جاتقان ومبى وبلىسىنىڭ موسكالەنسكي اۋدانىندا ەبەيتى دەگەن كول بار. بايىرعى اتاۋى «تۇزدىسور». ەبەيتى قالماق حانىنىڭ ەدىل قالماقتارىمەن اراسىندا دانەكەر بولعان ەلشىسى، ءارى قولباسشى باتىرى. سول كەزدە جاسى جيىرمادان جاڭا اسىپ، ەرلىك ىستەرىمەن اتى شىعا باستاعان بايىمبەت باتىر وسى ەبەيتىمەن العاش جەكپە-جەككە شىعىپ اتان وگىزدىڭ تەرىسىنەن يلەنىپ، قورعاسىنمەن كۇپتەلىپ ورىلگەن ون ەكى تاسپا قامشىمەن جاۋىرىن تۇسىنان ءتىلىپ جىبەرگەن دەسەدى. وسى العان جاراقاتىنان كەيىن قالماقتىڭ باتىرى ەبەيتى قىرىق كۇن «تۇزدىسور» كولىنىڭ جاعاسىندا جاتىپ قايتىس بولادى دا، ارتىنان كولدىڭ بۇرىنعى اتاۋى قالماق باتىرى ەبەيتىگە بايلانىستى اتالىپ كەتەدى (بۇل دەرەكتەر زەينوللا وسپانۇلىنىڭ اۋزىنان 1984 جىلى جازىپ الىندى). سوعان قاراعاندا بۇل وڭىردە بولعان وسىناۋ وقيعا 1730-32 جىلدار ارالىعىندا وتكەن ءتارىزدى.

ەكىنشىسى كەرەيدىڭ شەرۋشى اتاسىنان تارايتىن بايتايلاق باتىردىڭ اكەسى قۇتتىمبەتپەن بىرگە تۋىساتىن بايىمبەت باتىر دا تاۋكە حاننىڭ زامانىندا ءومىر سۇرگەن ادام. زيراتى ۇلكەن قارا ويدىڭ وڭتۇستىك شىعىسىندا جاتىر دەگەن جورامالدى قاريالاردان ەستۋشى ەدىك. وسى ايماقتا ورىس-كازاكتىڭ «قالا سالعان» زامانىندا «بايىمبەت بۇلاعى» بولعان دەسەدى. جالپى ۇلكەن قارا وي مەن كىشى قارا ويدىڭ اينالاسىندا تىڭ يگەرگەنگە دەيىن سۋى تۇششى ساۋمال بۇلاقتار مول بولىپتى. بۇل بايىمبەت ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا كەرەي جانىبەك باتىردىڭ كوشىنە ىلەسىپ ەرتىستى بويلاپ التاي اسىپ كەتتى. جولعا شىعارىندا «قىزىلكوز بايىمبەتكە» دە بىرگە ىلەسىپ بارۋدى وتىنەدى. توبەتتىڭ بايىمبەتى – قۇبا قالماقپەن دە، قارا قالماقپەن دە جەر ءۇشىن جاۋلاسىپ، داۋلاستىق. ەندى بۇيىردەن قادالىپ قاپتاعان «سارى قالماققا» اتا-قونىسىمدى قالدىرا المايمىن. اماندىق – ساۋلىقتارىڭىزعا تىلەكتەسپىن. جاڭا قونىستارىڭىز جايلى بولسىن – دەپ جاۋابىن جىبەرەدى. «قىزىل كوز» بايىمبەت باتىردىڭ سەگىز ۇلىنان تاراعان ۇرپاقتارى قازىرگى ومبى وبلىسىن مەكەندەيدى. ۇلى قازان توڭكەرىسىنە دەيىن بايبىشەدەن تۋعان ۇلكەن ۇلدارى قاراقوجا، بيعوجا، بايقوجا، قوجاباي، ەلشىبايلار جەكە اۋىل بولىپ ۇلكەن بايىمبەت اتانسا، ەڭ كەنجەسى ەستەكپەن (ەسمۇحامەد) بىرگە ەنشىلەس بولۋدى ۇيعارعان تايكەلتىر مەن ەلشىباي ۇرپاقتارى ءوز الدىنا كىشى بايىمبەت اۋىلى اتاندى.

قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ بالاسى بەكبولات حان ابىلايدىڭ ورداسىن شابۋ ءۇشىن بەس مەيرامنىڭ قولىن جيناپ كوكشەتاۋعا اتتانعاندا بالتا كەرەي تۇرسىنباي باتىردان حابار تيىسىمەن حان ورداسىن قورعاۋ ءۇشىن كەرەي-ۋاق پەن اتىعاي-قاراۋىلدان جاساق جيناپ قىپشاق ساعالايۇلى قوشقارباي باتىرمەن بىرگە تىزە قوسىپ يمانتاۋدا بەكبولاتتىڭ جولىن توساتىن وسى «قىزىلكوز بايىمبەت». ەكى ءجۇز جىلعا سوزىلعان قازاق-قالماق سوعىسىنان قالجىراعان ەلدىڭ اراسىندا قان توگىسكە جول بەرمەۋدى كوزدەگەن حان ابىلاي بايىمبەتتىڭ ىقىلاس-نيەتىنە ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ قالىڭ قولىن سارىادىر جاققا بۇرۋدى، جولدان شارشاپ-شالدىعىپ كەلە جاتقان بەكبولاتتىڭ ساربازدارىنا توسقاۋىل بولماۋدى سۇرايدى. ەكى جاق كەلىسىمگە كەلگەننەن كەيىن قيىن قىستاۋ كەزەڭدە بالتا كەرەي تۇرسىنباي باتىرمەن بىرگە قاسىنان تابىلعان «قىزىكوز بايىمبەت» پەن قوشقارباي باتىرلارعا حان ورداسىنىڭ تورىنەن ورىن بەرگەن دەسەدى.

وسى اڭىز-دەرەكتى اكەم شايكەن (شاحيزادا) مۇقانجارۇلى قىزىلتۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا تۇراتىن ءانشى، ءارى جىرشى ۇكىلى ىبىرايدىڭ كوزىن كورگەن تاقاۋ سەيىتوۆتەن 1960 جىلدارى جازىپ الىپتى. بۇل ءبىزدىڭ وڭىردەگى ەل قورعاعان بابالارىمىزدىڭ باستان وتكەرگەن تاريحىنىڭ ءبىر پاراسى عانا. ءالى دە بولسا اشىلماعان تاريحىمىز قانشاما.

«قالا» ءسوزى ءسىبىر قازاقتارىنىڭ اراسىندا سوناۋ كوشىم حاننىڭ زامانىنان كەلە جاتقان تەرمين. ماسكەۋ پاتشالىعى ءسىبىردى جاۋلاپ العان العاشقى جىلدارى وزدەرى قونىستانۋعا لايىقتى جەرلەرگە قامالداردى تۇرعىزا باستاعانى تاريحتان بەلگىلى. كەيىن بۇل جەرلەر ساۋدا-ساتتىق جاسايتىن، جارمەڭكە اشاتىن ءىرى قالالارعا اينالا باستادى. سىبىردەگى توبولسك، تارسك، تيۋمەن، ومسك، يشيم جانە باسقا دا ءىرى قالالارعا ورتالىق رەسەيدەن جەرگىلىكتى حالىقتى توناپ، پايدا تاۋىپ بايۋ ءۇشىن كەلگەن ورىستار مەن ماسكەۋ پاتشاسىنىڭ قاھارىنان قايمىققان قاشقىن كەلىمسەكتەر توبىرىمەن كەلە باستادى. ءسىبىر جەرىن وتارلاۋدىڭ مۇنداي سۇرقيا ءادىسى پاتشالىق رەسەي تاراپىنان ۇلكەن قولداۋعا يە بولدى جانە ولارعا جەرگىلىكتى قازاقتاردان تارتىپ الىنعان جەرى ءۇشىن قازىنادان ارنايى قاراجات تولەنىپ وتىردى. ستولىپين تۇسىندا ىشكى رەسەي ولكەسىنەن قونىس اۋدارىپ كەلگەن ورىستىڭ قاراتابان مۇجىقتارى مەن جوكەاياقتارى (قامىس شاركەي – لاپتا كيىپ كەلگەندەردى اتا-بابالارىمىز سولاي اتاعان) بەس-ون ءۇي بىرىگىپ قازاقتاردان تارتىپ جەرلەرگە دەرەۆنيا، حۋتورلارىن ورنالاستىرا باستادى. ولاردىڭ قازاقتاردان تارتىپ الىنىپ، يەمدەنگەن قونىستارى بەرتىنگە دەيىن جەرگىلىكتى حالىق ءۇشىن «قالا» نەمەسە «ورىستىڭ قالاسى» دەگەن ۇعىممەن قالىپتاسىپ قالدى.

قازىرگى ومبى وبلىسىنىڭ اۋماعىندا قالعان اتا-بابالارىمىزدىڭ قونىسى ورىسشا اتاۋلارعا يە بولىپ كوپتەگەن وزگەرىستەرگە ءتۇستى. ون توعىزىنشا عاسىردىڭ اياعى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنا دەيىن قازىرگى اقجار ء–ۋاليحانوۆ اۋدانىمەن ىرگەلەس جاتقان ومبى وبلىسىنداعى ەلدى مەكەندەردىڭ بۇرىنعى قازاقشا اتاۋلارى پولتاۆكا – سارىكول، گريگورەۆكا – قازىبەك، ەرەمەەۆكا – قاۋدانتال، بوريسوۆكا – دۇيسەنباي (ودان ەرتەرەك 18 عاسىردا جاناتاي), ەكاتەرينوسلاۆكا – ۇزىنكول، نوۆوسكاتوۆكا – جامانقالا، گرۋشانوۆكا – قىزىلشىلىك، تسۆەتكوۆو – جارقىناعاش، جەلاننوە – شۇباربيە، ودەسسكوە – قۇراس، بوبروۆيتسا – سىرنايشى، ورەحوۆكا – شاڭداق ەدى. بىراق ءارى قاراي تىزە بەرسەڭ قاعازدىڭ بەتى دە جەتپەيدى. ەڭ الدىمەن اقجار اۋدانىنداعى ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋلارى شىعۋ توركىندەرىنە توقتالا كەتەيىك.

ۇيالى سەلولىق وكرۋگىنىڭ اۋماعىنداعى سۋى تەرەڭ شۇڭقىما كول. بۇرىنعى «تەلمان» سوۆحوزى، قازىرگى اقسارى اۋىلىنان وڭتۇستىككە قاراي 3 شاقىرىم جەردە. ون سەگىزىنشى – ون توعىزىنشى عاسىرلارداعى بۇل كولدىڭ بايىرعى اتاۋى تەرەڭسۋ. باستەرەك، تۋلاق كولدەرى سول زاماننىڭ شونجارلارى بورتەبايدىڭ شامەلى مەن توعجاننىڭ سادۋاقاسىنىڭ جازعى جايلاۋى بولعان. كونەكوز اقساقالداردىڭ ايتۋىنشا كولدىڭ تۋلاق اتانۋى ون توعىزىنشى عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدى وسى وڭىردە وتكەن وقيعاعا بايلانىستى پايدا بولعان ەكەن.

شامامەن 1880 جىلدار ارالىعىندا دۋاداق-توبەت ەلىنىڭ بايى ءارى تەكە ەلىنىڭ بولىسى اكەلى – بالالى بورتەبايدىڭ ءتاشىمى مەن شامەلى وسى وڭىردە شىلدە ايىندا ۇلكەن توي جاساپ، ات جارىسىن وتكىزىپتى. بايگەگە قىزىلجار-ومبى ايماعىن مەكەندەگەن قازاقتاردان 50 – 60 قارالى ات جارىسقا قوسىلعان دەيدى. مارە سىزىعى 40 شاقىرىمدىق ات جارىسى شاڭداقتان (قازىرگى ورەحوۆكا) باستاۋ الىپ ەكىقۇلىن اۋىلىنىڭ تۇسىنا دەيىن سوزىلعان. كۇننىڭ اپتاپ ىستىعىنا شىداي الماعان اتتاردىڭ كوپشىلىگى ۇيالىنىڭ جانىنداعى ايبالا شوعىنىڭ تۇسىنا كەلگەندە زورىعىپ ولەدى. اتتاردىڭ زورىعىپ ولگەن جەرى كەيىن اتقىرىلعان اتاندى. بۇل جەرگە ون توعىزىنشى عاسىردىڭ اياعىندا ورىس پەرەسەلەندەرى ىشكى رەسەيدەن كوشىپ كەلىپ قونىستاندى دا گريشكوۆكا دەرەۆنياسىنىڭ نەگىزىن قالادى. ولگەن اتتاردىڭ تەرىسى (شامامەن 25-30 ات بولۋى كەرەك) تەرەڭسۋ كولىنىڭ اينالاسىنا جايىلىپ كۇنگە كەپتىرىلەدى. شىلدەنىڭ شىجىعان ىستىعىنان ءبۇرىسىپ، كەۋىپ قالعان مالدىڭ تەرىلەرى ىسكە جاراماي تۋلاق بولىپ قالعان ەكەن. سودان بەرى اتتاردىڭ تەرىسى جايىلىپ تۋلاققا اينالعاندىقتان بۇل كول تۋلاق اتانعان. قازاقتا – ات ارىسا تۋلاق، ەر ارىسا ارۋاق – دەگەن ءسوز دە بار.

سەپكراي قازاقتارىنىڭ جاز جايلاۋى بولعان بۇل مەكەننىڭ بۇرىنعى اتاۋى باستەرەك توعايى، باستەرەك جايلاۋى نەمەسە باستەرەك كولى. ون توعىزىنشى عاسىردىڭ اياعىندا وسى كولگە تاياۋ شۇرايلى جەرلەردىڭ باتىس جاعى باستەرەك جايلاۋىن ىشكى رەسەيدەن ورىس پەرەسەلەندەرى قونىستانىپ فيلونوۆكا دەرەۆنياسىنىڭ نەگىزىن قالادى. كولدىڭ سولتۇستىك شىعىس وڭىرىنە ون توعىزىنشى عاسىردىڭ باسىندا ءداۋىت اتالارىنان تاراعان ۇرپاقتار قونىس تەپتى. وسى جەردىڭ بايىرعى اتاۋى شامامەن 1901 – 02 جىلدارى وسى اراعا قىر ەلىندەگى (سارىارقانىڭ ادامدارىن ءبىزدىڭ ەلدە قىردىڭ قازاقتارى دەپ اتايدى) توقىراۋىن وڭىرىنەن ءبىر تورەنىڭ كەلۋىنە بايلانىستى وزگەرگەن دەيدى كوپتى كورگەن كونەكوز قاريالار. ال، ەندى ءبىر دەرەك كوزدەرى وسى اراعا ومبىدان اڭ-قۇس اۋلاۋعا كەلگەن ورىستىڭ ۇلىعى كەلۋىنە بايلانىستى قويىلعان دەيدى.

بىراق ومبى ماڭايىنداعى قازاقتاردىڭ بايىرعى تىلىندە «ورىستىڭ تورەسى» دەگەن ۇعىم جوق. ولاردى «ورىستىڭ ۇلىعى» نەمەسە وزدەرىنىڭ تىلدەرىنەن ەنگەن اتاۋمەن «ورىستىڭ قوجايىنى» دەپ اتايدى. ال، سول ءوڭىردىڭ تاريحى مەن شەجىرەسىن ءتاۋىر بىلەتىن زەينوللا وسپانۇلى اعامىزدان ەستىگەن دەرەگىمىز شىندىققا كوپ جاناسادى.

الاش جۇرتىنىڭ كوشباسشىسى بولعان ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەت ىستەگەن جىلدارى باتىس ءسىبىر گۋبەرنياسىنىڭ ورتالىعى بولعان ومبى قالاسىمەن تىعىز بايلانىستى. قازاقتىڭ تالاي جاقسىلارى مەن جايساڭدارى وسى قالادا وقىپ، ءبىلىم العانى تاريحتان بەلگىلى. سولاردىڭ ىشىندە قىزىلجار – ومبى قازاقتارىمەن ەتەنە ارالاسقان ءاليحان بوكەيحانوۆ. سول كەزدە جىگىت اعاسى بولسا دا وتىزدىڭ جۋان ورتاسىنا كەلىپ قالعان ءاليحان ومبىنىڭ بەدەلدى ورىستارىنىڭ ءبىرى، پەتراشەۆشىلدىك كوزقاراسى ءۇشىن پەتەربۋرگتەن سىبىرگە جەر اۋدارىلعان ياكوۆ سەۆاستيانوۆتىڭ قىزى ەلەنامەن كوڭىل جاراستىرادى. ول كەزدە ءدىنى بولەك جۇرتتان ايەل الۋ قازاق بالاسىنىڭ عۇرپىندا جوق. وسى حابار ءاليحاننىڭ قىردا وتىرعان تۋىستارىنا دا جەتەدى. ءيىسى ورتا جۇزگە ابىرويلى حان تۇقىمىنىڭ مىناداي ورەسكەل قىلىعىنا اكەسى دە ريزاشىلىعىن بىلدىرمەيدى. وسىلايشا وي قورىتقان اكەسى نەدە بولسا بالاسىنىڭ حال-جاعدايىن ءبىلۋ ءۇشىن قوس اتتى پاۋەسكە جەگىپ توقىراۋىن بويىنان ومبىعا جول تارتادى. سوناۋ سارىارقا، تورعاي دالاسىنان باستاپ ءارىسى قارقارالى-باياناۋىل، بەرىسى كوكشەتاۋ-قىزىلجار-ومبى قازاقتارىنا ەسىمى بەلگىلى بولا باستاعان ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ اكەسى بالاسىنىڭ جاعدايىن بىلۋگە اتتانىپتى دەگەن سىبىس جالپاق جۇرتتىڭ قۇلاعىنا بۇرىن جەتەدى. الىس جەردەن ات تەرلەتىپ كەلەتىن تورەنى كۇتىپ الۋ ءۇشىن ومبى ماڭايىن مەكەندەگەن قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى مەن جايساڭدارى وزدەرىنشە قامدانا باستايدى.

تورەنى باستەرەك كولىنىڭ جاعاسىنان ءۇي تىگىپ كۇتىپ الۋدى قاراستىرادى. ايتۋلى مەرزىمدە تورە دە مەجەلەگەن جەرگە جەتەدى. سونىمەن ومبىدان ءجۇز شاقىرىم جەردەگى كولدىڭ جاعاسىندا قۇرمەتتى قوناقتى ءۇي تىگىپ، مال سويىپ قارسى الادى. بۇل ارادا ەلدىڭ بەدەلدى ادامدارى قالادان ءاليحاندى دا شاقىرتىپ الادى. ەسەندىك-ساۋلىق سۇراسقاننان كەيىن تورەنىڭ الىستان سونشالىقتى ات سابىلتىپ كەلۋىنىڭ ءمانىسىن سۇرايدى. ول كەلگەن سەبەبىن ايتادى. ەلدىڭ يگى جاقسىلارى بۇل ارادا ومبىداعى اليحانعا دا حابار بەرىپ، ايتۋلى مەزەتتە شاقىرتىپ الادى.

كوپ كۇتتىرمەي ەسىكتەن ءاليحان دا كىرىپ كەلەدى دە توردە وتىرعاندارعا ءيىلىپ سالەم بەرەدى. الەكەڭنىڭ اكەسى بالاسىنا جاقتىرماي ءبىر قاراپ الادى دا، جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە بەرىش بولىپ قالعان سوزدەرىن اقتارادى.

- ءاليحان! قاراعىم! قازاقتىڭ قىرىق رۋىنان قىرىق قاتىن اپەرۋگە شاما

دا، اتاق-ابىروي دا جەتەدى. ءبىلىمىڭ دە قاي ورىس-قازاقتان كەم ەدى. اۋزى تۇكتى كاپىردەن قاتىن الۋدىڭ نە ءجونى بار – دەيدى.

ءاليحان – ورمانداي ورىستىڭ اراسىندا قازاق بالاسىنىڭ ءسوزىن سويلەپ،

جوعىن جوقتايتىن دا ءبىر ادام كەرەك ەمەس پە – دەپ جاۋاپ قايىرادى.

ءاليحاننىڭ ءسوزىن قۇپ كورگەن توعجاننىڭ سادۋاقاسى – تورە! الەكەڭ دۇرىس ءسوزىن ايتىپ وتىر. قارسىلىق بىلدىرمەي ريزاشىلىعىڭىزدى بەرىڭىز – دەيدى. ياكوۆ سەۆاستيانوۆتىڭ ۇلدارى پەتر مەن ۆاسيلي اق پاتشانىڭ سارايىن توڭىرەكتەپ پەتەربۋرگتە قىزمەت ىستەپ جۇرگەندىكتەن ورىس زيالىلارىنىڭ الدىندا سوزدەرى وتەتىن بەدەلدى ادامدار ەدى. ءسىرا، قازاق ەلىنىڭ دەربەستىگىن اڭساعان الاشوردانىڭ بولاشاق كوسەمى مۇنداي قادامعا پاتشا تەپكىسىندەگى ەلىنىڭ الداعى كۇنىن ويلاعاننان بارعان ءتارىزدى. سونىمەن، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ اكەسى ات شالدىرىپ، دەم العان جەرى «تورە كولى» نەمەسە «تورە كەلگەن كول» اتاۋىنا يە بولىپ «تورەكەلدى» دەگەن اتپەن جۇرتتىڭ جادىندا قالدى. ون توعىزىنشى عاسىردىڭ اياعىندا باستەرەك كولىنىڭ سولتۇستىك شىعىسىنا ىشكى رەسەيدەن كوشىپ كەلگەن ورىس مۇجىقتارى فيلونوۆكا دەرەۆنياسىنىڭ نەگىزىن قالادى. دەرەۆنيانىڭ قازاقشا اتاۋى دا باستەرەك بولدى.

اقسارى- كۇرسارى، كۇرسارىنىڭ ىشىندە ەسبولۇلى سارىنىڭ (شىن ەسىمى سارعاتبەك) – بايبىشەسى – تولكەدەن بالتا، قايداۋىل، قاناتباي، شەگرەك، توقالى سىرعادان – مالاي، باقتىباي، (مالاي-باقتىباي ەگىز تۋعان) تولىباي، تۇكتىباي ەسىمدى ۇلدار تۋادى. وسىلاردىڭ ىشىندە مالاي-باقتىبايدان تاراعان ۇرپاقتار ءبىر قاۋىم ەل بولدى. مالايدىڭ ايتىمبەت، بابىس اتتى ەكى ۇلىنان ون ەكى اۋىل مالاي جۇرتى، ال، باقتىبايدان تۋعان توعىز ۇل – كەگەنتاي، اقجىگىت، جانجىگىت، دوساي، دونا، ءومىر، قاراباس، شىرەنشەك، شاقامان ءوز الدىنا ءبىر-ءبىر اۋىل بولدى. سوناۋ اق پاتشا زامانىندا ون ەكى اۋىل مالاي، توعىز اۋىل باقتىباي اتانعان ەلدىڭ قاريالارى ءبىرى-بىرىمەن جۇزدەسكەندە «ەگىزىمنىڭ سىڭارى» دەپ اماندىق سۇراسادى ەكەن.

مالايدان ايتىمبەت، بابىس تۋادى. ايتىمبەتتەن – ولمەسەك، جۇمان، ءداۋىت بۇلانباي، باۋبەك، بەكباۋ، قىستاۋباي ەسىمدى جەتى ۇل، بابىستان – بۇقار، وتەپ، قوزىباق، جولبولدى تۋادى. سارىدان مالاي-باقتىباي ەگىز تۋسا، ايتىمبەتتەن ءداۋىت-بۇلانباي ەگىز تۋعان. بۇلانباي ۇرپاقتارى ءوسىپ قاجى سامايۇلىنىڭ باس-كوز بولۋىمەن وسى جەرگە جيىرماسىنشى عاسىردىڭ 5-7 جىلدارىندا كەلىپ قونىستانعان ەكەن. بۇل اراداعى توعايدىڭ باۋىرىندا ۇلكەن كول دە بولدى. كولدىڭ بۇرىنعى اتاۋى وگىزولگەن. اڭىز بويىنشا وسى كولدىڭ جاعاسىندا ءبىر كەمپىردىڭ وگىزى ۇيەلەپ ولگەن دەيدى. سودان كولدىڭ اتاۋى وگىزولگەن اتانعان. مالاي ىشىندە بۇلانباي اتاسىنىڭ ۇرپاقتارى ىشكى رەسەيدەن كوشىپ كەلگەن ورىستارمەن جايىلىم جەرلەر ءۇشىن كوپ جانجالداسقان. سولاردىڭ ىشىندە جانتوبەتۇلى قوجاتاي قورعان ۋەزىندە ءۇش جىلعا بولىس بولىپ سايلانىسىمەن «ال مالاي-باقتىباي بالالارى – ۇرلىق قىلاتىندارىڭ ۇرلىق قىلىڭدار، كىسىلىك قۇراتىندارىڭ كىسىلىك قۇرىڭدار» دەگەن ەكەن، نازارۇلى قوجاباي 1916 جىلى الپىستان اسقان شاعىندا ومبىنىڭ «اق تۇرمەسىندە» قايتىس بولدى، ءۇش ايەلى بولسا دا ودان ۇرپاق قالمادى، جۇماتايۇلى ءجۇنىس (شوكوناي) سوعىستىڭ ىشىندە قىرىق ءۇي بوكەن (سەليۆانوۆكا) اۋىلىندا سەكسەننەن اسقان شاعىندا قايتىس بولدى. جاسىندا ورىس پەرەسەلەندەرىنىڭ مالىن بارىمتالاپ، تىنىشتىق بەرمەگەن تەنتەك كىسى بولىپتى. كوللەكتيۆتەندىرۋ جىلدارىندا كولحوزعا نەگە مۇشە بولىپ كىرمەيسىڭ دەگەن ۇكىمەت ادامدارىنا «كولحوزدىڭ جۇمىسىنا تەمىر شىداماعان شوكوناي شىداي ما» دەگەن ءسوزى بار. قارىنبايۇلى مۇحيدەن – جاستاي قايتىس بولعان. ەسەيگەن جىگىت كەزىندە ورىستارمەن جايىلىمعا تالاسىپ، جانجالداسىپ اقىرى سولار اتىپ ولتىرگەن دەيدى. بۇلانباي ۇرپاقتارى ورىستاردىڭ جايىلىمدارى مەن مالدارىنا تيىشتىق بەرمەگەنى ءوز الدىنا، ەگىستىك جەرلەرىنە دە جىلقىلارىن جىبەرىپ ويرانداپ كەتەدى ەكەن. ءسىبىر قازاقتارىنىڭ اراسىندا بەدەلدى جانە ءوز زامانىنىڭ ساۋاتتى شونجارى توعجاننىڭ سادۋاقاسى اتالاس اعايىن بولعاننان سوڭ ولاردىڭ بۇل قىلىقتارىن بەتتەرىنە باسىپ قانشا اقىل-كەڭەسىن ايتىپ جونگە كەلۋلەرىن وتىنسە دە سوزىنە قۇلاق اسىپ، يلىگە قويماپتى. ءتىلىن الماعاندىقتان «بۇلارعا نە داۋا، جەر اۋىپ قاڭعىرىپ كەلگەن كەمباعال، جوكەاياق – ورىستارعا كۇن كورسەتپەي قويدى، بۇلانبايلار ەمەس – ناعىز لاڭبايلار بولدى عوي» دەپ كۇيىنەدى ەكەن. بۇلانباي ۇرپاقتارىنىڭ ەلاعاسى ءوسىپ قاجى سامايۇلىنا «تۋىستارىمىز تەنتەك، جەر ءۇشىن پەرەسەلەن ورىستارمەن جانجالداسىپ ولاردى قولپاشتاپ وتىرعان ومبىداعى ورىس ۇلىقتارىمەن ارامىزدا كيكىلجىڭ تۋادى دا، اعايىنعا قىرسىعى تيەدى. پەرەسەلەندەردەن شەكاراسى ارىرەكتەگى «وگىز ولگەن» شوعى قونىستانۋلارىڭا قولايلى» دەپ كەڭەس بەرگەن كورىنەدى.

ون توعىزىنشى عاسىردىڭ الپىسىنشى-جەتپىسىنشى جىلدارى شاماسىندا مالاي اۋلەتى ەسىلكول، جولدىوزەكتەن (ليۋبين) قۋىلىپ سارىكول (پولتاۆكا) ماڭايىن، باستەرەك، تۋلاق (تەرەڭسۋ) كولىن جايلاعان. باستەرەكتەن 12-13 شاقىرىم جەردە ءبىر شوق قايىڭ توعايى ءوسىپ تۇرىپتى. وسى توعايدان جارقىن دەگەن كىسى وتىنعا اعاش الۋعا بارادى. سول كەزدە الدىنان ۇلكەن ايۋ شىعىپ تاپ بەرەدى. جارقىن وزىنە شابۋىل جاساعان ايۋدىڭ القىمىنان قىسسا، ايۋ ونىڭ قارىنىن جارادى. سول ارادا ەكەۋى دە جان ءتاسىلىم ەتەدى. جارقىندى ىزدەپ ارتىنان بارعان ادامدار ەكەۋىنىڭ بىرگە ءولىپ جاتقانىن كورەدى دە قاتار كومەدى. كەيىن بۇل جەر جارقىننىڭ ەسىمىمەن اتالدى (بۇل اڭىز-مالىمەت قاپار سۇلەيمەنۇلى ايتۋعانوۆ اقساقالدان الىندى). بۇل جەردەن ون شاقىرىم قاشىقتىقتا جارقىناعاش دەگەن شوق تا بار. قازىر وندا ومبى وبلىسى، ودەسسكي اۋدانىنىڭ «تسۆەتكوۆو» شارۋاشىلىعى ورنالاسقان. ودەسسكي اۋدانىندا «قارجاس» اۋىلى بەرتىنگە دەيىن بولدى. بەلگىلى ادەبيەتشى، قوعام قايراتكەرى قوشكە كەمەڭگەروۆتىڭ تۋعان جەرى. شامامەن ون توعىزىنشى عاسىردىڭ اياعىنا قاراي وسى جەرگە ومبى تۇبىندەگى «بوزتوبەدەن» قونىس اۋدارعان. قارجاس رۋىنىڭ ۇرپاقتارى بۇل جەردى 1850 جىلداردان بەرى قونىستانعان جانە «اۋىزداعى قارجاس» دەپ تە اتالادى. اتالعان جەردى ەكىنشى ءسىبىر كازاچي پولكىندە حورۋنجي بولعان مۇسا شورمانوۆ كەرەيدىڭ ىشىندە قۇرمان اتاسىنا جاتاتىن مۇحامەدجان دەگەن بەدەلدى كىسىنىڭ كەلىسىمى بويىنشا رۇقسات الىپ زاڭدى جولمەن 250 سولكەباي اقشاعا ساتىپ العان. قازىر بۇل جەر ومبى قالاسىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنداعى پرومزونا ايماعىنا ەنىپ كەتتى. كەيىنگى قونىستانعان جەرى بورتەبايدىڭ شامەلىنىڭ جايلاۋى بولعان «سۇلۋ شىلىكتەگى» ورماندى، توعايلى قيسىقاعاش ءوڭىرى. جالپى اۋدان ورتالىعى ودەسسكي مەن بەلوستوكتىڭ اتشاپتىرىم اينالاسىنىڭ بۇرىنعى اتاۋى «سۇلۋ شىلىك». وسى ماڭايداعى كوزدىڭ جاۋىن الاتىن جاس شىلىكتەردىڭ بەرتىن كەلە ءبىرشاماسى كولدەنەڭ نەمەسە قيقايىپ، بۇرالىپ وسكەندىكتەن «قيسىق اعاش» اتانعان. ول جەردىڭ بۇرىنعى «قيسىقاعاش» اتاۋىن قىسقارتىپ «قيسىقتاعى قارجاس اۋىلى» دەپ اتايدى. وسى ماڭايداعى قىزىلاعاش، قارااعاش. جارقىناعاش، قيسىقاعاش، جالعىزاعاش ەرتەدەن كەلە جاتقان جەر اتاۋلارى.

اۋەلدە بۇل جەردە قالىڭ جىنىستى توعاي بولعان دەسەدى. بۇل جەردى العاشقى قونىستانعان وتەپ اۋلەتى. وتەپتەن كەنجەباي، جامانقۇل تۋادى. جامانقۇلدان تىلەگەن، تىلەباي، بۇقپانتاي، ءالى، مۇسا تۋادى. وسى بەس ۇلدىڭ ىشىندە تىلەبايدان عانا ۇرپاق جوق. اڭىز بويىنشا مالاي-كەرەيدىڭ ۇرپاقتارىن ورىستار جولدىوزەكتەن تىقسىرعاننان كەيىن وتەپ ۇرپاقتارى تۇزكومگەن، شۇڭقىركولدىڭ اينالاسىنا توقتايدى دا، سول ماڭايداعى قالىڭ وسكەن نۋ ورماننىڭ الاڭقايىن تاڭدايدى. ماڭايدا وسكەن بيىك اعاشتىڭ باسىنا بۇركىت ۇيا سالعان ەكەن. تىلەباي بۇركىت ۇيا سالعان اعاشتى كەسەدى. تىلەبايدىڭ اعاشتى كەسىپ قۇلاتقانىن ەستىگەن قىزى ايبالا بۇل بايتەرەكتى كەسۋگە بولمايدى، كيەسى سوعادى، بۇركىت كيەلى قۇس ەدى دەيدى. كوپ ۇزاماي اينالاسى ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە تىلەبايدىڭ ءوزى دە، ۇيەلمەندى-سۇيەلمەندى ءتورت ۇلى دا قايتىس بولادى. سول ماڭايداعى قالىڭ وسكەن شوق اعاش تىلەبايدىڭ قىزىنىڭ قۇرمەتىنە ايبالا اتانىپ كەتەدى. بۇركىتتىڭ ۇياسى بولعان بولعان توعاي ۇيالى اتانادى. بۇل جەرگە مالايدىڭ وتەپ اتاسىنان تارايتىن ۇرپاقتار جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا قونسىتاندى (1902-03 جىلدار شاماسىندا)

ۇيالىنىڭ بايىرعى اتاۋى بورسىقباي. ەل العاش قونىستانعان جىلدارى بۇل ارادا ءتۇزدىڭ اڭى بورسىقتاردىڭ ءىن قازىپ، كۇشىكتەرىن وربىتەتىن قورىمى وتە مول بولعان ەكەن دەسەدى. تىڭ جەرلەردى يگەرۋ جىلدارى بورسىقباي متس-ءى اتاندى دا، سوڭىنان 22 پارتيا سەزى اتىنداعى سوۆحوزدىڭ ورتالىعى بولدى.

ۇيالىدان ەكى-ءۇش شاقىرىم جەردەگى توعايدىڭ اتاۋى. ونىڭ جانىنا سوۆحوز كەزىندە باۋ-باقشا، كوكونىس، الما اعاشتارى جانە قاراقات، قۇلپىناي ءتارىزدى جەمىس-جيدەكتەردىڭ بۇتالارى ءوسىرىلدى. جەردىڭ وسىلاي اتالۋ سەبەبى: ومبىدان قاراوتكەلگە كىرە تارتاتىن ساۋداگەردىڭ بۇل جەردە كۇزگى جاڭبىر مەزگىلىندە اتى مەرتىگىپ، ارباعا تيەگەن بەس قاپ تۇزىن جەرگە كومىپ كەتەدى. جالعىز ءوزى جاياۋلاپ-جالپىلار جاقىن ماڭايدان لاۋ ايدايتىن ات تاۋىپ اكەلگەنشە ۋاقىت تا ءوتىپ كەتەدى. سول ارادا جەرگە كومىپ قويعان بەس قاپ تۇزى كۇزگى جاڭبىردىڭ سۋىمەن بىرگە ەرىپ ءبىرشاماسى جەرگە ءسىڭىپ كەتىپتى. سودان بۇل جەر تۇزكومگەن اتانعان.

تۇزكومگەن مەن بۇلانباي اۋىلىنىڭ ءدال ورتاسىنداعى سۋى قۇرعاپ قالعان كولدىڭ ورىنى.تىڭ جەرلەردى يگەرۋدىڭ اسەرىنەن بۇل كولدىڭ ورىنى جوعالىپ كەتتى. قازىر ونىڭ ورىنىندا كىشىگىرىم عانا قازان شۇڭقىر قالدى. كوكتەمدە قار ەرىگەندە عانا شۇڭقىردىڭ ورىنىنا سۋ جينالادى.

ۇيالى سەلولىق وكرۋگىنىڭ اۋماعىنداعى شوق نەمەسە توعايدىڭ اتاۋى. بۇل جەردى جانە سىرنايشى مەن شاڭداقتىڭ اراسىن دۋاداق – توبەت رۋىنىڭ ىشىندە وتەباي اتاسىنىڭ داۋلەتتى ادامى تاستىباي دەگەن كىسى جايلاعان ەكەن. 22 پارتيا سەزى اتىنداعى سوۆحوزدىڭ ءتورتىنشى تراكتور ەگىس بريگاداسى وسى جەردە ورنالاستى. توعايدىڭ ورىنى قازىر جوق. بالا كەزىمىزدە توعايدىڭ اراسىندا قازىلعان قۇدىقتاردىڭ ورىنى بولاتىن ەدى. قازىر ولار دا جەرمەن تەگىستەلىپ كەتتى.

جالپى شىلىك ءسوزى تال تۋىسىنا جاتاتىن الاسا بۇتا. وزەن القاپتارىندا، ىلعالدى شابىندىقتاردا وسەدى. بىرنەشە جىلعى بۇتاقتارى سارعىلت ءتۇستى، قىزعىلت جانە قارا بولىپ كەلەدى. قاراشىلىك اتاۋى جەرگىلىكتى جەردە وسىنداي وسىمدىكتىڭ كوپ وسۋىنە بايلانىستى قويىلعان. بۇرىن قاراشىلىك اۋىلىن «جەتى ءۇي» دەپ اتايتىن. العاشقى كوللەكتيۆتەندىرۋ جىلدارى بۇل اراعا جەتى وتباسى قونىستانعان كورىنەدى. بۇرىنعى «جاڭا اۋىل» سوۆحوزىنىڭ بولىمشەسى. ۇلكەن قارا وي مەن كىشى قارا وي كولدەرىنە قۇياتىن وزەندەردىڭ ساعاسىنداعى كەيبىر جەر بەدەرلەرىنىڭ «قاراشىلىك»، «قىزىلشىلىك»، «تالشىلىك» اتاۋلارى تابيعي ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى قويىلعان.

تالشىق ءسوزى – ۆولوكنو دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى (مايلى وسىمدىكتەر كەندىردىڭ نەمەسە ماقتانىڭ تالشىعى). بىراق بۇل ۇعىمنىڭ تالشىق اتاۋىنا قاتىسى جوق. 1962 جىلى كوكشەتاۋ-قىزىلتۋ تەمىرجول ستانتسياسى سالىنعان كەزدە، قازىرگى تەمىرجول ستانتسياسى ورنالاسقان جەردىڭ بايىرعى اتاۋى «تالشىلىك» ەدى. تەمىرجول تارتىلعانعا دەيىنگى ۋاقىتتا شات وزەنى كوكتەمدە تاسىعان كەزدە سۋى وسى اراعا دەيىن جايىلاتىن كورىنەدى. تىڭ يگەرۋدى قولعا العان العاشقى ونجىلدىقتا «تالشىلىك» اتاۋى دا ورىس ءتىلىنىڭ ترانسكريپتسياسىنا سايكەس وزگەرىسكە ۇشىراپ «تالچيك – تالشىق» اتاندى.

بۇرىنعى لەنينگراد اۋدانىنا قاراستى قىزىلتۋ سوۆحوزىنىڭ جەرىندەگى ەلدى مەكەننىڭ اتاۋى. كوللەكتيۆتەندىرۋ داۋىرىندە بۇل اۋىلدىڭ نەگىزىندە «قىزىل جالاۋ» قولحوزى ۇيىمداستىرىلدى. اعارتۋشى – عۇلاما عالىم، ابايدىڭ ەڭبەكتەرىن العاش باسپاعا تاپسىرعان وقىمىستى ازاماتتاردىڭ ءبىرى زەينىلعابيدەن ومسكاۋيدىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. ۇلى عالىم ۋفاداعى «مەدرەسە-عاليانى» بىتىرگەننەن كەيىن ەل ىشىندە بالا وقىتۋمەن اينالىستى. ۋاقىتىن بوس جىبەرمەگەن كىسى ەدى دەيدى. ۇلكەن قارا ويدىڭ اينالاسىنا قونىس تەپكەن ساعا، قۋلىكول، سارمان اۋىلدارىنىڭ دا بالالارىن وقىتىپتى. وسى اۋىلدا بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، الاشتىڭ ارداقتى ازاماتى سماعۇل سادۋاقاسوۆ اق پەن قىزىلدىڭ ارالاسقان زامانىندا ءبىر جىلداي وقىتۋشى بولعان جانە وسى اۋىلدا قىزىلتۋ اۋدانىنا ەسىمى ءمالىم، ۇلاعاتتى ۇستاز سابىر مالىكوۆكە، قىدىرباي شامەلوۆتەرگە ەسەپ تانۋ (اريفمەتيكا), جاعراپيا پاندەرىنەن ساباق بەرگەن.

كىسى ەسىمىنە بايلانىستى قويىلعان. سىرتقى قاراۋىل اتاسىنا جاتاتىن ساتپەك باتىردىڭ ۇزەڭگىلەس جولداسى، ءارى اتالاس اعايىنى. ءسىبىر حانى كوشىمنىڭ داڭقتى باتىرلارىنىڭ ءبىرى. قاراۋىلدىڭ ماشەن اتاسىنان – قىلدى، توعاي، بوتباي، جاۋلىباي، توقتىباي، مامبەتتەن – قۇرمانقوجا، قۇلانشى. قۇرمانقوجادان – ەسەمباي، قاراشا، اپاناي، قوڭىرشا. قۇلانشىدان – اتقى، جاۋار، مونتىك، سارى رۋلارى تارايدى. قۇلانشىدان تاراعان وسى ءتورت اتانى سىرت قاراۋىل نەمەسە ويداعى قاراۋىل دەيدى. كوشىم حاننىڭ زامانىندا ولاردىڭ ەرتەدەگى قونىستارى باتىس ءسىبىر ويپاتىنداعى توبىل وزەنىنىڭ ەرتىسكە قۇياتىن ساعاسى جانە باعاي وزەنىنىڭ اڭعارى مەن بايىش ورماندارى بولعان ەكەن. كوشىم حاننىڭ ەكىنشى ۇلى ەسىم سۇلتاننىڭ بالاسى ابىلكەرەيدىڭ ومبى وزەنى مەن تارسك بەكىنىسى اراسىندا ورىستارعا قارسى جۇرگىزگەن جورىقتارى كەزىندە جاساقتارى سىرت قاراۋىلداردان دا قۇرالدى. ابىلكەرەيدىڭ جاساقتارى تارى ايماعىندا ورىستاردان جەڭىلگەننەن كەيىن سىرت قاراۋىلعا جاتاتىن اۋىلدار ءسىبىردىڭ وڭتۇستىك وڭىرىنە قاراي ويىستى. ۇلگىلى باتىر ورىستار ءسىبىر ولكەسىن جاۋلاپ العان جىلدارى كوشىم حاننىڭ بالاسى اليمەن جانە ونىڭ نەمەرەسى ابىلكەرەيمەن بىرگە باسقىنشىلارعا قارسىلىق كورسەتكەن ادام. سەكسەن جاسقا كەلگەنشە ات ۇستىنەن تۇسپەگەن ادام ەكەن. ودان كەيىن كوشىمنىڭ اليدەن كەيىن ءسىبىر حاندىعىنىڭ تاعىنا وتىرعان ۇلى ەسىم سۇلتانعا دا قولداۋ كورسەتىپ جاۋىنا قارسى سوعىسقان ادام. ەسىم سۇلتان سولتۇستىك وڭىردە 1630 جىلعا دەيىن ورىستارمەن سوعىسقانىن ەسكەرەتىن بولساق، ۇلگىلى باتىردىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى شامامەن 1545-1635 جىلدار اراسى. تارلان تاريحتىڭ قويناۋىنا ۇڭىلەتىن بولساق سىرت قاراۋىلداردىڭ ءوز الدىنا ەل بولىپ قالىپتاسۋ كەزەڭى سوناۋ 15-17 عاسىرلارعا تىرەلەدى. ال، قاراۋىل مەن اتىعاي رۋلارىنىڭ قالىپتاسۋى تايبۇعا اۋلەتتەرىنىڭ بيلىك قۇرعان زامانىنا نەمەسە ودان ارىگە باراتىن ءتارىزدى. تىڭ يگەرگەن العاشقى جىلدارى قازىرگى «كولوس» سوۆحوزى مەن تالشىقتىڭ ورتاسىندا توپىراقتان ۇيىلگەن ۇلكەن وبا بولدى. وسى سوۆحوزدىڭ تۇرعىنى، اقساقالى مارقۇم مولداش مۇجىباەۆ بۇل جەردى «ۇلگىلى باتىردىڭ قورىمى» دەيتىن.

قىپشاق ساعالايۇلى قوشقارباي باتىردىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. قوشقارباي باتىردىڭ ەلى دە وسى ءوڭىردى 17-18 عاسىرلاردا مەكەندەگەن. تۇعىرجاپ قۇبا قالماقتىڭ جەكپە – جەكتە جاۋ تۇسىرگەن اتاقتى باتىرلارىنىڭ ءبىرى. قۇلان قىپشاق رۋىنىڭ ارعى تاريحى ءسىبىر حاندىعىنىڭ ىرگەسىن قالاعان سوناۋ تايبۇعا اۋلەتتەرىنىڭ بيلىك قۇرعان داۋىرىنەن باستاۋ الادى. قۇرامىنا كوپتەگەن ۇلتتار مەن ۇلىستار كىرگەن ءسىبىر حاندىعىنىڭ نەگىزگى اسكەري كۇشىن ورتا ءجۇزدىڭ ارعىن، قىپشاق، كەرەي-ۋاق رۋلارى، كىشى ءجۇزدىڭ جاعالبايلى، تاما، تابىن، كەرەيىت رۋلارى قۇراعانى تاريحتان بەلگىلى. ورىستاردىڭ ءسىبىردى جاۋلاپ الۋ جورىعىنا قارسى قول باستاعان باتىرلاردىڭ ءبىرى قىپشاقتىڭ قۇلان اتاسىنا جاتاتىن قىپشاق ەلىنىڭ قولباسشىسى سەيىتقۇل جاماقۇلى ەكەن. كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋىنشا قوشقارباي باتىردىڭ ارعى اتاسى نەمەسە اتالاس تۋىسى بولسا كەرەك.

ماسكەۋ پاتشاسىنىڭ ءسىبىر جەرىن جاۋلاپ الۋعا قارسىلىق كورسەتكەن باتىرلارىنىڭ ءبىرى اباق كەرەي رۋىنان شىققان اعايىندى قۇتتىمبەت، بايىمبەت دەگەن كىسىلەر ەكەن. قۇتتىمبەتتىڭ ۇلى بايتايلاقپەن قوشقارباي باتىر ۇزەڭگىلەس بولعان ادام. وسى اتانىڭ ۇرپاقتارى ورىس-كازاكتاردىڭ قىسىمىنا جانە ءبىر بۇيىردەن تيىسكە قۇبا قالماقتاردىڭ جورتۋىلىنا شىداماي اۋىل-ايماقتارىمەن بىرگە قارا ەرتىستى ورلەپ كوشىپ كەتسە دە، قوشقارباي باتىر ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى جۇرتىمەن ولارعا ىلەسپەي قالىپ قويعان. بىراق تا كوشكەن قالىڭ ەلمەن قارىم-قاتىناسىن سۋىتپاعان. بۇل ۋاقىتتا ات جالىن تارتىپ مىنگەن قوشقاربايدىڭ ورىس-كازاكتارمەن جەرگە قاتىستى بولعان داۋ-دامايلاردا، قازاق-قالماق اراسىندا بولعان تەكەتىرەس سوعىستاردا جاس شاماسىنا قاراماي باتىرلىعىمەن اتى شىعا باستاعان كەزى ەكەن. ونىڭ داقپىرتى ءوز ەلىندە اتى شىعا باستاعان قالماقتىڭ جاس باتىرى، ءارى جايساڭى تۇعىرجاپقا دا جەتەدى. ەكەۋ ارا ءبىر ايقاسۋدى ماقسات قىلادى. نەدە بولسا قوشقاربايدى ءوز جەرىندە اتتان ءتۇسىرىپ، ابىروي الۋدى ويلاعان تۇعىرجاپ جاۋشىسى ارقىلى قوشقاربايعا بەلگىلەنگەن جەردە بەلدەسۋ ءۇشىن كەزدەسەيىك دەپ حابار جىبەرەدى. قوشقارباي دا تۇعىرجاپتىڭ ايتقانىن قۇپ الىپ، كۇش سىناساتىن جەردى ۇلكەن قاراي وي كولىنە قۇياتىن شات وزەنىنىڭ جاعاسى دەپ بەلگىلەيدى. بۇل وقيعا «اقتابان شۇبىرىندىدان» ىلگەرى ۋاقىتتا وتسە كەرەك.

تۇعىرجاپ مەجەلى جەرگە جەتكەن سوڭ ءبىر كۇن دەمالىپ تۇراقتايدى. ءتۇس كورەدى. تۇسىندە قوشقارباي باتىردىڭ كەۋدەسىنە ءمىنىپ جاۋىن جەڭگەن ەكەن. كورگەن ءتۇسىن قاسىنداعى ەرىپ كەلگەن ساۋەگەيى مۇقىرعا ايتادى. مۇقىر قازاقتىڭ باتىرىن جەڭىپ ەلىڭە ابىرويمەن قايتاسىڭ، بۇل ءتۇستى قوشقارباي دا كوردى، ول تۇسىندە سەنەن جەڭىلگەنىن كورىپ قازىر جۇرەگى شايلىعىپ وتىر – دەيدى.

مۇنداي ءتۇستى قوشقارباي باتىر دا كورەدى. ول قالماقتىڭ باتىرى تۇعىرجاپتىڭ كەۋدەسىنە ءمىنىپ الىپ باسىن كەسكەلى جاتقانىن كورەدى. ۇيقىسىنان شوشىپ ويانعان باتىر كورگەن ءتۇسىن جانىنداعى جاۋىرىنشىسى بەكتەمىرگە ايتادى. بەكتەمىر – وڭىڭدە قورىقساڭ، تۇسىڭدە قۋاناسىڭ – دەگەن ىرىم بار. ەنشاللا تۇسىڭدە كورگەن جاۋىڭدى سەن وڭىڭدە جەڭەسىڭ. قورىقپاي ايقاسقا دايىندال، جولىڭ بولادى – دەپ باتاسىن بەرەدى.

سونىمەن ەكى باتىر شات وزەنىنىڭ جاعاسىندا كەزدەسىپ ءۇش كۇن بويى ءبىرىن ءبىرى الا المايدى. اقىرىندا قوشقارباي ەبىن تاۋىپ نايزاسىنىڭ ۇشىن قالماق باتىرىنىڭ وڭەشىنە قادايدى. وندىرشەگىنە نايزانىڭ ۇشى بويلاي كىرگەن قالماق اتىنان وكىرىپ قۇلاعان قالپى جەر قۇشىپ قالادى.

جەردەن باسىن كوتەرگەن قالماقتىڭ باتىرى – قوشقارباي! مەن سەنى شىنىندا دا تۇسىمدە اتتان اۋدارىپ ءتۇسىرىپ ەدىم. ءوزىمنىڭ جەڭەتىنىمە كامىل سەنىپ ەدىم. بىراق سەنىڭ ءتۇس جورۋشىڭ مىقتى ەكەن. ەندى مەنى وسى اراعا ارۋلاپ قويۋىڭدى سۇرايمىن – دەپ اقىرعى تىلەگىن ايتىپ جان تاپسىرىپتى. قالماقتىڭ باتىرىن ارۋلاپ قويعان قوشقارباي باتىر بەكتەمىر جاۋىرىنشىعا ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى. ونىڭ قاسىنا ەرىپ كەلگەن ءتۇس جورۋشىسى مۇقىر بەكتەمىردەن قازاق داستۇرىمەن ءتۇس جورۋدى ۇيرەنۋ ءۇشىن ءبىر كولدىڭ جاعاسىندا قونىستانىپ قالادى. سودان بەرى قالماقتىڭ باتىرى جەرلەنگەن جەر تۇعىرجاپ اتانادى دا، سوعان تاياۋ وڭىردەگى كولدىڭ اتى مۇقىر اتانادى. كەيىن بۇل قاراۋىلدىڭ اعايىندى ساڭ، ساتتىمبەت اتاسىنان تارايتىن ۇرپاقتاردىڭ قونىسى بولدى. قازاق تاريحىندا ەسىمى وسى كۇنگە دەيىن بەيمالىم بولعان ۇلگىلى باتىردىڭ كوشىم حاننىڭ زامانىنان بەرى قالعان جۇرتىنىڭ ءبىر سىلەمى ساڭ-ساتتىمبەتتىڭ ەسكى قورىمى تالشىقتان التى-جەتى شاقىرىم قاشىقتىقتا قىزىلتۋعا باراتىن جولدىڭ سول جاعىندا. قوشقارباي باتىردىڭ ارعى اتالارى ءسىبىردىڭ توبىل، ءسۇيىر وزەندەرىنىڭ القابىن جايلاعاننان كەيىن كازاك-ورىستاردىڭ قىسىمىمەن 17 عاسىردىڭ ورتاسىندا سەيىتقۇل باتىر (جاماقتان – سەيىتقۇل، سەيىتباتتال، سەيتەك تۋادى) جاماقۇلىنىڭ بالاسى ولجاي باتىردىڭ باستاۋىمەن قۇرىمبەل دالاسىنا قونىس اۋدارعان. ومبى وبلىسىنداعى سۋى تۇزدى ولجاي كولى وسى كىسىنىڭ ەسىمىنە بايلانىستى.

ءداۋىت – كىسى ەسىمى. سوناۋ ابىلايدىڭ زامانىندا ۋاق رۋىنىڭ ىشىندە سارمان اتاسىنان تارايتىن ماقىۇلى ءداۋىت دەگەن ادامنىڭ قونىسى بولعان. داۋىتتەن قويباسار، قويباعار ەسىمدى ەكى ۇل تۋادى. ءسىبىر جەرىن جاۋلاپ العان ورىستار تاتار-باشقۇرتتارمەن، ەستەكتەرمەن قاتار جەرگىلىكتى قازاقتاردى دا زورلاپ شوقىندىرۋعا تىرىسقان. سونداي زوردىڭ كۇشىمەن شوقىنعان قازاقتاردىڭ ءبىرى قويباساردىڭ اكەسى ماقى ورىستىڭ ءدىنىن قابىلداپ، ورىستان قاتىن العان ەكەن. اتالاس تۋىسى، ءارى ەلىنىڭ بەتكە ۇستايتىن ەسبار دەگەن ازاماتى ماقىنىڭ وسى قىلىعىنا رەنجىپ ەكىنشى ۇلى قويباعاردى عانا سوڭىنا ەرتىپ قۇلاندى دالاسىنا (نوۆوسيبيرسك وبلىسىنىڭ كونە اتاۋى) كوشىپ كەتكەن دەيدى. قويباساردان جاقىپبەك (ياكوۆ), ودان ورىس-كازاكتاردىڭ اراسىندا ۆلاديمير ەسىمىمەن بەلگىلى، پاتشا ارمياسىنىڭ پولكوۆنيگى «قارابالتا» تۋادى. قازاقتاردىڭ قويعان اتى بالتاباي، ارعى ءتۇبى ورىسپەن شاتاسقاندىقتان شيكى بولعان سوڭ جانە ناقتى ورىسقا ۇقسامايتىن ءتۇر-تۇسىنە قاراپ قارا بالتا اتانعان. قارا بالتانىڭ ءوزى قۇلىندى دالاسىندا ورىستار سالعان قايىڭباسى قامالىندا ەستەكتەر اراسىندا قىزمەت اتقارعان، اكەسى جاقىپبەك تە كوپ جىلدار ەستەكتەردىڭ ىشىندە جاساۋىل قىزمەتىندە بولعان جانە بۇل جەردە جەرگىلىكتى حالىققا قىسىم كورسەتىپ ولاردىڭ نارازىلىعىنا ىلىككەندىكتەن ىشكى رەسەيگە كوشىپ كەتكەن. كەيىن اكەسى ولگەن سوڭ بالاسى جاقىپبەك ەلىنە ورالىپ، ومبىداعى كادەت كورپۋسىن ءبىتىرىپ ءسىبىر كازاك-ورىس پولكىندە قىزمەت اتقارعان. كوكشەتاۋ توڭىرەگىندە، ۇلكەن قارا وي مەن كىشى قارا ويدىڭ اينالاسىنان باستاپ سوناۋ ەبەيتى كولىنە، قۇلىندى دالاسىنا دەيىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ اراسىندا «قارا بالتا كۇندىز شوقىنىپ، تۇندە ناماز وقيدى» دەگەن ەكى ۇشتى تۇجىرىم دا بولعان. قارا بالتادان – ۆالەريان جانە نيكولاي كۋيبىشەۆتار تۋادى. ۇلى قازان توڭكەرىسىنىڭ قايراتكەر تۇلعالارى.

ايماقتا بەستەرەك، القاتەرەك، قاراتەرەك اتاۋلارى دا بار.

بەستەرەك - اۋدان ورتالىعى تالشىقتان قىزىلتۋعا بارا جاتقان جولداعى اۋىلدىڭ ەسكى اتاۋى قازىر دە سولاي اتالادى.

القاتەرەك – «چيستياكوۆسكي» سوۆحوزىنىڭ بۇرىنعى اتاۋى. اقمولا، يمانتاۋ، قوتىركول وڭىرىنەن ومبىنىڭ كازاچي بازارىنا مال ساتۋعا جانە ساۋدالاۋعا كەلەتىن قازاقتاردىڭ مالدارىن پۇلداپ قايتقان جولاۋشىلارمەن ءوزارا كەڭەسىپ، الدىن مالىمەت الاتىن الاتىن القالى جيىنى وسى ماڭايدا وسكەن شوق تەرەكتىڭ اينالاسىندا وتەدى ەكەن. (تالشىقتىڭ تۇرعىنى مارقۇم راحات ءشارىپوۆتىڭ ايتقان دەرەگى بويىنشا).

قاراتەرەك اتاۋى بىرنەشە جەردە كەزدەسەدى.

بۇرىنعى كولدىڭ اتاۋى. قازىر تەمىر جول ستانتسياسى وتەدى. ەلدى مەكەننىڭ جانىنداعى كولدىڭ سۋى تۇزدى جانە اينالاسى سورتاڭ بولعاندىقتان وسىلايشا اتالعان ءتارىزدى.

ايسارى اۋىلى – ايسارى ەسىمدى قىزدىڭ اتىنا بايلانىستى قويىلعان. سۇيگەن جارىنا قوسىلا الماعان ايسارى قىزدىڭ باسىنان وتكەن وقيعاسى ءدۇلدۇل اقىن يسا بايزاقوۆتىڭ «اقبوپە» پوەماسى تۋىنداۋىنا ارقاۋ بولعان دەسەدى. يسا وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى اتاقتى پالۋان قاجىمۇقانمەن بىرگە ومبى توڭىرەگىندەگى اۋىلداردى ارالايدى. ايسارى قىز بەن شورمان سەرىنىڭ اڭگىمەسىن ەل ىشىنەن ەستيدى. كەيىن بۇل وقيعا جايىندا وزىنە ۇستاز ساناعان بالقاش-شۋ بويىنىڭ اقىنى ساۋىتبەك دەگەن اقىنمەن ويىن بولىسەدى. ساۋىتبەك پوەمانى «اقبوپە» دەپ اتاۋعا ۇسىنىس بەرەدى. پوەماداعى اقبوپە-ايسارى مەن ءامىرحان-شورماننىڭ باستارىنان وتكەن وقيعالار وزەكتەس. وقيعانىڭ ناقتى كەيىپكەرى بايدىڭ سۇلۋ قىزى ايسارى مەن كەدەي دە بولسا، وجەت، قايسار، ءارى سال-سەرى جىگىت شورمان اراسىنداعى اراسىنداعى شىنايى ماحابباتقا بايلانىستى. بىراق ەكەۋى دە ارماندارىنا جەتە المايدى.

قۋلىكول – بۇرىنعى جاڭااۋىل سوۆحوزىنىڭ بايىرعى اتاۋى. سوعىسقا دەيىنگى جىلدارى ۇلكەن قارا ويدىڭ سۋى ەرنەۋىنەن اسىپ وسى جەرگە دەيىن جايىلاتىن كورىنەدى. جەردىڭ اتى دا – قۇس كەربەزى اققۋلاردىڭ ۇيا سالىپ بالاپانىن كوپتەپ وربىتۋدەن اققۋلى كول – ياعني قۋلىكول اتانعان دەۋشى ەدى ۇلكەندەر. 1925 جىلى شارلاق ۋەزى تاراعاننان كەيىن العاشقى جىلدارى قىزىل تۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى بولدى. كەيىن اۋدان ورتالىعى قوندىباي اۋىلىنا (بۇرىنعى چەرنيگوۆ سوۆحوزى، قوندىباي كولى دە وسى جەردە), 1929 جىلدىڭ جازىندا كىشكەنەكولدىڭ جاعاسىنداعى شاباقباي اۋىلىنا كوشىرىلدى

ساعا – ۇلكەن قارا ويدىڭ سولتۇستىك شىعىسىندا ورنالاسقان بۇرىنعى اۋىلدىڭ اتى. ۇلكەن قارا ويعا قۇياتىن وزەن دە وسى اتاۋمەن اتالادى. اۋىل وزەننىڭ ساعاسىنا قونىستانعاندىقتان ساعا دەپ اتالعان. شەجىرە بويىنشا ساقالدان – مەڭدىباي، الديار، قوشقار. مەڭدىبايدان – بازار، كەپەك. الدياردان – نيازباي. قوشقاردان – بايتايلاق، بابا، جانالى، ۇمبەت تارايدى. ساعا اۋىلى ساقال كەرەيدىڭ مەڭدىبايىنان تاراعان كەپەك اتاسىنىڭ اتام زامانعى قونىسى.

قۇرتساي – كولدىڭ سولتۇستىك شىعىسىنداعى ويپاتتى جەردىڭ اتاۋى. دۋاداق-توبەتتىڭ بايى سارماننىڭ ەسكى جۇرتى دا وسى اراعا تاياۋ. شارلاق ۋەزىندە ون سەگىز مىڭ جىلقى بىتكەن قاسىم-سالىمنەن كەيىن ەن-داۋلەتىمەن اتى شىققان سارمان باي ەكەن. سارمان بايعا ون ءبىر مىڭ، توعجاننىڭ سادۋاقاسىنا سەگىز مىڭ جىلقى بىتكەن دەسەدى. جارقىن اۋلىنىڭ بايى بورتەبايدىڭ شامەلىندە دە 3000 جىلقى بولىپتى. كەيىن بۇلاردى ءبارى دە 1928 جىلعى «ۇلى كامپەسكەگە» ىلىگىپ جەر اۋدارىلدى. ۇلكەن قارا ويدىڭ شىعىسىندا «ارال» دەگەن جەر بار. جەرى قۇنارلى، ءشوبى شۇيگىن،، ءارى قىسى دا باسقا وڭىرلەرگە قاراعاندا جۇمساق. سارمان بايدىڭ قالىڭ جىلقىسى قىس مەزگىلىندە وسى جەردى تەبىندەيتىن كورىنەدى. تىڭ جەرلەردى يگەرۋ جىلدارى قۇرىلىپ، وسى كولدىڭ ماڭايىنان ورىن تەپكەن سوۆحوزدار «ارالدان» ءشوپ شاباتىن جانە شارۋاشىلىقتىڭ مالىنا ارناپ قىسقى جەم-ءشوپ قورىن دايىندايتىن.

ساقال كەرەيدىڭ ىشىندە كىسىلىكتەرىمەن قوسا داۋلەتىمەن اتى شىققان اعايىندى اقىلبەك، بايىمبەت، قۇلىبەك، نوگەربەك دەگەن كىسىلەر دە ءومىر سۇرگەن. بۇلاردىڭ ىشىندە قۇلىبەگى 3000 جىلقى بىتكەن باي ەكەن. قۇلىبەكتەن – سەرعازى ودان سادىق، دوسكە، قايىرجان، ءامىرجان. بايىمبەتتەن – سۇلتانعازى ودان احمەتجان ودان – تاجيدەن، قايىرجان (بۇل كىسىنىڭ جۇرت قويعان لاقاپ ەسىمى «اق جاعا» ەدى), مۇباراك، ناسىر، تويبازار. سۇلتانعازى زامانىندا قورعان بولىسىنىڭ ۋەزدنوي مولداسى بولعان ادام. حالىق اراسىندا «ۋكاز مولدا» ەسىمىمەن بەلگىلى. ون توعىزىنشى عاسىردىڭ اياعىندا امىرە قاجىمەن بىرگە (زەينىلعابيدەن ومسكاۋيدىڭ اكەسى) باتىس سىبىردەگى قىزىلجار – ومبى باعىتىنا تارتىلعان تەمىر جولدى سالۋ جۇمىسىنا جەرگىلىكتى قازاقتاردى العىزۋعا جانە قازىنانىڭ ەسەبىنەن ولاردىڭ جالاقىسىن تولەتۋگە مۇرىندىق بولعان. بۇل جۇمىستار ەل ىشىندە «سازان تارتۋ» دەگەن اتپەن بەلگىلى بولدى. تەمىر جولدىڭ استىنا توسەلەتىن شپالدار مەن سونىڭ بويىنا ورنالاسقان تەلەگراف باعاندارىنىڭ ارنايى كەسىپ، دايىنداپ، كەپتىرىلگەن بورەنە-اعاشتارىن ومبىنىڭ ىشكى ايماقتارىنان قازاق جۇمىسكەرلەرى ماجار ارباعا ات جانە وگىز جەگىپ تاسىعان.

اقسارى. بۇرىنعى «تەلمان»، نەمىسشە نايدورف اتانعان سوۆحوزدىڭ ورتالىعىنداعى اۋىلدىڭ اتى. اشامايلى كەرەي رۋىنىڭ ءبىر بۇتاعى تارىشى اتاسىنان – قۋانباي، جيەنباي. قۋانبايدان – سمايىل – ودان اقسارى، كۇرسارى، تەزاعاي، جارىلعاس. اقسارىدان –اقىمبەت، توقىمبەت، نۇرالى، نۇرىمبەت، ەمەنالى، باەت اتالارى تارايدى. بۇل جەردى اقسارىنىڭ ەمەنالى ۇرپاقتارى مەكەن قىلعاندىقتان سولاردىڭ اتىنا بايلانىستى اقسارى اتانعان.

امانگەلدى – اقسارى اۋىلىنان 10 شاقىرىم قاشىقتىقتا توعاي ورتاسىنا ورنالاسقان اۋىلدىڭ اتاۋى. قىپشاق رۋىنىڭ ىشىندە امانگەلدى (بۋكين سادىقتىڭ ارعى اتاسى) ەسىمدى ادامنىڭ قۇرمەتىنە ساي اتانعان. ءوز زامانىندا كىسىلىكتى، ايماعىنا، اينالاسىنداعى ورىس-قازاققا سىيلى ەلدىڭ بەتكە ۇستايتىن ازاماتتارىنىڭ ءبىرى بولعان دەيدى.

1-ءشى ماي سوۆحوزىنىڭ كومينتەرن بولىمشەسى اۋماعىنداعى كولدىڭ بۇرىنعى اتاۋى. كولدىڭ جاعاسىندا سۋ مەن جەلدىڭ اسەرىنەن قۇلاعان ەمەن مەن قايىڭنىڭ ۇشى نايزا ءتارىزدى سويداقتالىپ قالعان تۇبىرلەرى (اعاشتىڭ جەر بەتىندە تامىرىمەن بىرگە قالعان ءتۇبىرىن «تومار» دەيدى) قالىپ قويعاندىقتان «نايزاتومار» كولى اتانعان. بۇل جەردى قىپشاق رۋىنىڭ ورازباي اتالارى شامامەن 19 عاسىردىڭ اياعى مەن 20 عاسىردىڭ باسىندا اقمولا وڭىرىنەن كەلىپ كەلىپ قونىستانعان. كوللەكتيۆتەندىرۋ جىلدارى «كومينتەرن» كولحوزى بولدى دا بەرتىنگە دەيىن سول اتاۋمەن قالدى.

ەل، جەر-سۋ اتاۋلارىن جانە سوعان قاتىستى اڭىز-اڭگىمەلەردى كونەكوز قاريالاردىڭ اۋزىنان ەستىگەنىمىز بويىنشا قاعاز بەتىنە تۇسىردىك. كەيبىر دەرەكتەردىڭ تاريحي وقيعالاردان اۋىتقىپ، دۇرىس بولماۋى دا ىقتيمال. بىراق ءاربىر اڭىز-اڭگىمەنىڭ تۇكپىرىندە تاريحي شىندىق جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس. قۇلاق ءتۇرىپ ەستىگەن اڭگىمەلەردىڭ كوپشىلىگى ەستە ساقتالا بەرمەيدى. ارعى اتا-بابالارىمىزدان ساقتالىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسقان اڭىزداردان، وسىدان ءۇش-ءتورت عاسىر بۇرىن وتكەن وقيعالاردىڭ تاريحي شىندىقتارى كورىنىس بەرەدى. قازاقتىڭ تاريحىن ورىس تا، تاتار دا، ءشۇرشىت تە قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ جازدى. بىراق قايسىسىنىڭ بولماسىن جازعان قولجازبالارىندا حالقىمىزدىڭ تاريحىن بۇرمالاۋشىلىق بايقالادى. قازاقتى تۋمىسىنان نادان، توپاس، ىنجىق، قورقاۋ ەتىپ كورسەتۋ جاعى باسىم. سوناۋ شىڭعىس حان زامانىنان بۇرىن اتا-بابالارىمىزدىڭ قۇتتى مەكەنى مەن ىرىسى بولعان ءسىبىر ءوڭىرى قازاققا ەشۋاقىتتا جات بولعان ەمەس. بۇل ءوڭىردى باتىستان جاتجەرلىكتەر كەلىپ باسىپ العاننان كەيىن كوپتەگەن جەر اتاۋلارى سولاردىڭ تىلدەرىنە يكەمدەلىپ وزگەرىسكە ۇشىرادى. بىراق ولاردىڭ بايىرعى اتاۋلارى ءالى دە بولسا حالقىمىزدىڭ ساناسىنان كومەسكىلەنىپ وشە قويعان جوق.

پروفەسسور ن.فيرسوۆ 1915 جىلى پەتەربوردا جارىق كورگەن «ءسىبىر تاريحىنىڭ مالىمەتتەرى» اتتى ەڭبەگىندە: «ورىستاردىڭ نەگىزگى ماقساتى ءسىبىردى وتارلاۋ بولدى. بۇل جورىق اقىرىندا قاندىبالاق كوسەمنىڭ (جارماكتىڭ) باسىن جۇتسا، سىبىرلىكتەردىڭ قانىن سۋداي اعىزدى. ايتالىق، ءسىبىر پاتشاسى جادىگەردىڭ تۇسىندا (1555 جىلى) سالىق تولەۋشىلەر سانى 30700 ادام بولسا، ءحVىى عاسىردا باتىس ءسىبىر ولكەسىندەگى جەتى ۋەزدە سالىق تولەيتىن قاۋقارى بار 3000 ادام قالدى» دەپ جازادى. ارادا ءبىر عاسىر ۋاقىت وتكەندە ۇلىستاعى ادام سانىنىڭ ون ەسەگە ازايىپ كەتۋى سول زاماندا بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان جەرگىلىكتى حالىقتى وتارلاۋشىلار بالا-شاعاسىمەن قوسا قويشا قىرعاندىعىنان حابار بەرىپ تۇرعانى ايدان انىق. البەتتە، وزگە مەملەكەتتىڭ بوداندىعىنا بوي ۇسىنعان سالىق تولەۋشى ۇلىستار ادامىنىڭ سانىن ازايتۋعا تىرىساتىنىن ويلاساق ءسىبىر ولكەسىندە 16 عاسىردىڭ ورتا شاماسىندا 50-60 مىڭ ادام بولدى دەپ جورامالداۋعا بولادى. كوشپەندى نەمەسە جارتىلاي كوشپەندى مەملەكەتتىڭ اسكەري قۋاتىنا ساي ءسىبىر حاندىعىنىڭ ىرگەلى جاۋىنا قارسى جاساق شىعارۋعا ءبىر نەمەسە ەكى تۇمەن قول شىعاراتىنداي قاۋقارى مول ەدى. كەزبەلەر مەن قاراقشى توبىردان قۇرالعان جارماقتىڭ بار-جوعى بەس ءجۇز ادامى وسىنداي ۇلان – عايىر ايماقتى از عانا جىلدىڭ ىشىندە تىزە بۇكتىرۋى اقىلعا سىيىمسىز. بۇل شوۆينيستىك تۇرعىدان اسىرەلەۋدىڭ ناعىز دورەكى ءتۇرى. ورتا عاسىرلاردا باتىس ەۋروپادان جاڭادان اشىلعان امەريكا قۇرىلىعىنا اتتانعان يسپاندىق كونكيستادورلار جەرگىلىكتى اتستەكتەر مەن ينكتەردىڭ كونە مادەنيەتىن تىپ-تيپىل قىلىپ جويىپ جىبەرگەنى تاريحتان بەلگىلى. بۇگىندە ەۋروپالىقتار وق-ءدارى مەن زەڭبىرەكتەردىڭ كۇشىمەن ارەڭ تىزە بۇكتىرگەن ءبىر كەزدەگى جاۋىنگەر ءۇندىس حالىقتارىنىڭ جۇرناعى عانا قالدى. بۇل جاعدايدان ءسىبىر حالىقتارى دا شەت قالمادى. ماسكەۋ پاتشالىعىمەن ات جالىنان تۇسپەي ەلۋ سوعىسقان كوشىم حان مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنان قالعان ۇلىستىڭ نەگىزگى تىرەگى قازاقتار بولسا، قالعاندارى وتارشىلارمەن ارالاسىپ ءارتۇرلى توپتاعى حالىقتاردىڭ قۇرامىنا ەندى. ءبىر كەزدەگى ەستەكتەر مەن بۇعىلدار، قازىرگى ءسىبىردىڭ، تەبرىزدىڭ، توبىلدىڭ، بارابانىڭ تاتارلارى، جەرگىلىكتى حالىقپەن ءبىرجولا ارالاسىپ كەتكەن كەلىمسەكتەردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى شالدوندار (وزدەرىن چالدونى نەمەسە چەلدونى دەپ اتايدى) مەن كەرىجاقتار (كەرجاكي) بۇرىنعى ءسىبىر جۇرتىنان قالعان جۇرناقتار.

سىبىرلىكتەر، سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز 1616 جىلى ماسكەۋ وتارلاۋشىلارىنا قارسى سوڭعى رەت باس كوتەردى. كوتەرىلىسشىلەردى جالدامالى پاتشا اسكەرى قويداي باۋىزداپ، قاتىن-قالاش، بالا- شاعاسىنا دەيىن تۇتقىنعا الدى. وسىلاي ءسىبىردىڭ سىرباز حانى كوشىم جەڭىلگەننەن كەيىن رەسەي يمپەرياسى قازاق ورداسىمەن بەتپە-بەت قالدى. ال، ءسىبىر حاندىعىنىڭ قۇرامىندا بولعان قازاق تايپالارىنىڭ كوپشىلىگى ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم حاننىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا ەندى.

قورىتىندىلاپ ايتقاندا، التىن وردا مەملەكەتى ىدىراعاندا قازاق حاندىعىمەن ءبىر عاسىر بۇرىن سىبىردە بيلىك قۇرعان ون حاننىڭ حالىق اراسىنا تاراعان اۋىز ەكى شەجىرە بويىنشا كەرەي توعىرىل حاننان سامكەن، ۇكى، ارىستان ەسىمدى ءۇش ۇل تۋادى. ۇكىدەن مامىق بي ودان تايبۇعا تۋادى. تايبۇعادان كەيىن سىبىرگە ونىڭ بالالارى ومار مەن ماردان قاتارىنان بيلىك جۇرگىزدى. (ومار سانسىزبايۇلىنان ەستىگەنىمىز. ول كىسى وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدار احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ تىكەلەي باستاماسى بويىنشا قۇرىلعان فولكلورلىق ەكسپەديتسيا قۇرامىنىڭ مۇشەسى بولدى. احاڭنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا كوپتەگەن قازاق عۇلامالارى قازاق حالقى مەن حاندارىنىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى شەجىرەلەر مەن دەرەكتەردى جيناستىردى. بۇل ماسەلەگە ابىزدارىمىز شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ، سانجار اسفاندياروۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ جانە وزگەلەرى دە ات سالىستى. سولاردىڭ قاتارىندا ومار سانسىزباەۆقا ءسىبىر ولكەسىن مەكەندەگەن قازاقتار مەن باسقا دا حالىقتاردىڭ شەجىرەلەرى مەن اڭىز-اڭگىمەلەرىن جيناستىرۋ تاپسىرىلعان بولاتىن) شوبەرەسى تايبۇعا اۋلەتتەرىنەن كەيىن سىبىردەگى كوشىم پاتشالىعى شيرەك عاسىرداي ءومىر ءسۇرىپ، تاريحتىڭ سۇرلەۋ-سوقپاعىندا وزىندىك ءىزىن قالدىردى. بۇل پاتشالىق رەسەي وتارشىلىعىنا قارسى تۇرعان ازيا قۇرلىعىنداعى ەڭ العاشقى كۇش رەتىندە تاريحتان ورىن الدى. ەلتاڭباسىندا ەكى باستى سامۇرىق قۇسى بەينەلەنگەن مەملەكەتتىڭ قازاق حاندىعىن وتارلاۋ ساياساتى ءبىر جارىم عاسىرعا بوگەلدى (1582 جىلدان باستاپ 1731 جىلعا دەيىنگى ارالىق). ءوز كەزەگىندە قازاق دالاسى ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ (قوقان، بۇحار، حيۋا حاندىقتارى) ورىس اسكەرلەرىنىڭ تابانىندا جانشىلۋىن ءبىر جارىم عاسىرعا كەشىكتىردى. ءبىر زاماندا وزدەرى تىزەلەرىن بۇكتىرىپ، الىم – سالىق تولەتكەن ورمان ادامدارىنا كوكبورىنىڭ ۇرپاقتارى اۋىزبىرلىگى جوق بولۋدىڭ سالدارىنان ەندى وزدەرى سونداي كۇيگە ءتۇس

ودەسسكوە اۋدانىنداعى ەلدى مەكەندەر: تسۆەتكوۆو – جارقىناعاش، جەلاننوە – شۇباربيە، ودەسسكوە – قۇراس، بوبروۆيتسا – سىرنايشى، ورەحوۆكا – شاڭداق، تسۆەتكوۆو-جارقىناعاش، گريشكوۆكا – اتقىرىلعان، بەلوستوك – سۇلۋشىلىك، كەيىن وسى شىلىكتەر جەر جاعدايىنا بايلانىستى قيعاش وسكەندىكتەن قيسىق اعاش اتاندى. بۇل جەر بورتەبايدىڭ شامەلىنىڭ جازعى جايلاۋى بولدى. 19 عاسىردىڭ اياعىندا وسى جەرگە ومبىنىڭ قالاسىنىڭ ماڭىنا 1850 جىلدارى قونىستانعان «اۋىزداعى قارجاس» اۋىلىنان قارجاس رۋىنىڭ اقشا اتالارى 1895-96 جىلدارى قونىس تەپتى. بۇل جەردىڭ قيسىقتاعى قارجاس اتاۋى ءالى كۇنگە دەيىن جۇرتتىڭ جادىندا. اتاۋدىڭ ءتۇپ توركىنى قيسىق اعاش دەگەن سوزدەن شىققان.

موسكالەنكو اۋدانىنداعى ەلدى مەكەندەردىڭ بۇرىنعى قازاقشا اتاۋلارى – نوۆوتساريتسىنو – كۇمدىكول، تاتيانوۆكا – بايمىرزا، گۆوزدەۆكا – بۋىرلىق، سەليۆانوۆكا – قىرىق ءۇي بوكەن. شەرەمەتەۆكا – سادۋاقاس اۋىلى، بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، قازاق ادەبيەتى سىنىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى عابباس توعجانوۆتىڭ اكەسى توعجاننىڭ سادۋاقاسى وسى اۋىلدا تۋعان. بۇدان وزگە پولتاۆكا، نازىۆاەۆكا، ليۋبين، شارباقكول، ماريانوۆكا (مىرزاعۇل) ەلدى مەكەندەردىڭ دە بۇرىنعى قازاقشا اتاۋلارى بار. وعان كەيىن توقتالامىز.

kerey.kz