Bwlanbay auılınıñ tuması Zeynolla Ospanwlın auıl balaları «Zäken ätäy» dep ataytın edik. El men jerdiñ tarihın, osığan baylanıstı şıqqan ataulardı, ata-babalarımızdıñ tarihın Zeynolla ağamızdıñ auzınan köp estidik. Köpşiligin wmıtıp qalmas üşin qağazğa tüsirip te alatınmın. Arğı atamız Bwlanbay batırdan Köksil, Üyrek, Şürek, Aral, Qaşağan esimdi bes wl tuadı. Bäybişesinen Köksil (meniñ arğı atam), ekinşi äyelinen qalğan törteui tuadı. Bes wldıñ arasında el işinde «Käri bi» atanğan Şürek bi Bwlanbaywlı. Zeynolla ağamız osı Şürek bidiñ altınşı wrpağı. Büginde marqwm bolğan Zeynolla Ospanwlı aqsaqaldan estigen şejirelik derekterdi jwrtşılıqtıñ nazarına wsınudı jön kördik. Jer-su ataularına baylanıstı derekterdiñ qaysı bir atauları tarihi oqiğalarmen säykespey jatsa köpşilikten keşirim ötinemin. El işinde qwyma qwlaq köneköz qariyalar qalğan bolsa, ne bolmasa keyingi buın zamandastardıñ ülkenderden estigen añız-äñgimeleri bolsa dwrıs-bwrısın tüzetip ün qosar dep oylaymın. Estigen qwlaqta jazıq joq degendey – ilgeride ötken ata-babalarımızdan qalğan añız-äñgimelerdi bertinge deyin jetkizgen özimizden ülken ağa buınnıñ auızınan estigen derekter boyınşa qağaz betine tüsirudi jön kördim. Qalayda bolsın ärbir añız ben şejirelik äñgimede halqımızdıñ qağazğa jazılmay ketken tarihınan, bwdan san ğasır ötken ömirinen derek beretin kömeski bolsa bir izderi sayrap jatır. Qazir eki-üş atasınan äri qaray jöndi mağlwmat bilmeytin «Wlı orıs» halqı da köne tarihtıñ qoynauın aqtarıp özderi şıqqan geneologiyalıq ata-tekterin izdestirip jatır. Tipti jer-su ataularına qatıstı materialdardı da arhivterden aqtarıp özderiniñ memlekettik twrğıdağı közqarastarına say qaytadan öñdep jazuda. Olarğa qarağanda osı qwttı mekenimizdi sonau 13-15 ğasırlarda Taybwğa äuletteri bilik qwrğan, odan qaldı Sibir handarı Bekbolat, Jädiger, Seydahmet (Seytek), Köşim handardıñ handıq qwrğan zamanında Batıs sibir aymağın en jaylağan ata-babalarımızdıñ ilgeridegi tarihı keleşek wrpaq üşin qajet. Jalpı qazaqtar ärbir tarihi oqiğalar men qwbılısqa qatıstı at qoyuğa şeber halıq. Jeti atasın bilmegen jigit jetim degendey elimizdiñ, jerimizdiñ, suımızdıñ tarihi atauları qanday oqiğalarğa baylanıstı qalıptastı jäne osı ataulardıñ şığuınıñ tüp törkini qanday jağdayda payda boldı. Täuke hannıñ zamanınan bwrın Ülken Qara oydıñ soltüstik batıs öñiri ağayındı Qwttımbet – Bäyimbetterdiñ jaylaytın qonısı eken. Orıstar Sibir handığın talqandap birjola tarih sahnasınan ketirgennen keyin de handıqtıñ qwramında bolğan orta jüzdiñ qıpşaq (sonıñ işinde qwlan qıpşaqtar), kerey-uaq, arğın (atığay-qarauıl, bäsentiin, qanjığalı, tobıqtı, kişi arğınnıñ Älimbet, Bäyimbet, Şaqşaq ruları. Osı rular turalı el arasında «Älimbetke erseñ qamqadan şapan kiersiñ, Bäyimbetke erseñ at üstinen siersiñ, Şaqşaqqa erseñ şeşinip jauğa tiersiñ» degen söz de bar. Jarmaqtıñ oñ qolı bolğan Ivan Kol'conı Sibir hanı Jädigerdiñ uäziri bolğan Şağır bidiñ wrpağı – kişi arğınnıñ batırı Begiş Somjürekwlı öndirşegine sadaqtıñ jebesin qadap öltiredi. Bwl derekti Ombı qalasınıñ twrğını, Mirjaqıp Dulatwlına tuıs bolıp keletin Şolat aqsaqaldan 1983 jılı jazıp aldım), kişi jüzdiñ jeti ruı (jağalbaylı, tama, tabın, kereyt, kerderi, ramadan, teleu) Köşim hannıñ wldarı Äli men Esim swltandardıñ orıstarğa qarsı jürgizgen soğıstarına qatıstı. Olar Mäskeu jibergen jaldamalı orıs qosındarınan birjola jeñilis tapqannan keyin qazaqta Eñsegey boylı Er esim atanğan Esim hannıñ zamanında qazaq handığınıñ qwramına endi. Sibir hanı Seydahmet bilik qwrğan twsta Ombı oblısınıñ soltüstigindegi Ülken Üki, Kişi Üki, Tarsk qalasınıñ aynalası, Bağay özeniniñ qwyılısı, Toy, Arqar özenderi men Tebindi, Tas atqan öñirleri kereydiñ Tarışı, Şeruşi, Şimoyın taypalarınıñ, sırt qarauıldardıñ (Atqı, Jauar, Möntik, Sarı rularınıñ) qonıstarı boldı. Osı aymaqtağı orman alqabınıñ jäne Ertiske qwyatın kişigirim özen Sibir handarınıñ zamanında Şeruşi atanğan (orısşa Çekruşa). Qazirgi Ombı oblısınıñ Znamenskiy audanı – kişi Üki, Bol'şeukovskiy – ülken Üki, Nazıvaev, Lyubin, Moskalenko audandarı – Joldıözek, Pavlograd, Russkaya polyana, Novovarşavskiy, Çerlak audandarı orman – toğaylı Qwrımbel aymağı atanğan edi.

Ülkenderdiñ aytuınşa bwl öñ irde eki Bäyimbet bolğan, ekeui de öz däuiriniñ belgili twlğaları, qol bastağan kösem, söz bastağan şeşen kisiler eken. Sonıñ bireui Kürsarı atasına jatatın «qızıl köz» Bäyimbet. Jauğa şabar aldında közi qantalap qızarıp ketedi eken. Osı sebepten de el işinde «Qızıl köz» batır atanğan Bäyimbet batır Abılay hannıñ zamanında ömir sürgen adam. Meniñ arğı atam Bwlanbay, Şeruşi ruınıñ işinde Baytaylaq, uaq Sarı batırlar bäri twstas adamdar bolğan desedi. Al Bwlanbay Äytimbetwlı 1690-91 jıldar şamasında düniege kelgen adam. Ziratı Lyubin audanınıñ jerindegi Joldıözektiñ toğayınıñ işinde jatır. Kürsarıdan Esbol, Esboldan – Saqal, Sarı, Börke, Qwrman jäne Duadaq-Töbet egiz tuadı. Sondıqtan osı eki atanıñ wrpaqtarın bölip, jarmay Duadaq-Töbet dep qatar ataydı, egiz tuğan Malay-Baqtıbay tärizdi. El işinde öziniñ batırlığımen atı şıqqan «Qızılköz» Bäyimbet osı Töbet atasınan taraydı. Töbetten Ötebay, Bäyimbet, Asan, Üsen esimdi tört wl tuadı jäne bäri de şetinen batırlığımen atı şıqqandıqtan el işinde «Töbettiñ törteui» degen aydarlı esimderimen äygili bolğan adamdar. Duadaq-Töbet atasınan tarağan wrpaqtar öz aldına bir-bir taypa, bir-bir auıl. Bäyimbet batırdıñ Wmsınay esimdi bäybişesinen – Qaraqoja, Biğoja, Bayqoja, Qojağwl, Elşibay, Kölbay, Taykeltir esimdi jeti wl tuadı. Keyingi twtqın bolıp qolğa tüsken toqalınan Esmwhamed tuadı, onı el işinde estek äyelinen tuğandıqtan «Estek» atanıp ketken. Täuke hannıñ zamanında qwba qalmaqtar Ertisten ötip Astrahan qalmaqtarımen qarım-qatınas jasağanı tarihtan belgili. İrgeles jatqan Ombı oblısınıñ Moskalenskiy audanında Ebeyti degen köl bar. Bayırğı atauı «Twzdısor». Ebeyti qalmaq hanınıñ Edil qalmaqtarımen arasında däneker bolğan elşisi, äri qolbasşı batırı. Sol kezde jası jiırmadan jaña asıp, erlik isterimen atı şığa bastağan Bäyimbet batır osı Ebeytimen alğaş jekpe-jekke şığıp atan ögizdiñ terisinen ilenip, qorğasınmen küptelip örilgen on eki taspa qamşımen jauırın twsınan tilip jibergen desedi. Osı alğan jaraqatınan keyin qalmaqtıñ batırı Ebeyti qırıq kün «Twzdısor» köliniñ jağasında jatıp qaytıs boladı da, artınan köldiñ bwrınğı atauı qalmaq batırı Ebeytige baylanıstı atalıp ketedi (bwl derekter Zeynolla Ospanwlınıñ auzınan 1984 jılı jazıp alındı). Soğan qarağanda bwl öñirde bolğan osınau oqiğa 1730-32 jıldar aralığında ötken tärizdi.

Ekinşisi kereydiñ Şeruşi atasınan taraytın Baytaylaq batırdıñ äkesi Qwttımbetpen birge tuısatın Bäyimbet batır da Täuke hannıñ zamanında ömir sürgen adam. Ziratı Ülken Qara Oydıñ oñtüstik şığısında jatır degen joramaldı qariyalardan estuşi edik. Osı aymaqta orıs-kazaktıñ «qala salğan» zamanında «Bäyimbet bwlağı» bolğan desedi. Jalpı Ülken Qara Oy men Kişi Qara Oydıñ aynalasında tıñ igergenge deyin suı twşı saumal bwlaqtar mol bolıptı. Bwl Bäyimbet on segizinşi ğasırdıñ ekinşi jartısında kerey Jänibek batırdıñ köşine ilesip Ertisti boylap Altay asıp ketti. Jolğa şığarında «qızılköz Bäyimbetke» de birge ilesip barudı ötinedi. Töbettiñ Bäyimbeti – Qwba qalmaqpen de, qara qalmaqpen de jer üşin jaulasıp, daulastıq. Endi büyirden qadalıp qaptağan «Sarı qalmaqqa» ata-qonısımdı qaldıra almaymın. Amandıq – saulıqtarıñızğa tilektespin. Jaña qonıstarıñız jaylı bolsın – dep jauabın jiberedi. «Qızıl köz» Bäyimbet batırdıñ segiz wlınan tarağan wrpaqtarı qazirgi Ombı oblısın mekendeydi. Wlı qazan töñkerisine deyin Bäybişeden tuğan ülken wldarı Qaraqoja, Biğoja, Bayqoja, Qojabay, Elşibaylar jeke auıl bolıp Ülken Bäyimbet atansa, eñ kenjesi Estekpen (Esmwhamed) birge enşiles boludı wyğarğan Taykeltir men Elşibay wrpaqtarı öz aldına kişi Bäyimbet auılı atandı.

Qaz dauıstı Qazıbek bidiñ balası Bekbolat han Abılaydıñ ordasın şabu üşin bes Meyramnıñ qolın jinap Kökşetauğa attanğanda balta kerey Twrsınbay batırdan habar tiisimen han ordasın qorğau üşin Kerey-uaq pen atığay-qarauıldan jasaq jinap qıpşaq Sağalaywlı Qoşqarbay batırmen birge tize qosıp Imantauda Bekbolattıñ jolın tosatın osı «qızılköz Bäyimbet». Eki jüz jılğa sozılğan qazaq-qalmaq soğısınan qaljırağan eldiñ arasında qan tögiske jol bermeudi közdegen han Abılay Bäyimbettiñ ıqılas-nietine rizaşılığın bildirip qalıñ qolın Sarıadır jaqqa bwrudı, joldan şarşap-şaldığıp kele jatqan Bekbolattıñ sarbazdarına tosqauıl bolmaudı swraydı. Eki jaq kelisimge kelgennen keyin qiın qıstau kezeñde balta kerey Twrsınbay batırmen birge qasınan tabılğan «qızıköz Bäyimbet» pen Qoşqarbay batırlarğa han ordasınıñ törinen orın bergen desedi.

Osı añız-derekti äkem Şayken (Şahizada) Mwqanjarwlı Qızıltu audanınıñ ortalığında twratın änşi, äri jırşı Ükili Ibıraydıñ közin körgen Taqau Seyitovten 1960 jıldarı jazıp alıptı. Bwl bizdiñ öñirdegi el qorğağan babalarımızdıñ bastan ötkergen tarihınıñ bir parası ğana. Äli de bolsa aşılmağan tarihımız qanşama.

«Qala» sözi sibir qazaqtarınıñ arasında sonau Köşim hannıñ zamanınan kele jatqan termin. Mäskeu patşalığı Sibirdi jaulap alğan alğaşqı jıldarı özderi qonıstanuğa layıqtı jerlerge qamaldardı twrğıza bastağanı tarihtan belgili. Keyin bwl jerler sauda-sattıq jasaytın, järmeñke aşatın iri qalalarğa aynala bastadı. Sibirdegi Tobol'sk, Tarsk, Tyumen, Omsk, Işim jäne basqa da iri qalalarğa ortalıq Reseyden jergilikti halıqtı tonap, payda tauıp bayu üşin kelgen orıstar men Mäskeu patşasınıñ qaharınan qaymıqqan qaşqın kelimsekter tobırımen kele bastadı. Sibir jerin otarlaudıñ mwnday swrqiya ädisi patşalıq Resey tarapınan ülken qoldauğa ie boldı jäne olarğa jergilikti qazaqtardan tartıp alınğan jeri üşin qazınadan arnayı qarajat tölenip otırdı. Stolıpin twsında işki Resey ölkesinen qonıs audarıp kelgen orıstıñ qarataban mwjıqtarı men jökeayaqtarı (qamıs şärkey – lapta kiip kelgenderdi ata-babalarımız solay atağan) bes-on üy birigip qazaqtardan tartıp jerlerge derevnya, hutorların ornalastıra bastadı. Olardıñ qazaqtardan tartıp alınıp, iemdengen qonıstarı bertinge deyin jergilikti halıq üşin «qala» nemese «orıstıñ qalası» degen wğımmen qalıptasıp qaldı.

Qazirgi Ombı oblısınıñ aumağında qalğan ata-babalarımızdıñ qonısı orısşa ataularğa ie bolıp köptegen özgeristerge tüsti. On toğızınşa ğasırdıñ ayağı jiırmasınşı ğasırdıñ basına deyin qazirgi Aqjar –Uälihanov audanımen irgeles jatqan Ombı oblısındağı eldi mekenderdiñ bwrınğı qazaqşa atauları Poltavka – Sarıköl, Grigor'evka – Qazıbek, Eremeevka – Qaudantal, Borisovka – Düysenbay (odan erterek 18 ğasırda Janatay), Ekaterinoslavka – Wzınköl, Novoskatovka – Jamanqala, Gruşanovka – Qızılşilik, Cvetkovo – Jarqınağaş, Jelannoe – Şwbarbie, Odesskoe – Qwras, Bobrovica – Sırnayşı, Orehovka – Şañdaq edi. Biraq äri qaray tize berseñ qağazdıñ beti de jetpeydi. Eñ aldımen Aqjar audanındağı eldi mekenderdiñ atauları şığu törkinderine toqtala keteyik.

Wyalı selolıq okruginiñ aumağındağı suı tereñ şwñqıma köl. Bwrınğı «Tel'man» sovhozı, qazirgi Aqsarı auılınan oñtüstikke qaray 3 şaqırım jerde. On segizinşi – on toğızınşı ğasırlardağı bwl köldiñ bayırğı atauı Tereñsu. Basterek, Tulaq kölderi sol zamannıñ şonjarları Börtebaydıñ Şämeli men Toğjannıñ Saduaqasınıñ jazğı jaylauı bolğan. Köneköz aqsaqaldardıñ aytuınşa köldiñ Tulaq atanuı on toğızınşı ğasırdıñ jetpisinşi jıldı osı öñirde ötken oqiğağa baylanıstı payda bolğan eken.

Şamamen 1880 jıldar aralığında Duadaq-Töbet eliniñ bayı äri Teke eliniñ bolısı äkeli – balalı Börtebaydıñ Täşimi men Şämeli osı öñirde şilde ayında ülken toy jasap, at jarısın ötkizipti. Bäygege Qızıljar-Ombı aymağın mekendegen qazaqtardan 50 – 60 qaralı at jarısqa qosılğan deydi. Märe sızığı 40 şaqırımdıq at jarısı Şañdaqtan (Qazirgi Orehovka) bastau alıp Ekiqwlın auılınıñ twsına deyin sozılğan. Künniñ aptap ıstığına şıday almağan attardıñ köpşiligi Wyalınıñ janındağı Aybala şoğınıñ twsına kelgende zorığıp öledi. Attardıñ zorığıp ölgen jeri keyin Atqırılğan atandı. Bwl jerge on toğızınşı ğasırdıñ ayağında orıs pereselenderi işki Reseyden köşip kelip qonıstandı da Grişkovka derevnyasınıñ negizin qaladı. Ölgen attardıñ terisi (şamamen 25-30 at boluı kerek) Tereñsu köliniñ aynalasına jayılıp künge keptiriledi. Şildeniñ şıjığan ıstığınan bürisip, keuip qalğan maldıñ terileri iske jaramay tulaq bolıp qalğan eken. Sodan beri attardıñ terisi jayılıp tulaqqa aynalğandıqtan bwl köl Tulaq atanğan. Qazaqta – at arısa tulaq, er arısa aruaq – degen söz de bar.

Sepkray qazaqtarınıñ jaz jaylauı bolğan bwl mekenniñ bwrınğı atauı Basterek toğayı, Basterek jaylauı nemese Basterek köli. On toğızınşı ğasırdıñ ayağında osı kölge tayau şwraylı jerlerdiñ batıs jağı Basterek jaylauın işki Reseyden orıs pereselenderi qonıstanıp Filonovka derevnyasınıñ negizin qaladı. Köldiñ soltüstik şığıs öñirine on toğızınşı ğasırdıñ basında Däuit atalarınan tarağan wrpaqtar qonıs tepti. Osı jerdiñ bayırğı atauı şamamen 1901 – 02 jıldarı osı arağa qır elindegi (Sarıarqanıñ adamdarın bizdiñ elde qırdıñ qazaqtarı dep ataydı) Toqırauın öñirinen bir töreniñ keluine baylanıstı özgergen deydi köpti körgen köneköz qariyalar. Al, endi bir derek közderi osı arağa Ombıdan añ-qws aulauğa kelgen orıstıñ wlığı keluine baylanıstı qoyılğan deydi.

Biraq Ombı mañayındağı qazaqtardıñ bayırğı tilinde «orıstıñ töresi» degen wğım joq. Olardı «Orıstıñ wlığı» nemese özderiniñ tilderinen engen ataumen «Orıstıñ qojayını» dep ataydı. Al, sol öñirdiñ tarihı men şejiresin täuir biletin Zeynolla Ospanwlı ağamızdan estigen deregimiz şındıqqa köp janasadı.

Alaş jwrtınıñ köşbasşısı bolğan Älihan Nwrmwhamedwlı Bökeyhanovtıñ ömiri men qızmet istegen jıldarı Batıs Sibir guberniyasınıñ ortalığı bolğan Ombı qalasımen tığız baylanıstı. Qazaqtıñ talay jaqsıları men jaysañdarı osı qalada oqıp, bilim alğanı tarihtan belgili. Solardıñ işinde Qızıljar – Ombı qazaqtarımen etene aralasqan Älihan Bökeyhanov. Sol kezde jigit ağası bolsa da otızdıñ juan ortasına kelip qalğan Älihan Ombınıñ bedeldi orıstarınıñ biri, petraşevşildik közqarası üşin Peterburgten Sibirge jer audarılğan YAkov Sevast'yanovtıñ qızı Elenamen köñil jarastıradı. Ol kezde dini bölek jwrttan äyel alu qazaq balasınıñ ğwrpında joq. Osı habar Älihannıñ qırda otırğan tuıstarına da jetedi. Iisi orta jüzge abıroylı han twqımınıñ mınaday öreskel qılığına äkesi de rizaşılığın bildirmeydi. Osılayşa oy qorıtqan äkesi nede bolsa balasınıñ hal-jağdayın bilu üşin qos attı päueske jegip Toqırauın boyınan Ombığa jol tartadı. Sonau Sarıarqa, Torğay dalasınan bastap ärisi Qarqaralı-Bayanauıl, berisi Kökşetau-Qızıljar-Ombı qazaqtarına esimi belgili bola bastağan Älihan Bökeyhanovtıñ äkesi balasınıñ jağdayın biluge attanıptı degen sıbıs jalpaq jwrttıñ qwlağına bwrın jetedi. Alıs jerden at terletip keletin töreni kütip alu üşin Ombı mañayın mekendegen qazaqtıñ igi jaqsıları men jaysañdarı özderinşe qamdana bastaydı.

Töreni Basterek köliniñ jağasınan üy tigip kütip aludı qarastıradı. Aytulı merzimde töre de mejelegen jerge jetedi. Sonımen Ombıdan jüz şaqırım jerdegi köldiñ jağasında qwrmetti qonaqtı üy tigip, mal soyıp qarsı aladı. Bwl arada eldiñ bedeldi adamdarı qaladan Älihandı da şaqırtıp aladı. Esendik-saulıq swrasqannan keyin töreniñ alıstan sonşalıqtı at sabıltıp keluiniñ mänisin swraydı. Ol kelgen sebebin aytadı. Eldiñ igi jaqsıları bwl arada Ombıdağı Älihanğa da habar berip, aytulı mezette şaqırtıp aladı.

Köp küttirmey esikten Älihan da kirip keledi de törde otırğandarğa iilip sälem beredi. Älekeñniñ äkesi balasına jaqtırmay bir qarap aladı da, jüreginiñ tükpirinde beriş bolıp qalğan sözderin aqtaradı.

- Älihan! Qarağım! Qazaqtıñ qırıq ruınan qırıq qatın äperuge şama

da, ataq-abıroy da jetedi. Bilimiñ de qay orıs-qazaqtan kem edi. Auzı tükti käpirden qatın aludıñ ne jöni bar – deydi.

Älihan – Ormanday orıstıñ arasında qazaq balasınıñ sözin söylep,

joğın joqtaytın da bir adam kerek emes pe – dep jauap qayıradı.

Älihannıñ sözin qwp körgen Toğjannıñ Saduaqası – Töre! Älekeñ dwrıs sözin aytıp otır. Qarsılıq bildirmey rizaşılığıñızdı beriñiz – deydi. YAkov Sevast'yanovtıñ wldarı Petr men Vasiliy aq patşanıñ sarayın töñirektep Peterburgte qızmet istep jürgendikten orıs ziyalılarınıñ aldında sözderi ötetin bedeldi adamdar edi. Sirä, qazaq eliniñ derbestigin añsağan alaşordanıñ bolaşaq kösemi mwnday qadamğa patşa tepkisindegi eliniñ aldağı künin oylağannan barğan tärizdi. Sonımen, Älihan Bökeyhanovtıñ äkesi at şaldırıp, dem alğan jeri «Töre köli» nemese «Töre kelgen köl» atauına ie bolıp «Törekeldi» degen atpen jwrttıñ jadında qaldı. On toğızınşı ğasırdıñ ayağında Basterek köliniñ soltüstik şığısına işki Reseyden köşip kelgen orıs mwjıqtarı Filonovka derevnyasınıñ negizin qaladı. Derevnyanıñ qazaqşa atauı da Basterek boldı.

Aqsarı- Kürsarı, Kürsarınıñ işinde Esbolwlı Sarınıñ (şın esimi Sarğatbek) – bäybişesi – Tölkeden Balta, Qaydauıl, Qanatbay, Şegrek, toqalı Sırğadan – Malay, Baqtıbay, (Malay-Baqtıbay egiz tuğan) Tolıbay, Tüktibay esimdi wldar tuadı. Osılardıñ işinde Malay-Baqtıbaydan tarağan wrpaqtar bir qauım el boldı. Malaydıñ Äytimbet, Babıs attı eki wlınan on eki auıl Malay jwrtı, al, Baqtıbaydan tuğan toğız wl – Kegentay, Aqjigit, Janjigit, Dosay, Dona, Ömir, Qarabas, Şirenşek, Şaqaman öz aldına bir-bir auıl boldı. Sonau aq patşa zamanında on eki auıl Malay, toğız auıl Baqtıbay atanğan eldiñ qariyaları biri-birimen jüzdeskende «egizimniñ sıñarı» dep amandıq swrasadı eken.

Malaydan Äytimbet, Babıs tuadı. Äytimbetten – Ölmesek, Jwman, Däuit Bwlanbay, Baubek, Bekbau, Qıstaubay esimdi jeti wl, Babıstan – Bwqar, Ötep, Qozıbaq, Jolboldı tuadı. Sarıdan Malay-Baqtıbay egiz tusa, Äytimbetten Däuit-Bwlanbay egiz tuğan. Bwlanbay wrpaqtarı Ösip qajı Samaywlınıñ bas-köz boluımen osı jerge jiırmasınşı ğasırdıñ 5-7 jıldarında kelip qonıstanğan eken. Bwl aradağı toğaydıñ bauırında ülken köl de boldı. Köldiñ bwrınğı atauı Ögizölgen. Añız boyınşa osı köldiñ jağasında bir kempirdiñ ögizi üyelep ölgen deydi. Sodan köldiñ atauı Ögizölgen atanğan. Malay işinde Bwlanbay atasınıñ wrpaqtarı işki Reseyden köşip kelgen orıstarmen jayılım jerler üşin köp janjaldasqan. Solardıñ işinde Jantöbetwlı Qojatay Qorğan uezinde üş jılğa bolıs bolıp saylanısımen «Al Malay-Baqtıbay balaları – wrlıq qılatındarıñ wrlıq qılıñdar, kisilik qwratındarıñ kisilik qwrıñdar» degen eken, Nazarwlı Qojabay 1916 jılı alpıstan asqan şağında Ombınıñ «Aq türmesinde» qaytıs boldı, üş äyeli bolsa da odan wrpaq qalmadı, Jwmataywlı Jünis (Şökönay) soğıstıñ işinde Qırıq üy Böken (Selivanovka) auılında seksennen asqan şağında qaytıs boldı. Jasında orıs pereselenderiniñ malın barımtalap, tınıştıq bermegen tentek kisi bolıptı. Kollektivtendiru jıldarında kolhozğa nege müşe bolıp kirmeysiñ degen ükimet adamdarına «Kolhozdıñ jwmısına temir şıdamağan Şökönay şıday ma» degen sözi bar. Qarınbaywlı Mwhiden – jastay qaytıs bolğan. Eseygen jigit kezinde orıstarmen jayılımğa talasıp, janjaldasıp aqırı solar atıp öltirgen deydi. Bwlanbay wrpaqtarı orıstardıñ jayılımdarı men maldarına tiıştıq bermegeni öz aldına, egistik jerlerine de jılqıların jiberip oyrandap ketedi eken. Sibir qazaqtarınıñ arasında bedeldi jäne öz zamanınıñ sauattı şonjarı Toğjannıñ Saduaqası atalas ağayın bolğannan soñ olardıñ bwl qılıqtarın betterine basıp qanşa aqıl-keñesin aytıp jönge kelulerin ötinse de sözine qwlaq asıp, ilige qoymaptı. Tilin almağandıqtan «Bwlarğa ne daua, jer auıp qañğırıp kelgen kembağal, jökeayaq – orıstarğa kün körsetpey qoydı, Bwlanbaylar emes – nağız lañbaylar boldı ğoy» dep küyinedi eken. Bwlanbay wrpaqtarınıñ elağası Ösip qajı Samaywlına «Tuıstarımız tentek, jer üşin pereselen orıstarmen janjaldasıp olardı qolpaştap otırğan Ombıdağı orıs wlıqtarımen aramızda kikiljiñ tuadı da, ağayınğa qırsığı tiedi. Pereselenderden şekarası ärirektegi «Ögiz ölgen» şoğı qonıstanularıña qolaylı» dep keñes bergen körinedi.

On toğızınşı ğasırdıñ alpısınşı-jetpisinşi jıldarı şamasında Malay äuleti Esilköl, Joldıözekten (Lyubin) quılıp Sarıköl (Poltavka) mañayın, Basterek, Tulaq (Tereñsu) kölin jaylağan. Basterekten 12-13 şaqırım jerde bir şoq qayıñ toğayı ösip twrıptı. Osı toğaydan Jarqın degen kisi otınğa ağaş aluğa baradı. Sol kezde aldınan ülken ayu şığıp tap beredi. Jarqın özine şabuıl jasağan ayudıñ alqımınan qıssa, ayu onıñ qarının jaradı. Sol arada ekeui de jan täsilim etedi. Jarqındı izdep artınan barğan adamdar ekeuiniñ birge ölip jatqanın köredi de qatar kömedi. Keyin bwl jer Jarqınnıñ esimimen ataldı (bwl añız-mälimet Qapar Süleymenwlı Aytuğanov aqsaqaldan alındı). Bwl jerden on şaqırım qaşıqtıqta Jarqınağaş degen şoq ta bar. Qazir onda Ombı oblısı, Odesskiy audanınıñ «Cvetkovo» şaruaşılığı ornalasqan. Odesskiy audanında «Qarjas» auılı bertinge deyin boldı. Belgili ädebietşi, qoğam qayratkeri Qoşke Kemeñgerovtiñ tuğan jeri. Şamamen on toğızınşı ğasırdıñ ayağına qaray osı jerge Ombı tübindegi «Boztöbeden» qonıs audarğan. Qarjas ruınıñ wrpaqtarı bwl jerdi 1850 jıldardan beri qonıstanğan jäne «Auızdağı Qarjas» dep te ataladı. Atalğan jerdi ekinşi Sibir kazaçiy polkinde horunjiy bolğan Mwsa Şormanov kereydiñ işinde Qwrman atasına jatatın Mwhamedjan degen bedeldi kisiniñ kelisimi boyınşa rwqsat alıp zañdı jolmen 250 sölkebay aqşağa satıp alğan. Qazir bwl jer Ombı qalasınıñ soltüstik jağalauındağı Promzona aymağına enip ketti. Keyingi qonıstanğan jeri Börtebaydıñ Şämeliniñ jaylauı bolğan «Swlu şiliktegi» ormandı, toğaylı Qisıqağaş öñiri. Jalpı audan ortalığı Odesskiy men Belostoktıñ atşaptırım aynalasınıñ bwrınğı atauı «Swlu şilik». Osı mañaydağı közdiñ jauın alatın jas şilikterdiñ bertin kele birşaması köldeneñ nemese qiqayıp, bwralıp öskendikten «Qisıq ağaş» atanğan. Ol jerdiñ bwrınğı «Qisıqağaş» atauın qısqartıp «Qisıqtağı qarjas auılı» dep ataydı. Osı mañaydağı Qızılağaş, Qaraağaş. Jarqınağaş, Qisıqağaş, Jalğızağaş erteden kele jatqan jer atauları.

Äuelde bwl jerde qalıñ jınıstı toğay bolğan desedi. Bwl jerdi alğaşqı qonıstanğan Ötep äuleti. Ötepten Kenjebay, Jamanqwl tuadı. Jamanqwldan Tilegen, Tilebay, Bwqpantay, Äli, Mwsa tuadı. Osı bes wldıñ işinde Tilebaydan ğana wrpaq joq. Añız boyınşa Malay-kereydiñ wrpaqtarın orıstar Joldıözekten tıqsırğannan keyin Ötep wrpaqtarı Twzkömgen, Şwñqırköldiñ aynalasına toqtaydı da, sol mañaydağı qalıñ ösken nu ormannıñ alañqayın tañdaydı. Mañayda ösken biik ağaştıñ basına bürkit wya salğan eken. Tilebay bürkit wya salğan ağaştı kesedi. Tilebaydıñ ağaştı kesip qwlatqanın estigen qızı Aybala bwl bäyterekti kesuge bolmaydı, kiesi soğadı, bürkit kieli qws edi deydi. Köp wzamay aynalası bir jwmanıñ işinde Tilebaydıñ özi de, üyelmendi-süyelmendi tört wlı da qaytıs boladı. Sol mañaydağı qalıñ ösken şoq ağaş Tilebaydıñ qızınıñ qwrmetine Aybala atanıp ketedi. Bürkittiñ wyası bolğan bolğan toğay Wyalı atanadı. Bwl jerge Malaydıñ Ötep atasınan taraytın wrpaqtar jiırmasınşı ğasırdıñ basında qonsıtandı (1902-03 jıldar şamasında)

Wyalınıñ bayırğı atauı Borsıqbay. El alğaş qonıstanğan jıldarı bwl arada tüzdiñ añı borsıqtardıñ in qazıp, küşikterin örbitetin qorımı öte mol bolğan eken desedi. Tıñ jerlerdi igeru jıldarı Borsıqbay MTS-i atandı da, soñınan 22 partiya s'ezi atındağı sovhozdıñ ortalığı boldı.

Wyalıdan eki-üş şaqırım jerdegi toğaydıñ atauı. Onıñ janına sovhoz kezinde bau-baqşa, kökönis, alma ağaştarı jäne qaraqat, qwlpınay tärizdi jemis-jidekterdiñ bwtaları ösirildi. Jerdiñ osılay atalu sebebi: Ombıdan Qaraötkelge kire tartatın saudagerdiñ bwl jerde küzgi jañbır mezgilinde atı mertigip, arbağa tiegen bes qap twzın jerge kömip ketedi. Jalğız özi jayaulap-jalpılar jaqın mañaydan lau aydaytın at tauıp äkelgenşe uaqıt ta ötip ketedi. Sol arada jerge kömip qoyğan bes qap twzı küzgi jañbırdıñ suımen birge erip birşaması jerge siñip ketipti. Sodan bwl jer Twzkömgen atanğan.

Twzkömgen men Bwlanbay auılınıñ däl ortasındağı suı qwrğap qalğan köldiñ orını.Tıñ jerlerdi igerudiñ äserinen bwl köldiñ orını joğalıp ketti. Qazir onıñ orınında kişigirim ğana qazan şwñqır qaldı. Köktemde qar erigende ğana şwñqırdıñ orınına su jinaladı.

Wyalı selolıq okruginiñ aumağındağı şoq nemese toğaydıñ atauı. Bwl jerdi jäne Sırnayşı men Şañdaqtıñ arasın Duadaq – Töbet ruınıñ işinde Ötebay atasınıñ däuletti adamı Tastıbay degen kisi jaylağan eken. 22 partiya s'ezi atındağı sovhozdıñ törtinşi traktor egis brigadası osı jerde ornalastı. Toğaydıñ orını qazir joq. Bala kezimizde toğaydıñ arasında qazılğan qwdıqtardıñ orını bolatın edi. Qazir olar da jermen tegistelip ketti.

Jalpı şilik sözi tal tuısına jatatın alasa bwta. Özen alqaptarında, ılğaldı şabındıqtarda ösedi. Birneşe jılğı bwtaqtarı sarğılt tüsti, qızğılt jäne qara bolıp keledi. Qaraşilik atauı jergilikti jerde osınday ösimdiktiñ köp ösuine baylanıstı qoyılğan. Bwrın Qaraşilik auılın «Jeti üy» dep ataytın. Alğaşqı kollektivtendiru jıldarı bwl arağa jeti otbası qonıstanğan körinedi. Bwrınğı «Jaña auıl» sovhozınıñ bölimşesi. Ülken qara Oy men Kişi Qara Oy kölderine qwyatın özenderdiñ sağasındağı keybir jer bederleriniñ «Qaraşilik», «Qızılşilik», «Talşilik» atauları tabiği erekşelikterine baylanıstı qoyılğan.

Talşıq sözi – volokno degen wğımdı bildiredi (maylı ösimdikter kendirdiñ nemese maqtanıñ talşığı). Biraq bwl wğımnıñ Talşıq atauına qatısı joq. 1962 jılı Kökşetau-Qızıltu temirjol stanciyası salınğan kezde, qazirgi temirjol stanciyası ornalasqan jerdiñ bayırğı atauı «Talşilik» edi. Temirjol tartılğanğa deyingi uaqıtta Şat özeni köktemde tasığan kezde suı osı arağa deyin jayılatın körinedi. Tıñ igerudi qolğa alğan alğaşqı onjıldıqta «Talşilik» atauı da orıs tiliniñ transkripciyasına säykes özgeriske wşırap «Tal'çik – Talşıq» atandı.

Bwrınğı Leningrad audanına qarastı Qızıltu sovhozınıñ jerindegi eldi mekenniñ atauı. Kollektivtendiru däuirinde bwl auıldıñ negizinde «Qızıl jalau» qolhozı wyımdastırıldı. Ağartuşı – ğwlama ğalım, Abaydıñ eñbekterin alğaş baspağa tapsırğan oqımıstı azamattardıñ biri Zeynilğabiden Omskauidiñ esimimen tığız baylanıstı. Wlı ğalım Ufadağı «Medrese-ğaliyanı» bitirgennen keyin el işinde bala oqıtumen aynalıstı. Uaqıtın bos jibermegen kisi edi deydi. Ülken Qara Oydıñ aynalasına qonıs tepken Sağa, Qulıköl, Sarman auıldarınıñ da balaların oqıtıptı. Osı auılda belgili memleket jäne qoğam qayratkeri, alaştıñ ardaqtı azamatı Smağwl Saduaqasov aq pen qızıldıñ aralasqan zamanında bir jılday oqıtuşı bolğan jäne osı auılda Qızıltu audanına esimi mälim, wlağattı wstaz Sabır Mälikovke, Qıdırbay Şämelovterge esep tanu (arifmetika), jağrapiya pänderinen sabaq bergen.

Kisi esimine baylanıstı qoyılğan. Sırtqı Qarauıl atasına jatatın Sätpek batırdıñ üzeñgiles joldası, äri atalas ağayını. Sibir hanı Köşimniñ dañqtı batırlarınıñ biri. Qarauıldıñ Mäşen atasınan – Qıldı, Toğay, Botbay, Jaulıbay, Toqtıbay, Mämbetten – Qwrmanqoja, Qwlanşı. Qwrmanqojadan – Esembay, Qaraşa, Apanay, Qoñırşa. Qwlanşıdan – Atqı, Jauar, Möntik, Sarı ruları taraydı. Qwlanşıdan tarağan osı tört atanı sırt qarauıl nemese oydağı qarauıl deydi. Köşim hannıñ zamanında olardıñ ertedegi qonıstarı Batıs Sibir oypatındağı Tobıl özeniniñ Ertiske qwyatın sağası jäne Bağay özeniniñ añğarı men Bayış ormandarı bolğan eken. Köşim hannıñ ekinşi wlı Esim swltannıñ balası Äbilkereydiñ Ombı özeni men Tarsk bekinisi arasında orıstarğa qarsı jürgizgen jorıqtarı kezinde jasaqtarı sırt qarauıldardan da qwraldı. Äbilkereydiñ jasaqtarı Tarı aymağında orıstardan jeñilgennen keyin sırt qarauılğa jatatın auıldar Sibirdiñ oñtüstik öñirine qaray oyıstı. Ülgili batır orıstar Sibir ölkesin jaulap alğan jıldarı Köşim hannıñ balası Älimen jäne onıñ nemeresi Äbilkereymen birge basqınşılarğa qarsılıq körsetken adam. Seksen jasqa kelgenşe at üstinen tüspegen adam eken. Odan keyin Köşimniñ Äliden keyin Sibir handığınıñ tağına otırğan wlı Esim swltanğa da qoldau körsetip jauına qarsı soğısqan adam. Esim swltan soltüstik öñirde 1630 jılğa deyin orıstarmen soğısqanın eskeretin bolsaq, Ülgili batırdıñ ömir sürgen uaqıtı şamamen 1545-1635 jıldar arası. Tarlan tarihtıñ qoynauına üñiletin bolsaq sırt qarauıldardıñ öz aldına el bolıp qalıptasu kezeñi sonau 15-17 ğasırlarğa tireledi. Al, qarauıl men atığay rularınıñ qalıptasuı Taybwğa äuletteriniñ bilik qwrğan zamanına nemese odan ärige baratın tärizdi. Tıñ igergen alğaşqı jıldarı qazirgi «Kolos» sovhozı men Talşıqtıñ ortasında topıraqtan üyilgen ülken oba boldı. Osı sovhozdıñ twrğını, aqsaqalı marqwm Moldaş Mwjıbaev bwl jerdi «Ülgili batırdıñ qorımı» deytin.

Qıpşaq Sağalaywlı Qoşqarbay batırdıñ esimimen tığız baylanıstı. Qoşqarbay batırdıñ eli de osı öñirdi 17-18 ğasırlarda mekendegen. Twğırjap qwba qalmaqtıñ jekpe – jekte jau tüsirgen ataqtı batırlarınıñ biri. Qwlan qıpşaq ruınıñ arğı tarihı Sibir handığınıñ irgesin qalağan sonau Taybwğa äuletteriniñ bilik qwrğan däuirinen bastau aladı. Qwramına köptegen wlttar men wlıstar kirgen Sibir handığınıñ negizgi äskeri küşin orta jüzdiñ Arğın, Qıpşaq, Kerey-Uaq ruları, kişi jüzdiñ Jağalbaylı, Tama, Tabın, Kereyit ruları qwrağanı tarihtan belgili. Orıstardıñ Sibirdi jaulap alu jorığına qarsı qol bastağan batırlardıñ biri qıpşaqtıñ Qwlan atasına jatatın qıpşaq eliniñ qolbasşısı Seyitqwl Jamaqwlı eken. Köneköz qariyalardıñ aytuınşa Qoşqarbay batırdıñ arğı atası nemese atalas tuısı bolsa kerek.

Mäskeu patşasınıñ sibir jerin jaulap aluğa qarsılıq körsetken batırlarınıñ biri abaq kerey ruınan şıqqan ağayındı Qwttımbet, Bäyimbet degen kisiler eken. Qwttımbettiñ wlı Baytaylaqpen Qoşqarbay batır üzeñgiles bolğan adam. Osı atanıñ wrpaqtarı orıs-kazaktardıñ qısımına jäne bir büyirden tiiske qwba qalmaqtardıñ jortuılına şıdamay auıl-aymaqtarımen birge Qara Ertisti örlep köşip ketse de, Qoşqarbay batır öziniñ qaramağındağı jwrtımen olarğa ilespey qalıp qoyğan. Biraq ta köşken qalıñ elmen qarım-qatınasın suıtpağan. Bwl uaqıtta at jalın tartıp mingen Qoşqarbaydıñ orıs-kazaktarmen jerge qatıstı bolğan dau-damaylarda, qazaq-qalmaq arasında bolğan teketires soğıstarda jas şamasına qaramay batırlığımen atı şığa bastağan kezi eken. Onıñ daqpırtı öz elinde atı şığa bastağan qalmaqtıñ jas batırı, äri jaysañı Twğırjapqa da jetedi. Ekeu ara bir ayqasudı maqsat qıladı. Nede bolsa Qoşqarbaydı öz jerinde attan tüsirip, abıroy aludı oylağan Twğırjap jauşısı arqılı Qoşqarbayğa belgilengen jerde beldesu üşin kezdeseyik dep habar jiberedi. Qoşqarbay da Twğırjaptıñ aytqanın qwp alıp, küş sınasatın jerdi Ülken Qaray Oy köline qwyatın Şat özeniniñ jağası dep belgileydi. Bwl oqiğa «Aqtaban şwbırındıdan» ilgeri uaqıtta ötse kerek.

Twğırjap mejeli jerge jetken soñ bir kün demalıp twraqtaydı. Tüs köredi. Tüsinde Qoşqarbay batırdıñ keudesine minip jauın jeñgen eken. Körgen tüsin qasındağı erip kelgen säuegeyi Mwqırğa aytadı. Mwqır qazaqtıñ batırın jeñip eliñe abıroymen qaytasıñ, bwl tüsti Qoşqarbay da kördi, ol tüsinde senen jeñilgenin körip qazir jüregi şaylığıp otır – deydi.

Mwnday tüsti Qoşqarbay batır da köredi. Ol qalmaqtıñ batırı Twğırjaptıñ keudesine minip alıp basın keskeli jatqanın köredi. Wyqısınan şoşıp oyanğan batır körgen tüsin janındağı jauırınşısı Bektemirge aytadı. Bektemir – öñiñde qorıqsañ, tüsiñde quanasıñ – degen ırım bar. Enşalla tüsiñde körgen jauıñdı sen öñiñde jeñesiñ. Qorıqpay ayqasqa dayındal, jolıñ boladı – dep batasın beredi.

Sonımen eki batır Şat özeniniñ jağasında kezdesip üş kün boyı birin biri ala almaydı. Aqırında Qoşqarbay ebin tauıp nayzasınıñ wşın qalmaq batırınıñ öñeşine qadaydı. Öndirşegine nayzanıñ wşı boylay kirgen qalmaq atınan ökirip qwlağan qalpı jer qwşıp qaladı.

Jerden basın kötergen qalmaqtıñ batırı – Qoşqarbay! Men seni şınında da tüsimde attan audarıp tüsirip edim. Özimniñ jeñetinime kämil senip edim. Biraq seniñ tüs joruşıñ mıqtı eken. Endi meni osı arağa arulap qoyuıñdı swraymın – dep aqırğı tilegin aytıp jan tapsırıptı. Qalmaqtıñ batırın arulap qoyğan Qoşqarbay batır Bektemir jauırınşığa rizaşılığın bildiredi. Onıñ qasına erip kelgen tüs joruşısı Mwqır Bektemirden qazaq dästürimen tüs jorudı üyrenu üşin bir köldiñ jağasında qonıstanıp qaladı. Sodan beri qalmaqtıñ batırı jerlengen jer Twğırjap atanadı da, soğan tayau öñirdegi köldiñ atı Mwqır atanadı. Keyin bwl Qarauıldıñ ağayındı Sañ, Sättimbet atasınan taraytın wrpaqtardıñ qonısı boldı. Qazaq tarihında esimi osı künge deyin beymälim bolğan Ülgili batırdıñ Köşim hannıñ zamanınan beri qalğan jwrtınıñ bir silemi Sañ-Sättimbettiñ eski qorımı Talşıqtan altı-jeti şaqırım qaşıqtıqta Qızıltuğa baratın joldıñ sol jağında. Qoşqarbay batırdıñ arğı ataları Sibirdiñ Tobıl, Süyir özenderiniñ alqabın jaylağannan keyin kazak-orıstardıñ qısımımen 17 ğasırdıñ ortasında Seyitqwl batır (Jamaqtan – Seyitqwl, Seyitbattal, Seytek tuadı) Jamaqwlınıñ balası Oljay batırdıñ bastauımen Qwrımbel dalasına qonıs audarğan. Ombı oblısındağı suı twzdı Oljay köli osı kisiniñ esimine baylanıstı.

Däuit – kisi esimi. Sonau Abılaydıñ zamanında Uaq ruınıñ işinde Sarman atasınan taraytın Maqıwlı Däuit degen adamnıñ qonısı bolğan. Däuitten Qoybasar, Qoybağar esimdi eki wl tuadı. Sibir jerin jaulap alğan orıstar tatar-başqwrttarmen, estektermen qatar jergilikti qazaqtardı da zorlap şoqındıruğa tırısqan. Sonday zordıñ küşimen şoqınğan qazaqtardıñ biri Qoybasardıñ äkesi Maqı orıstıñ dinin qabıldap, orıstan qatın alğan eken. Atalas tuısı, äri eliniñ betke wstaytın Esbar degen azamatı Maqınıñ osı qılığına renjip ekinşi wlı Qoybağardı ğana soñına ertip Qwlandı dalasına (Novosibirsk oblısınıñ köne atauı) köşip ketken deydi. Qoybasardan Jaqıpbek (YAkov), odan orıs-kazaktardıñ arasında Vladimir esimimen belgili, patşa armiyasınıñ polkovnigi «Qarabalta» tuadı. Qazaqtardıñ qoyğan atı Baltabay, arğı tübi orıspen şatasqandıqtan şiki bolğan soñ jäne naqtı orısqa wqsamaytın tür-tüsine qarap Qara balta atanğan. Qara baltanıñ özi Qwlındı dalasında orıstar salğan Qayıñbası qamalında estekter arasında qızmet atqarğan, äkesi Jaqıpbek te köp jıldar estekterdiñ işinde jasauıl qızmetinde bolğan jäne bwl jerde jergilikti halıqqa qısım körsetip olardıñ narazılığına ilikkendikten işki Reseyge köşip ketken. Keyin äkesi ölgen soñ balası Jaqıpbek eline oralıp, Ombıdağı kadet korpusın bitirip sibir kazak-orıs polkinde qızmet atqarğan. Kökşetau töñireginde, Ülken Qara Oy men Kişi Qara oydıñ aynalasınan bastap sonau Ebeyti köline, Qwlındı dalasına deyin mekendegen qazaqtardıñ arasında «Qara balta kündiz şoqınıp, tünde namaz oqidı» degen eki wştı twjırım da bolğan. Qara Baltadan – Valerian jäne Nikolay Kuybışevtar tuadı. Wlı Qazan Töñkerisiniñ qayratker twlğaları.

Aymaqta Besterek, Alqaterek, Qaraterek atauları da bar.

Besterek - audan ortalığı Talşıqtan Qızıltuğa bara jatqan joldağı auıldıñ eski atauı qazir de solay ataladı.

Alqaterek – «Çistyakovskiy» sovhozınıñ bwrınğı atauı. Aqmola, Imantau, Qotırköl öñirinen Ombınıñ kazaçiy bazarına mal satuğa jäne saudalauğa keletin qazaqtardıñ maldarın pwldap qaytqan jolauşılarmen özara keñesip, aldın mälimet alatın alatın alqalı jiını osı mañayda ösken şoq terektiñ aynalasında ötedi eken. (Talşıqtıñ twrğını marqwm Rahat Şäripovtiñ aytqan deregi boyınşa).

Qaraterek atauı birneşe jerde kezdesedi.

Bwrınğı köldiñ atauı. Qazir temir jol stanciyası ötedi. Eldi mekenniñ janındağı köldiñ suı twzdı jäne aynalası sortañ bolğandıqtan osılayşa atalğan tärizdi.

Aysarı auılı – Aysarı esimdi qızdıñ atına baylanıstı qoyılğan. Süygen jarına qosıla almağan Aysarı qızdıñ basınan ötken oqiğası düldül aqın Isa Bayzaqovtıñ «Aqböpe» poeması tuındauına arqau bolğan desedi. Isa ötken ğasırdıñ jiırmasınşı jıldarı ataqtı paluan Qajımwqanmen birge Ombı töñiregindegi auıldardı aralaydı. Aysarı qız ben Şorman seriniñ äñgimesin el işinen estidi. Keyin bwl oqiğa jayında özine wstaz sanağan Balqaş-Şu boyınıñ aqını Sauıtbek degen aqınmen oyın bölisedi. Sauıtbek poemanı «Aqböpe» dep atauğa wsınıs beredi. Poemadağı Aqböpe-Aysarı men Ämirhan-Şormannıñ bastarınan ötken oqiğalar özektes. Oqiğanıñ naqtı keyipkeri baydıñ swlu qızı Aysarı men kedey de bolsa, öjet, qaysar, äri sal-seri jigit Şorman arasındağı arasındağı şınayı mahabbatqa baylanıstı. Biraq ekeui de armandarına jete almaydı.

Qulıköl – bwrınğı Jañaauıl sovhozınıñ bayırğı atauı. Soğısqa deyingi jıldarı Ülken Qara Oydıñ suı erneuinen asıp osı jerge deyin jayılatın körinedi. Jerdiñ atı da – qws kerbezi aqqulardıñ wya salıp balapanın köptep örbituden Aqqulı köl – yağni Qulıköl atanğan deuşi edi ülkender. 1925 jılı Şarlaq uezi tarağannan keyin alğaşqı jıldarı Qızıl Tu audanınıñ ortalığı boldı. Keyin audan ortalığı Qondıbay auılına (bwrınğı Çernigov sovhozı, Qondıbay köli de osı jerde), 1929 jıldıñ jazında Kişkeneköldiñ jağasındağı Şabaqbay auılına köşirildi

Sağa – Ülken Qara Oydıñ soltüstik şığısında ornalasqan bwrınğı auıldıñ atı. Ülken Qara Oyğa qwyatın özen de osı ataumen ataladı. Auıl özenniñ sağasına qonıstanğandıqtan Sağa dep atalğan. Şejire boyınşa Saqaldan – Meñdibay, Aldiyar, Qoşqar. Meñdibaydan – Bazar, Kepek. Aldiyardan – Niyazbay. Qoşqardan – Baytaylaq, Baba, Janalı, Ümbet taraydı. Sağa auılı Saqal kereydiñ Meñdibayınan tarağan Kepek atasınıñ atam zamanğı qonısı.

Qwrtsay – köldiñ soltüstik şığısındağı oypattı jerdiñ atauı. Duadaq-Töbettiñ bayı Sarmannıñ eski jwrtı da osı arağa tayau. Şarlaq uezinde on segiz mıñ jılqı bitken Qasım-Sälimnen keyin en-däuletimen atı şıqqan Sarman bay eken. Sarman bayğa on bir mıñ, Toğjannıñ Saduaqasına segiz mıñ jılqı bitken desedi. Jarqın aulınıñ bayı Börtebaydıñ Şämelinde de 3000 jılqı bolıptı. Keyin bwlardı bäri de 1928 jılğı «Wlı kämpeskege» iligip jer audarıldı. Ülken Qara Oydıñ şığısında «Aral» degen jer bar. Jeri qwnarlı, şöbi şüygin,, äri qısı da basqa öñirlerge qarağanda jwmsaq. Sarman baydıñ qalıñ jılqısı qıs mezgilinde osı jerdi tebindeytin körinedi. Tıñ jerlerdi igeru jıldarı qwrılıp, osı köldiñ mañayınan orın tepken sovhozdar «Araldan» şöp şabatın jäne şaruaşılıqtıñ malına arnap qısqı jem-şöp qorın dayındaytın.

Saqal kereydiñ işinde kisilikterimen qosa däuletimen atı şıqqan ağayındı Aqılbek, Bayımbet, Qwlıbek, Nögerbek degen kisiler de ömir sürgen. Bwlardıñ işinde Qwlıbegi 3000 jılqı bitken bay eken. Qwlıbekten – Serğazı odan Sadıq, Doske, Qayırjan, Ämirjan. Bayımbetten – Swltanğazı odan Ahmetjan odan – Täjiden, Qayırjan (bwl kisiniñ jwrt qoyğan laqap esimi «Aq jağa» edi), Mübäräk, Nasır, Toybazar. Swltanğazı zamanında Qorğan bolısınıñ uezdnoy moldası bolğan adam. Halıq arasında «Ukaz molda» esimimen belgili. On toğızınşı ğasırdıñ ayağında Ämire qajımen birge (Zeynilğabiden Omskauidiñ äkesi) Batıs Sibirdegi Qızıljar – Ombı bağıtına tartılğan temir joldı salu jwmısına jergilikti qazaqtardı alğızuğa jäne qazınanıñ esebinen olardıñ jalaqısın töletuge mwrındıq bolğan. Bwl jwmıstar el işinde «Sazan tartu» degen atpen belgili boldı. Temir joldıñ astına töseletin şpaldar men sonıñ boyına ornalasqan telegraf bağandarınıñ arnayı kesip, dayındap, keptirilgen börene-ağaştarın Ombınıñ işki aymaqtarınan qazaq jwmıskerleri majar arbağa at jäne ögiz jegip tasığan.

Aqsarı. Bwrınğı «Tel'man», nemisşe Naydorf atanğan sovhozdıñ ortalığındağı auıldıñ atı. Aşamaylı kerey ruınıñ bir bwtağı Tarışı atasınan – Quanbay, Jienbay. Quanbaydan – Smayıl – odan Aqsarı, Kürsarı, Tezağay, Jarılğas. Aqsarıdan –Aqımbet, Toqımbet, Nwralı, Nwrımbet, Emenalı, Baet ataları taraydı. Bwl jerdi Aqsarınıñ Emenalı wrpaqtarı meken qılğandıqtan solardıñ atına baylanıstı Aqsarı atanğan.

Amangeldi – Aqsarı auılınan 10 şaqırım qaşıqtıqta toğay ortasına ornalasqan auıldıñ atauı. Qıpşaq ruınıñ işinde Amangeldi (Bukin Sadıqtıñ arğı atası) esimdi adamnıñ qwrmetine say atanğan. Öz zamanında kisilikti, aymağına, aynalasındağı orıs-qazaqqa sıylı eldiñ betke wstaytın azamattarınıñ biri bolğan deydi.

1-şi may sovhozınıñ Komintern bölimşesi aumağındağı köldiñ bwrınğı atauı. Köldiñ jağasında su men jeldiñ äserinen qwlağan emen men qayıñnıñ wşı nayza tärizdi soydaqtalıp qalğan tübirleri (ağaştıñ jer betinde tamırımen birge qalğan tübirin «tomar» deydi) qalıp qoyğandıqtan «Nayzatomar» köli atanğan. Bwl jerdi qıpşaq ruınıñ Orazbay ataları şamamen 19 ğasırdıñ ayağı men 20 ğasırdıñ basında Aqmola öñirinen kelip kelip qonıstanğan. Kollektivtendiru jıldarı «Komintern» kolhozı boldı da bertinge deyin sol ataumen qaldı.

El, jer-su atauların jäne soğan qatıstı añız-äñgimelerdi köneköz qariyalardıñ auzınan estigenimiz boyınşa qağaz betine tüsirdik. Keybir derekterdiñ tarihi oqiğalardan auıtqıp, dwrıs bolmauı da ıqtimal. Biraq ärbir añız-äñgimeniñ tükpirinde tarihi şındıq jatatını jasırın emes. Qwlaq türip estigen äñgimelerdiñ köpşiligi este saqtala bermeydi. Arğı ata-babalarımızdan saqtalıp, wrpaqtan wrpaqqa jalğasqan añızdardan, osıdan üş-tört ğasır bwrın ötken oqiğalardıñ tarihi şındıqtarı körinis beredi. Qazaqtıñ tarihın orıs ta, tatar da, şürşit te qağaz betine tüsirip jazdı. Biraq qaysısınıñ bolmasın jazğan qoljazbalarında halqımızdıñ tarihın bwrmalauşılıq bayqaladı. Qazaqtı tumısınan nadan, topas, ınjıq, qorqau etip körsetu jağı basım. Sonau Şıñğıs han zamanınan bwrın ata-babalarımızdıñ qwttı mekeni men ırısı bolğan Sibir öñiri qazaqqa eşuaqıtta jat bolğan emes. Bwl öñirdi batıstan jatjerlikter kelip basıp alğannan keyin köptegen jer atauları solardıñ tilderine ikemdelip özgeriske wşıradı. Biraq olardıñ bayırğı atauları äli de bolsa halqımızdıñ sanasınan kömeskilenip öşe qoyğan joq.

Professor N.Firsov 1915 jılı Peterborda jarıq körgen «Sibir tarihınıñ mälimetteri» attı eñbeginde: «Orıstardıñ negizgi maqsatı Sibirdi otarlau boldı. Bwl jorıq aqırında qandıbalaq kösemniñ (Jarmaktıñ) basın jwtsa, sibirlikterdiñ qanın suday ağızdı. Aytalıq, Sibir patşası Jädigerdiñ twsında (1555 jılı) salıq töleuşiler sanı 30700 adam bolsa, HVİİ ğasırda Batıs Sibir ölkesindegi jeti uezde salıq töleytin qauqarı bar 3000 adam qaldı» dep jazadı. Arada bir ğasır uaqıt ötkende wlıstağı adam sanınıñ on esege azayıp ketui sol zamanda beybit ömir sürip otırğan jergilikti halıqtı otarlauşılar bala-şağasımen qosa qoyşa qırğandığınan habar berip twrğanı aydan anıq. Älbette, özge memlekettiñ bodandığına boy wsınğan salıq töleuşi wlıstar adamınıñ sanın azaytuğa tırısatının oylasaq Sibir ölkesinde 16 ğasırdıñ orta şamasında 50-60 mıñ adam boldı dep joramaldauğa boladı. Köşpendi nemese jartılay köşpendi memlekettiñ äskeri quatına say Sibir handığınıñ irgeli jauına qarsı jasaq şığaruğa bir nemese eki tümen qol şığaratınday qauqarı mol edi. Kezbeler men qaraqşı tobırdan qwralğan Jarmaqtıñ bar-joğı bes jüz adamı osınday wlan – ğayır aymaqtı az ğana jıldıñ işinde tize büktirui aqılğa sıyımsız. Bwl şovinistik twrğıdan äsireleudiñ nağız döreki türi. Orta ğasırlarda Batıs Europadan jañadan aşılğan Amerika qwrılığına attanğan ispandıq konkistadorlar jergilikti Actekter men Inkterdiñ köne mädenietin tıp-tipıl qılıp joyıp jibergeni tarihtan belgili. Büginde europalıqtar oq-däri men zeñbirekterdiñ küşimen äreñ tize büktirgen bir kezdegi jauınger ündis halıqtarınıñ jwrnağı ğana qaldı. Bwl jağdaydan Sibir halıqtarı da şet qalmadı. Mäskeu patşalığımen at jalınan tüspey elu soğısqan Köşim han men onıñ wrpaqtarınan qalğan wlıstıñ negizgi tiregi qazaqtar bolsa, qalğandarı otarşılarmen aralasıp ärtürli toptağı halıqtardıñ qwramına endi. Bir kezdegi estekter men bwğıldar, qazirgi sibirdiñ, tebrizdiñ, tobıldıñ, barabanıñ tatarları, jergilikti halıqpen birjola aralasıp ketken kelimsekterdiñ bügingi wrpaqtarı şaldondar (özderin Çaldonı nemese Çeldonı dep ataydı) men kerijaqtar (kerjaki) bwrınğı Sibir jwrtınan qalğan jwrnaqtar.

Sibirlikter, sonıñ işinde bizdiñ ata-babalarımız 1616 jılı Mäskeu otarlauşılarına qarsı soñğı ret bas köterdi. Köterilisşilerdi jaldamalı patşa äskeri qoyday bauızdap, qatın-qalaş, bala- şağasına deyin twtqınğa aldı. Osılay Sibirdiñ sırbaz hanı Köşim jeñilgennen keyin Resey imperiyası Qazaq Ordasımen betpe-bet qaldı. Al, Sibir handığınıñ qwramında bolğan qazaq taypalarınıñ köpşiligi Eñsegey boylı Er Esim hannıñ twsında Qazaq handığınıñ qwramına endi.

Qorıtındılap aytqanda, Altın Orda memleketi ıdırağanda Qazaq handığımen bir ğasır bwrın Sibirde bilik qwrğan On hannıñ halıq arasına tarağan auız eki şejire boyınşa kerey Toğırıl hannan Sämken, Üki, Arıstan esimdi üş wl tuadı. Ükiden Mamıq bi odan Taybwğa tuadı. Taybwğadan keyin Sibirge onıñ balaları Omar men Mardan qatarınan bilik jürgizdi. (Omar Sansızbaywlınan estigenimiz. Ol kisi ötken ğasırdıñ jiırmasınşı jıldar Ahmet Baytwrsınovtıñ tikeley bastaması boyınşa qwrılğan fol'klorlıq ekspediciya qwramınıñ müşesi boldı. Ahañnıñ wsınısı boyınşa köptegen qazaq ğwlamaları qazaq halqı men handarınıñ şığu tarihı turalı şejireler men derekterdi jinastırdı. Bwl mäselege abızdarımız Şäkärim Qwdayberdiwlı, Mäşhür Jüsip Köpeev, memleket jäne qoğam qayratkerleri Mwhamedjan Tınışpaev, Sanjar Asfandiyarov, Halel Dosmwhamedov, Mirjaqıp Dulatov jäne özgeleri de at salıstı. Solardıñ qatarında Omar Sansızbaevqa Sibir ölkesin mekendegen qazaqtar men basqa da halıqtardıñ şejireleri men añız-äñgimelerin jinastıru tapsırılğan bolatın) şöberesi Taybwğa äuletterinen keyin Sibirdegi Köşim patşalığı şirek ğasırday ömir sürip, tarihtıñ sürleu-soqpağında özindik izin qaldırdı. Bwl patşalıq Resey otarşılığına qarsı twrğan Aziya qwrlığındağı eñ alğaşqı küş retinde tarihtan orın aldı. Eltañbasında eki bastı samwrıq qwsı beynelengen memlekettiñ qazaq handığın otarlau sayasatı bir jarım ğasırğa bögeldi (1582 jıldan bastap 1731 jılğa deyingi aralıq). Öz kezeginde qazaq dalası Orta Aziya handıqtarınıñ (Qoqan, Bwhar, Hiua handıqtarı) orıs äskerleriniñ tabanında janşıluın bir jarım ğasırğa keşiktirdi. Bir zamanda özderi tizelerin büktirip, alım – salıq töletken orman adamdarına kökböriniñ wrpaqtarı auızbirligi joq boludıñ saldarınan endi özderi sonday küyge tüs

Odesskoe audanındağı eldi mekender: Cvetkovo – Jarqınağaş, Jelannoe – Şwbarbie, Odesskoe – Qwras, Bobrovica – Sırnayşı, Orehovka – Şañdaq, Cvetkovo-Jarqınağaş, Grişkovka – Atqırılğan, Belostok – Swluşilik, keyin osı şilikter jer jağdayına baylanıstı qiğaş öskendikten qisıq ağaş atandı. Bwl jer Börtebaydıñ Şämeliniñ jazğı jaylauı boldı. 19 ğasırdıñ ayağında osı jerge Ombınıñ qalasınıñ mañına 1850 jıldarı qonıstanğan «auızdağı Qarjas» auılınan Qarjas ruınıñ Aqşa ataları 1895-96 jıldarı qonıs tepti. Bwl jerdiñ Qisıqtağı Qarjas atauı äli künge deyin jwrttıñ jadında. Ataudıñ tüp törkini Qisıq ağaş degen sözden şıqqan.

Moskalenko audanındağı eldi mekenderdiñ bwrınğı qazaqşa atauları – Novocaricıno – Kwmdıköl, Tat'yanovka – Baymırza, Gvozdevka – Buırlıq, Selivanovka – Qırıq üy Böken. Şeremet'evka – Saduaqas auılı, belgili memleket jäne qoğam qayratkeri, qazaq ädebieti sınınıñ negizin qalauşı Ğabbas Toğjanovtıñ äkesi Toğjannıñ Saduaqası osı auılda tuğan. Bwdan özge Poltavka, Nazıvaevka, Lyubin, Şarbaqköl, Mar'yanovka (Mırzağwl) eldi mekenderdiñ de bwrınğı qazaqşa atauları bar. Oğan keyin toqtalamız.

kerey.kz