جاقيا قاجى – يماني جولدىڭ جارشىسى
kerey.kz
اسپاندى اۋەلەپ ۇشقان قىران قۇس جىلى ۇياسىنا قايتىپ ورالدى. سارى اۋىز بالاپاندارى قاناتتارى قاتايماعاندىقتان، مامىق جايدان الىسقا ۇزاي الار ەمەس. انالارى قاشان تاماق اكەلگەنشە جانارلارىن كوك اسپانعا قاداپ، ۇزاق كۇتكەن ەدى. اۋىزىنا تىستەگەن قورەگىمەن ءنار جالعاتىپ، بالاپاندارىنىڭ ءماز-ءمايرام بولعانىن كورىپ، انالىق قۇس تا قۋانىشقا بولەندى.
وسى ءبىر جىلى كورىنىستەردى ۇزاقتان بەرى قاداعالاپ تۇرعان جاقيا ومىردە ىزگىلىك اتاۋلىنىڭ قالاي پايدا بولعانىن ويلاپ، باس قاتىردى. اتاسى ايتىپ وتىراتىن اڭگىمە دە ويىنا ورالدى. بۇكىل جاھاندى جاراتقان ءبىر اللا دەگەن ءسوزدىڭ استارىنا ۇڭىلگىسى كەلدى. بىراق، جاراتۋشى قۇداي تۋرالى كىمنەن سۇرارىن بىلمەي توسىلدى. جارىتىپ ايتار ادام بولسا شە؟ اۋىلداعى مولداعا بارايىن دەسە، قازىر ولاردىڭ دا قاراسى ازايدى. جوقتىڭ قاسى دەسە دە بولادى. مولدا اتاۋلىنىڭ سوڭىنا شىراق الىپ تۇسكەن كەڭەس وكىمەتى «ءدىن –اپيىن» دەپ تالايىنىڭ كوزىن قۇرتىپ، تەمىر تورعا توعىتىپ تىندى.
بۇل وتىزىنشى جىلداردىڭ اياق شەنى ەدى. قايمانا قازاعىن اشتىق ناۋبەتى قارپىپ، قاتىگەز تاعدىردىڭ اششى زاپىرانىن جۇتقان قىم-قۋىت كەزەڭدە ءوزىنىڭ دۇنيەگە كەلىپ، ەڭسەنى ەزگەن ەلەسكە تولى ءسابي كۇندەرىن دە ەمىس-ەمىس بىلەدى. ەندى مىنە، سول بالعىن بالالىق شاقتىڭ اۋىلىنان ۇزاماي جاتىپ، عالامنىڭ جاراتىلىسى جايلى قالىڭ ويدىڭ قارماۋىنا ءتۇستى. سان ساۋال ساناسىن كەزىپ، سان-ساققا جۇگىرتەدى. بىراق، جاراتىلىس جايلى وسى ءبىر ساۋالعا جاۋاپ تابا الار ەمەس. سابيلىك پاك سەزىم شىڭىراۋ قۇزدىڭ دا، شىڭى بيىك اسۋدىڭ دا كوز الدىنان كولبەڭدەگەن ساعىم كورىنىستەرىنە جەتەلەي بەردى…
ومبىنىڭ ىرگەسىندەگى اۋىلىنا كەلگەن ءبىر مەيمان جاقيانىڭ ۇيىندە قوناق بولدى. قوناق دەگەنى بولماسا، جاقيانىڭ دا اتا-اناسى جۇتاڭ ءومىردىڭ كۇيكى تىرلىگىنەن ءوز مەيمانىنا استا-توك داستارحان جايا المادى. اق پەيىلمەن ىشىلگەن قارا شاي دا مەيماننىڭ مەرەيىن تاسىتتى. جاقيا ءوزىن تولعاندىرعان كوپ ساۋالعا سول كۇنى جاۋاپ تاپتى. اللا تاعالا جانە ونىڭ ۋاحي سوزدەرى جازىلعان قۇران جايلى كوپ ماعلۇمات الىپ، تانىمىن جوعارىلاتتى. بالا جۇرەگى اللاعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى العاش رەت شىنايى سەزىنگەن كەزى دە وسى ەدى.
اكە بايعۇس بالاسىنا اللا جايلى بولعان بۇل اڭگىمە تۋراسىندا ەشكىمگە ءتىس جارىپ ايتپاۋدى قاتتى تاپسىردى. ال، ءوزىن جاراتۋشى قۇدىرەتكە دەگەن سىرعا تولى الەممەن قاۋىشتىرعان ادامنىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن دە ەمەس. ۇيىنە مولدانى قوندىرعانى ءۇشىن تالاي ادام ناقاقتان-ناقاق جازالانعان زامان ەدى عوي. بالا جاقياعا اكەسى ونى ساقتاندىرۋ ءۇشىن دە مەيمانىنىڭ ەسىمىن جاسىرعان شىعار-اۋ.
مىنە، سول جاقيا ەسەيە كەلە ءوزىن جاراتقان اللا تاعالانىڭ سۇيىكتى قۇلى بولامىن دەپ بار ءومىرىن يماندىلىق جولىنا ارنادى. بالا كۇنىندە اق جول نۇسقاعان اۋىزى ءۋالى سول اتاسىنىڭ: «ءدىنشىل بولساڭ، شىنشىل بول، ءوزىمشىل بولساڭ، وڭبايسىڭ» دەگەن ءسوزىن قاپەرىنەن ەش شىعارعان ەمەس.
«ءدىن دەسە، اۋىلداعى شال-شاۋقاننىڭ شالا قايىرعان «قۇلحۋاللاسى» ويعا كەلەتىن بۇرىن. سوسىن… انەبىر باياعىدا جانارماي ورتالىعى بولعان ورىنداردى سول اتالار «سەلسەبەتكە» كىرگىشتەپ ءجۇرىپ، سۇراپ العان ەكى بولمەلى ەسكى مەشىت ەسكە تۇسەتىن. ءبىزدىڭ سول بالا تۇسىنىك «ءدىن» ءسوزىنىڭ ماعىناسى بۇزىلعان ءبىر ءدۇبارا كەزەڭنىڭ سوققىسىنا ۇشىرادى. بۇل كەزەڭنىڭ ادامدارى قۇدايعا سەندى، بىراق، قۇلشىلىقتى زەينەتكە شىققاننان كەيىنگى جوسپارىنا كىرگىزدى.
حاققا سەنىم شەلپەك ءپىسىرىپ، ولگەن ادامعا جانازا اسىن بەرۋمەن شەكتەلدى. قۇران كارىم توردەن، بيىكتەن ورىن الدى، ءھام سول بيىگىنەن تومەندەمەي، شەگەگە ىلىنگەن قالپى قالىپ قويدى. شاڭ باستى… «اتا-بابامىز»دەگەنگە ساياتىن دايەكسىز اڭگىمەلەر سول سوققىعا ۇشىراعان ۇعىمنىڭ سالدارى ەدى. قازاق اسا قادىر تۇتاتىن، دارا تۇلعالى دانىشپان ، «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەپ جىرلاعان اباي قايدا قالدى؟» دەپ تولعانادى جاقيا قاجى ءبىر ەستەلىگىندە.
مىنە، سول يسلام دانالىعىن ناسيحاتتاعان جاقيا قاجى بەيسەمبايۇلى 1932 جىلى ومبى وبلىسىنىڭ ليۋبين اۋدانىنا قاراستى قازاق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى. كىشكەنتايىنان يماني جولدى تاڭداپ، 1959 جىلى وزبەكستاننىڭ بۇحارا قالاسىنداعى «مير-اراب» مەدرەسەسىنە وقۋعا ءتۇستى. وسى ءبىلىم ورداسىندا ون جىل وقىعان جاقيا بەيسەمبايۇلى ۇزدىك ديپلوم الىپ شىعادى. سول كەزدەگى وزبەكستاننىڭ باس ءمۇفتيى باباحان يشاننان ءتالىم العان ول ءوزىنىڭ بالا كۇنىندەگى اللا تاعالا جايلى سىرلارىنا ودان سايىن قانىعا تۇسكەن ەدى. كەيىن الماتى قالاسىنىڭ باس يمامى بولىپ، ءدىندى ناسيحاتتاپ، ادامداردى اللانىڭ جولىنا سالدى.
ال، اراعا بىرەر جىل سالىپ سيرياعا ساپار شەكتى. داماسك يسلام ۋنيۆەرسيتەتىندە «شاريھات» فاكۋلتەتىندە وقىپ، وندا دا ءوزىنىڭ ءبىلىمدار شاكىرت ەكەنىن تانىتتى. قىزىلدار وكىمەتىنىڭ ايى اسپانداپ تۇرعان كەزىندە بۇلاي شەتەل اسىپ، ءدىن ءبىلىمىن الۋ دەگەنىڭ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ تاعدىرىنا بۇيىرا بەرمەيتىن باق ەدى. جاقيا بەيسەمبايۇلى سول باقىتتىڭ وزىنە وڭايلىقپەن كەلمەگەنىن دە بىلەدى. سەبەبى، وسى بەدەلدى ءبىلىم ورداسىن تامامداعانان كەيىن قازاقستان مۇسىلماندارى قازياتىن باسقارۋعا مۇمكىندىك الدى. قازاقتىڭ دا اتا-بابالاردان ۇستانىپ كەلە جاتقان ءدىنىن جاڭا كوكجيەككە كوتەرۋگە اتسالىستى. يماندىلىقتان الشاقتاپ بارا جاتقان ۇرپاعىن اراشالاپ قالۋدىڭ قامىنا دەن قويدى.
بۇل ونىڭ يسلام ءدىنىن وركەندەتۋدەگى ەڭ ءبىر قاجىرلى تەر توككەن جىلدارى ەدى. وسى تۇستا ەلىمىزدە قانشاما مەشىتتەر اشىلدى. كەڭەس بيلىگىنىڭ ساياساتى ءدىندى مەملەكەتتەن اۋلاقتاتۋ بولسا دا، حالىقتىڭ ءدىني سەنىمىنە قىلاۋ ءتۇسىرۋ قيىن بولاتىن. بىردە ول كەڭەس دەلەگاتسياسى قۇرامىندا افريكانىڭ نيگەريا، مالي جانە سەنەگال ەلدەرىنە ساپار شەكتى. ونداعى مۇسىلماندىق جاعدايعا قانىقتى. ءوزى دە قازاق جەرىندەگى يسلامنىڭ الەۋەتى تۋرالى اڭگىمەلەر ايتتى. سول ەستەلىگىندە: «مەن افريكالىق باۋىرلارىما كەڭ بايتاق قازاق جەرىنىڭ تاريحى مەن حالقى جايلى وي قوزعادىم. ۇلتتىق جانە ءدىني داستۇرلەردىڭ بىتە قايناسىپ، قازاقتاردىڭ شاريعات ىلىمدەرىن وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى ومىرلەرىندە باستى ۇستانىم ەتەتىنىنەن دە حاباردار ەتتىم. شىنىندا، قازاق جۇرتى اتەيستىك ومىرگە كىرىكسە دە، اللاسىن ەشقاشان اۋزىنان تاستاعان ەمەس. ەلىمىزدە كوپ مەشىتتەر سالىنىپ جاتقانىن، وسىنداي ىرگەلى اللانىڭ ءۇيىنىڭ اباي ەلىندە قۇرىلىسى باستالعانىن دا جەتكىزدىم» دەيدى ول.
قاجى ءومىرىنىڭ ونەگەلى ءبىر سوقپاعى كوكشە جەرىندە جالعاستى. وسىندا ون جەتى جىل وبلىستىق مەشىتتىڭ باس يمامى بولىپ قىزمەت ەتتى. بۇل سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسى ەدى. كەشەگى كەڭەستىڭ يدەولوگيا كوممۋنيستىك سەنىمدى باستى نىسانا ەتىپ، بار ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ورىس ءشوۆينيزمىنىڭ استارىنا جاتقىزعان الاساپىران كەزەڭ ەدى ول. الاش دەسەڭ، ۇلتشىل اتانىپ، قۋدالاۋعا تۇسىرگەن تار زامان-اي دەيسىڭ. جاقيا قاجىنىڭ يسلامدى ناسيحاتتاۋ ارقىلى ۇلتتىق ارنامىزدان الىستاماۋعا قۇلشىنا كىرىسكەن جىلدارى دا وسىعان تۇسپا-تۇس كەلەدى. ءوزىنىڭ ۋاعىز سوزدەرىندە قازاق ۇلتى رۋحانياتىنىڭ نەگىزگى ارناسى – يسلام ءدىنى ەكەنىن دە قورىقپاي ايتا الدى. يماندىلىق كۇشەيسە، ءبىز ۇلت رەتىندە كۇشەيەتىنىمىزدى دە ول اركەز ەسكە سالدى.
ول كوكشە جەرىنە العاش يمام بولىپ كەلگەندە وبلىستا بار-جوعى ءبىر عانا مەشىت بار ەدى. كەيىنگى جىلدارى كوكشەتاۋ قالاسىندا ەكى، قىزىلتۋ، لەنينگراد، لەنين اۋداندارىندا مەشىتتەر اشىلدى. ال ونىڭ شاكىرتى، العاش ءوز ساۋاتىن اشقان ەركىن قاجى كوكشەتاۋ قالاسىندا سول جىلدارى 140 شاكىرت جاقيا بەيسەمبايۇلىنىڭ الدىنان ءبىلىم العانىن ايتادى. ءتىپتى، ءوز قاراجاتىنا ءدىني وقۋلىقتار دا شىعارادى.
كوكشەتاۋ قالاسىنداعى قازىرگى ناۋان حازرەت اتىنداعى ورتالىق مەشىتتىڭ اشىلۋىنا دا كۋا بولعان ەدىك. وبلىس باسشىلارىنا قايتا-قايتا بارىپ، بۇرىنعى مەشىت عيماراتىن وزىنە قايتارتقىزدى. سوندىقتان قاسيەتتى ءدىنىمىز ءۇشىن ەرەن ەڭبەك ەتكەن جاقيا قاجىنىڭ ونەگەلى ءومىرى كىمگە بولسىن ۇلگى بولا الادى. كەشەگى قىم-قۋىت زاماندا يسلامنىڭ كەڭ تارالۋىنا ايانباي تەر توككەن ابزال جاننىڭ ءار ىسىنە اللا رازى بولسىن دەپ دۇعا ەتەمىز.
ول ءوز ەستەلىگىندە: «زادى يسلام ءدىنى ەشقاشان جاماندىقتى، زۇلىمدىقتى ۋاعىزداپ كورگەن ەمەس. قايتا ونداي ىسكە اياق باسپا دەيدى. ەگەر ءوز باسىڭا پايدا ىستەي الماساڭ، نە ءۇشىن ءومىر سۇرەسىڭ. جالعىز-اق ءوز باسىڭنىڭ قامىن ويلاساڭ، وندا كىم ءۇشىن ءومىر سۇرەسىڭ ال، قولىڭنان كەلەر بار جاقسىلىق جالعىز باسىڭنان ارتىلماسا، وزگەگە قالاي قامقور بولاسىڭ!» دەگەن ءسوزىن وقىپ وتىرىپ، شىنىندا، ءدىن ءۇشىن جاراتىلىپ، اللانىڭ قۇدىرەتىن ءوز باۋىرلارىنا جەتكىزۋ ىسىنە بار عۇمىرىن ارناعان جاننىڭ ەسىمىن ەستە ۇستاۋ ابزالىلارىق بولار ەدى دەگىمىز كەلەدى.
باقىت سماعۇل.
پىكىر قالدىرۋ