تۇرسىنبەك كاكىشەۆ:سول وتىرىك اكادەميكتەر كوزىنىڭ ءتىرىسىندە ماقتالىپ تا، ماداقتالىپ تا جاتادى. ال كوزى كەتكەننەن كەيىن سولاردى ىزدەيتىن ەشكىم بولمايدى…
kerey.kz
استانا. 11 قازان. Baq.kz تۇرسىنبەك كاكىشەۆ،فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
تۇرسىنبەك اعا، بۇگىندە 85 جاسقا كەلىپ جاتىرسىز. ومىردەن نە ءتۇيدىڭىز؟ وكىنىشتەرىڭىز بار ما؟
– «انانى ىستەي المادىم-اۋ»، «مىناۋ قالىپ قويدى-اۋ» دەگەن وكىنىش مەندە جوق. ءويتىپ وكىنەتىندەي مۇمكىندىك تە بولعان جوق. شىندىعىن ايتقاندا، قازىر وزدەرىن «اكادەميكپىز»، «دوكتورمىز» دەپ جۇرگەندەردىڭ اراسىندا ءارحيۆتىڭ ەسىگى قايدا ەكەنىن ءبىلمەيتىندەر بار. شىققان كىتاپتى وقىپ الادى دا سوعان قاراپ ءوزىنىڭ وي-تولعامدارىن جازادى. نەگىزى، كىتاپ جازۋ ءۇشىن ءارحيۆتى ءبىلۋ كەرەك، كەشەگى وتكەن كۇندى زەرتتەۋ كەرەك. وسى جاعىنان كەلگەندە، مەنىڭ سوزىمدە، ويىمدا قاتقىل پىكىرلەر بولىپ جاتاتىن بولسا، كوپ جاعدايدا سول تاريحتان العان ساباقتار ەرىكسىز سولاي سويلەتەدى. ارحيۆ دەرەگىنە سۇيەنگەن ادامنىڭ ءسوزى دالەلدى، نىعىز بولادى. سول ءارحيۆتى اقتارام دەپ جۇرگەندە مەنىڭ انانى، مىنانى ويلاۋعا ۋاقىتىم بولعان جوق.تاعى ءبىر ماقتاناتىن نارسەم، مەن «اناۋ اتاقتى السام ەكەن»، «مىناۋ اتاقتى السام ەكەن» دەپ تالپىنبايمىن. ادال ەڭبەك ەتسەڭ، اتاق-دارەجە سەنى ءوزى ىزدەپ كەلىپ جاتادى.
– قانشاما ەڭبەك جازدىڭىز، سىنشى، زەرتتەۋشى رەتىندە الدەقاشان مويىندالعان ادامسىز، پروفەسسورسىز. بىراق اكادەميك اتاناتىن دا ءجونىڭىز بار ەدى عوي…
– سۇراپ العان اتاق سەنىڭ ىزدەنىسپەن العان عىلىمي دارەجەڭە تاتىمايدى. ءتىپتى اتاقتىڭ سوڭىنا تۇسكەن ادام قۇدايدىڭ ءوزى بەرگەن دارىنىنان دا ايىرىلادى. ءسويتىپ، اقىرىندا نە ەڭبەگىنىڭ ءناتيجەسى جوق، نە قولى جەتكەن اتاق-داڭقى جوق، توقىراي باستايدى. كەز كەلگەن نارسەدەن ىلىك ىزدەپ، پالە قۋىپ، كەز كەلگەن ادامدى دۇشپان تۇتىپ، پالەقور، جالاقورعا اينالادى. ونى وزدەرى سەزىپ-بىلمەي مە نەمەسە تۇسىنسە دە، مويىنداۋعا ازاماتتىعى جەتپەي مە، ەرىك-جىگەرى مەن كۇش-قايراتىن ءمۇجىپ، ءوزى دە ءمۇجىلىپ، كوشكە ىلەسە دە الماي، كوشتەن قالا دا الماي، كۇنى وتەدى. بىزدە اكادەميكتىڭ ءوزى سايلاۋمەن كەلەدى. سايلاۋ ساياساتسىز بىتپەيدى. پەندەشىلىك ارالاسادى. ونداي جەردە عىلىم كىرلەي باستايدى. وسىنى بىلەتىندىكتەن دە سايلاۋمەن كەلەتىن اتاقتارعا، ءبىرىنشىدەن، زاۋقىم سوقپايدى. ەكىنشىدەن، تۋرا مىنەزدى بولعاندىقتان، وندايعا ىڭعايىم جوق. كىم-كورىنگەنگە جالىنىپ، «اعاتاي، اكادەميك بولايىن دەپ ەدىم، سىيلىق الايىن دەپ ەدىم، ماعان داۋىس بەرە قويشى؟» دەپ جۇگىرۋ مەنىڭ تابيعاتىما جات. قاراپ تۇرساڭ، سول وتىرىك اكادەميكتەر، عالىمدار كوزىنىڭ ءتىرىسىندە ماقتالىپ تا، ماداقتالىپ تا جاتادى. ال كوزى كەتكەننەن كەيىن سولاردى ىزدەيتىن ەشكىم بولمايدى. مۇنداي جاعداي اقىن-جازۋشىلاردىڭ دا، عالىمداردىڭ دا اراسىندا وتە كوپ.
– ءسىزدىڭ زەرتتەۋشىلىك، سىنشىلىق ەڭبەگىڭىزدىڭ اسا جەمىستى كەزەڭى كەڭەس داۋىرىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. سول ۋاقىتتى زەردەلەي كەلگەندە، قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزگى جەتىستىگىن قالاي سيپاتتار ەدىڭىز؟
– قازىر كەڭەستىك كەزەڭدى تۇتاستاي قارالاپ جاتىرسىڭدار، ءبارىن «وڭباعان»، «جامان» دەيسىڭدەر. ال، شىندىعىندا، سوتسياليزم جاماندىعىنان نە بولماسا ادامزاتقا قاستىعىنان قۇلاعان جوق. بۇل سول جۇيەنى دۇرىس باسقارا الماعان جەكەلەگەن ادامداردىڭ قاتەلىگىنەن بولدى. سولاردىڭ كوبى ماركسيزمنىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن. ماركس پەن ەنگەلس: «سوتسياليزم مادەنيەتى وركەندەگەن، شارۋاشىلىعى گۇلدەنگەن بىرنەشە ەلدە قاتار نەمەسە جەكە-جەكە ورناۋى مۇمكىن. بىراق ول مىندەتتى تۇردە وسكەن، كوركەيگەن ەل بولۋى كەرەك» دەدى. لەنين ەۋروپا مويىنداماعان، رەسەيدەي ارتتا قالعان ەلدە سوتسياليزمدى ورناتۋىن ورناتتى. بىراق ارتىنشا ءبارى ستالينگە قالدى. ءۇيدى باسقارۋ ءۇشىن ونىڭ يەسى مىعىم بولۋى كەرەك قوي. نەگىزى، سوتسياليزم جامان جۇيە ەمەس بولاتىن. مىسالى، كىم ءبىرىنشى ايعا ۇشتى؟ ارتتا قالعان رەسەي ءسوتسياليزمنىڭ ارقاسىندا الەمدى اۋزىنا قاراتقان ءىرى مەملەكەتكە اينالدى. جالعىز رەسەي عانا ەمەس، ونىڭ قولاستىندا بولعان قازاق تا، وزبەك تە، باسقالار دا كەرەمەت جەتىلدى. ەكونوميكالىق، مادەني تۇرعىدا مىقتى ورلەۋ بولدى. راس، سوتسياليزم زامانىنداعى اشتىق، حالىقتىڭ قىرىلۋى، 1937-38 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىن سالدارى اۋىر ءتيدى. ستالين اۋەلدە قۋعىن-سۇرگىندى تروتسكيلەردى قۇرتۋ ءۇشىن باستاپ ەدى، بىراق ەكپىنىن باسا الماي، ارتىنان كۇللى ۇلت رەسپۋبليكالارىنداعى زيالى قاۋىمدى قۇرتىپ جىبەردى. ونىڭ زيانىن ەڭ كوپ كورگەن ەل – قازاق بولدى. ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتەردىڭ كەتۋى – قازاق ادەبيەتىن قۇرتۋعا باعىتتالعان قادام بولدى. ماسەلەن، سول كەزدە 20 شاقتى جازۋشى ۇستالىپ كەتتى. ءتىپتى داعدارىسقا ۇشىراي جازدادىق. قۇداي ساقتاپ، ايتەۋىر قاسىم امانجولوۆ، ساتتار ەرۋباەۆ سياقتى جاس دارىندار ادەبيەتىمىزدى الىپ قالدى.
مەن ءتىپتى قازاق ادەبيەتى سول كەزدە حالىق اۋىز ادەبيەتىمەن، ونىڭ جامبىل سياقتى ءىرى وكىلدەرىنىڭ تالانتىمەن دە دارالانىپ كورىنە الدى دەپ ويلايمىن. جامبىل، مىسالى، بۇكىل وداققا، بۇكىل الەمگە تانىلدى. ال ونداي اقىنى بار ەل قالايشا ارتتا قالعان ەل بولادى؟
– سولاي بولا تۇرا، دەگەنمەن، «ءبىز جاقسىلىق اتاۋلىنىڭ ءبارىن سىرتتان الدىق، ونەردى دە وزگەلەردەن ۇيرەندىك» دەگەنگە ءوزىمىزدى سەندىرۋگە تىرىسقان جوقپىز با؟..
– ول – ەۋروپاتسەنتريستىك ۇعىمنىڭ سالدارى. «بارلىق مادەنيەت، بارلىق عىلىم-ءبىلىم ەۋروپادان تارادى، ودان باسقالار، ازيانىڭ، افريكانىڭ حالىقتارى نادان، قاراڭعى، ەشتەڭەنى بىلمەيدى» دەپ ەسەپتەيتىندەر – سول تۇسىنىكپەن ۋلانعاندار. بىراق دۇنيە – دۇنيە بولىپ جارالعالى ازيانى ەۋروپا اسىراپ كەلە جاتىر ما؟ قاراپ تۇرساق، قىتايدىڭ مىلتىقتىڭ وق-ءدارىسىن ويلاپ تاپقانىنا 5 مىڭ جىل بولعان ەكەن. ال وسىنداي نارسەلەردى قالاي ەلەمەۋگە بولادى؟ مەن ءوزىم وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنان بەرى وسى ەۋروپاتسەنتريزمگە قارسى بولىپ كەلە جاتقان اداممىن. سول كەزدە ز.كەدرينانىڭ ءبىر كىتابى شىققان. الگىنى وقىسام، قازاقتىڭ نە ءتىلىن، نە ادەبيەتىن، نە تاريحىن بىلمەيتىن ادام «انانى ءويتۋ كەرەك، مىنانى ءبۇيتۋ كەرەك» دەپ بىزگە سىرتتان اقىل ايتىپتى. مۇنداي اقىل ماسكەۋدە، لەنينگرادتا شىققان ەڭبەكتەردە كوپ. ولار بىزگە «بۇلار نادان، مال باعىپ، سونىمەن عانا كۇن كورگەن، ءبىزدىڭ ارقامىزدا ادام بولدى»، ءتىپتى «قازاق حالقى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن تۋدى» دەپ قارايتىن. ال، شىندىعىنا كەلگەندە، مۇلدە ولاي ەمەس. ويلاپ تۇرساق، رەسەيگە قاراعان ۋاقىتقا دەيىن قازاق دالاسىندا نە ءبىر تۇرمە، نە ءبىر ەسىككە سالاتىن قۇلىپ بولعان ەمەس. نە سوندا تەنتەگى، بۇزاقىسى بولماپ پا؟ بولدى، ارينە. ەندەشە، سونىڭ ءبارىن قالاي توقتاتتى؟ مىلتىقتىڭ كۇشىمەن ەمەس، ءسوزدىڭ كۇشىمەن توقتاتتى. ءسوز بەن قازاقتىڭ كىندىگى ءبىر. ءبىز ۇيقاستىرىپ سويلەۋگە شەبەرمىز، اندەتىپ وتىراتىن ادامداردى جاقسى كورەمىز. ءوزىمىزدىڭ قارا دومبىرا ەۋروپانىڭ بارلىق مۋزىكاسىن وينايدى. قانداي اسپاپتا، قانشاما وركەسترمەن ورىندالاتىن دۇنيەلەردىڭ ءبارىن ەكى ىشەكپەن-اق قۇلاعىڭا ءسىڭىرىپ بەرەدى.
– وكىنىشكە قاراي، ءوزىڭىز ايتقانداي، كەستەلى تىلمەن ماقامداپ، اۋەزدى سويلەۋ ءۇردىسىن بۇگىندە جوعالتىپ العان سياقتىمىز. قازاقتىڭ سويلەۋ ءتىلى، مانەرى وزگەرىپ بارا جاتقان ءتارىزدى…
– ونىڭ ءبارى – شوقىندىرۋدىڭ ناتيجەسى. بىزدە وقۋعا تۇسەتىندەر – قىزدار. ويتكەنى نۇكتە، ۇتىردەن قاتەلەسپەي، ۋنيۆەرسيتەتكە الدىمەن سولار تۇسەدى، قاي جەردە دە قىزدار ەرەكشە بەلسەندى. بۇگىندە جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىپ جاتقانداردىڭ 70-80 پايىزى – قىزدار جانە كوبىسى ورىس ءبولىمدەرىن ءبىتىرىپ، شۇلدىرلەپ شىعادى. سونىڭ سالدارىنان قازىر قازاق بالالارىنىڭ 60 پايىزى (بۇرىن 40 پايىز ەدى) ورىسشا ءسويلەيدى. باياعىدا، شامامەن العاندا 1870 جىلدارى ما ەكەن، سۆياتوي سەنات «بۇراتانا حالىقتاردىڭ ۇلدارىنان گورى بىزگە قىزدارىن وقىتقان الدەقايدا پايدالى. ويتكەنى ولار كۇيەۋگە شىعىپ، انا بولعاننان كەيىن ءوزىنىڭ بالاسىنا دا، ءۇيىنىڭ ىشىنە دە ورىستىڭ رۋحىن سەۋىپ وتىرادى» دەگەن تۇجىرىمداما قابىلداعان. مۇنىڭ شىندىققا اينالعانىن كۇندە كورىپ جۇرگەن جوقپىز با؟ تانىستارىڭنىڭ ۇيىنە بارا قالساڭ، بالاسىمەن دە، ونىڭ اجەسىمەن دە ورىسشا سويلەسىپ وتىرعان كەلىندى كورەسىڭ. سوتسياليزم تۇسىندا ينتەرناتسيوناليزم دەگەن تۇسىنىك بولدى. نەگىزى، «حالىقتار دوستىعى، ءبارى اۋىز جالاسىپ بىرگە جۇرەدى» دەگەن – جەلەۋ عانا. ال شىندىعىنا كەلگەندە، ول – ورىس ءشوۆينيزمىنىڭ سىرتقى كورىنىسى. ءسويتىپ، ينتەرناتسيوناليزم ءبىزدى ودان ءارى شوقىندىرىپ كەتتى. وزگەنى بىلاي قويعاندا، اباي تۋعان جەردىڭ 50 جىل بويى پوليگون بولعانىنا كونىپ كەلدىك. ءتىپتى ۆولگوگرادتىڭ تۇسىنداعى كراسنويارسكىدەن راكەتا اتادى، سول راكەتالار كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىزدىڭ سارىشاعانعا كەلىپ تۇسەدى. ونداي جەرلەر اقتوبە وبلىسىندا دا بار. بايقوڭىردى جالعا العان رەسەي بىزگە جىلىنا 117 ملن دوللار تولەيدى، ال بايقوڭىردان ايىنا بولماسا دا، توقسانىنا 3-4 رەت زىمىران جىبەرىپ جاتىر. امەريكانىڭ، يتاليانىڭ، گەرمانيانىڭ، باسقا دا مەملەكەتتەردەن ءبىر ءتۋريستىڭ سونىمەن ۇشىپ بارىپ كەلگەنى – 20 ميلليون دوللار. سوندا كىم پايدا تاۋىپ وتىر؟ تاس-تالقان بولىپ جاتقان كىمنىڭ اسپانى، كىمنىڭ جەرى؟..
– ەلدىڭ جوعىن جوقتايتىن، ەسەسىن قايتاراتىن – نامىستى ۇل، قايراتتى ازامات دەيتىن بولساق، ءوزىڭىز ايتقانداي، قىزدار بەلسەنىپ العا شىققان بۇگىنگىدەي ۋاقىتتا ۇل بالالاردىڭ بەدەلىن قالاي كوتەرەمىز، بەلسەندىلىگىن قالاي ارتتىرامىز؟
– مەيلى، قىزداردى دا وقىتايىق، جەتكىزەيىك. بىراق اركىمنىڭ تۋمىسىنان اتقاراتىن ءوز مىندەتى بار. مەن فرانتسيادا دا، گەرمانيادا دا، پولشادا دا بولدىم، كوردىم، ءبىلدىم. فرانتسيانىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى نە بەت جوق، نە كەۋدە جوق، تۋلاقتاي بولىپ قاتىپ قالعان. ودان ۇيرەنەتىن ەشتەڭە جوق. بىراق جارتىلاي جالاڭاش ءجۇرۋ – ءوز الدىنا، ەندى ءتىپتى تامام جۇرتتىڭ الدىندا تىر جالاڭاش جۇرەتىن قىزدار شىعىپتى. ماسقارا عوي! مادەنيەتتىڭ جەتكەن جەرى وسى ما؟ قازاق ءوزى – تالانتتى حالىق، ءبارىن بىردەن قاعىپ الادى، وندا دا ەڭ ءبىرىنشى – جاماندىقتى… وسىنداي انايىلىقتارعا قىزدارىمىزدىڭ ەتى ۇيرەنىپ بارا جاتقانى شوشىتادى. ال ۇل بالالاردىڭ قاشان ادام بولىپ، ەل قاتارىنا قوسىلارىن ءبىر اللا بىلەدى.
– وسىنداي جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك؟
– بىزگە قازىر قالايدا ەر بالالار مەكتەبىن اشىپ، ولارعا جوعارى ءبىلىم بەرۋ ءۇشىن ارنايى كۆوتا ءبولۋ قاجەت. ايتپەسە ۇلدارىمىز جاپپاي ىنجىق بولىپ بارا جاتىر. مەكتەپتە دە، باسقا جەرلەردە دە ۇلدار قىزداردىڭ ايتقانىنان شىعا المايدى، قىزدار ولاردى كەۋدەسىنەن يتەرىپ تاستاپ، باسىنان اتتاپ جۇرە بەرەدى. مادەنيەتكە ۇيرەتۋدى، ەڭ الدىمەن، قىزداردى تاربيەلەۋدەن باستاعان ءجون. مىسالى، كوشەدە دە، ۋنيۆەرسيتەتتە دە قازاقتىڭ قىزدارى كادىمگىدەي جولىڭدى كەسىپ ءوتىپ كەتەدى، ال تار دالىزدە جولىقساڭ، بوكسەسىمەن قاعىپ، ءتىپتى قابىرعاعا جاپسىرا جازدايدى. تاربيە كورگەن، يبالى، يماندى قىز وسىلاي ىستەر مە ەدى؟ قازىر ءبىز ۇلتتىق مەنتاليتەتتىڭ كوبىنەن ايرىلىپ قالدىق. ءسوتسياليزمنىڭ بىزگە زياندى بولعان ءبىر تۇسى – ۇلتتىق ءداستۇردىڭ بىت-شىتىن شىعارىپ بۇزدى. وعان سەبەپكەر بولعان – ورىس حالقىنىڭ مەنمەندىگى، شوۆينيزمى. قازاق ۇلىن «ماشينا ايداسا دا، مال باقسا دا، ولمەيدى» دەپ، ابدەن باسىپ تاستاعان. ەسەسىنە، «قوناق قوي، جاتقا كەتەتىن بالا عوي، ەرتەڭ قۇدالاردىڭ الدىندا ۇيالىپ قالمايىق» دەپ، قىزدارىن وقىتۋعا كۇش سالعان. ەندى ول سانادان ارىلاتىن كەز جەتتى.
– ءبىر انىعى، قازىر قوعام دا، ۇلتتىق قۇندىلىقتار جونىندەگى كوزقاراستار دا وزگەردى. ال تاريحتى زەردەلەۋدە ءبىز نەنى ەسكەرمەي جاتىرمىز؟
– تاريحتا ءبىز ءالى ءسوتسياليزمنىڭ سەۋىپ كەتكەن يدەولوگياسىنان شىعىپ بولعان جوقپىز. ءالى كۇنگە شەيىن – ەۋروپاتسەنتريزم. ال رەسەي ەۋروپادان كەلگەن نارسەنىڭ بارلىعىن جۇتا بەرەدى جانە ونى وزىنە باعىنىشتى حالىقتارىنا ناسيحاتتاي بەرەدى. سودان قۇتىلساق قانا ەل بولامىز.
– الاشورداشىلارعا، مۇستافا شوقايعا قاتىستى كوپتەگەن ماسەلەلەر تۋىنداپ، داۋلى پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. وسى ورايدا، ءوزىڭىز بايقاعان قانداي ارتىق-كەم جايتتار بار؟
– الاش قايراتكەرلەرى اسپاننان ءتۇسكەن ادامدار ەمەس. ولار – ەۋروپالانا باستاعان قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ءىرى وكىلدەرى. بۇلار – مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، رەۆوليۋتسيونەر-اعارتۋشىلار، قازاق حالقىن جەتكىزگىسى، وركەندەتكىسى، ءوز الدىنا جەكە مەملەكەت ەتكىسى كەلگەن قايراتكەرلەر. بىراق ولاردى «بارلىعى دا كەرەمەت دانىشپان ەدى» دەۋگە بولمايدى. قازىر ءبىراز جىگىتتەر تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن كەزىندە الاشورداشىلارمەن قۇشاقتاسىپ بىرگە جۇرگەندەي ماقالالار جازادى. وتىرىك! وسى قازىر وقۋلىق جازىپ، كىتاپ شىعارىپ جۇرگەندەردىڭ كوپشىلىگى كەزىندە داتتاپ، بوقتاپ، قارالاپ، الاش وردانىڭ تۇگىن قويماعان. كەشەگى سوزدەرىن ۇمىتىپ كەتىپ، ەندى بۇگىن جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاۋعا قالاي ۇيالمايدى دەسەڭشى!
شاكەرىمنىڭ «مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» دەيتىن پوەماسى بار عوي. سوندا ول الاشوردادان نەگە كەتتىم دەيدى؟ «اۋىزبىرلىگى، بەرەكەلەرى جوق ەكەن، سوندىقتان مەن دالاداعى قوراعا بارىپ جاتىپ الدىم» دەيدى. دەمەك، الاش وردانى باسىنان-اياعىنا دەيىن كەرەمەت دەۋگە بولمايدى. ولاردىڭ دا قاتەلىكتەرى بولعان. «قازاقتى ەل قىلامىز، جۇرت قىلامىز» دەپ تالپىنعاندارى راس. بىراق قولدارىندا بيلىك بولماعان. سول سياقتى، ساكەن سەيفۋلليندى دە، ءسابيت مۇقانوۆتى دا بىرجاقتى كىنالاعان دۇرىس ەمەس. سەبەبى ولار دا قازاققا قاستىق جاسايىن دەپ سوتسياليستىك يدەيانى جاقتاعان جوق. «قازاققا قاي جول ءتيىمدى، قاي جول پايدالى؟» دەپ ويلادى. كوممۋنيستەردىڭ «كەشەگى جەتىم-جەسىرلەردى ەل قاتارىنا قوسامىز، ءتىپتى اسپازشىلارعا دا وكىمەتتى باسقارتىپ قويامىز!» دەگەن ۇراندارى بولدى. جارايدى، ساكەن – بايدىڭ تۇقىمى دەلىك. ال ءسابيت – جەتىم، ءوزىنىڭ كورمەگەن قورلىعى جوق. انانداي يدەيا ايتىلىپ جاتقاندا ول نە ىستەۋى كەرەك؟ ارينە، سونىڭ جاقتاسى بولدى. ءسابيت سوتسياليزمگە، قازاق حالقىنا قارسى ەشقاشان ەشتەڭە ايتقان جوق. قايتا «وسىنىڭ ارقاسىندا قازاقتى جەتكىزەمىن» دەپ ىستەگەن ءىسى باسقالاردان الدەقايدا زور، مىقتى. مىسالى، وزگەنى بىلاي قويعاندا، ءسابيتتىڭ جان جولداسى، قۇداسى عابيت مۇسىرەپوۆتى الشى. ول بايقاپ سويلەيتىن، ماڭىنا ادامدى بايقاپ-بايقاپ جاقىنداتاتىن، امانداسقاندا دا «وسىنىڭ قولىن السام با، الماسام با» دەپ تۇراتىن مىنەزدەرى بولاتىن. تاپ وسىنداي مىنەز مۇحاڭدا دا بولدى. قازىر ساكەن مەن ءسابيتتى سويىپ جاتىرسىڭدار، «كەڭەس وكىمەتىن ورناتپاعان وسى ەكەۋى بولماعاندا باقىتتىڭ قۇشاعىندا وتىرار ەدىك» دەپ كىجىنەسىڭدەر. ال شىندىعىنا كەلگەندە، «قازاققا نە كەرەك؟» دەگەندى ويلاعان جانە مۇمكىندىگىنشە سونى ىسكە اسىرعان – وسى ەكەۋى. ساكەن سوۆناركومنىڭ توراعاسى بولىپ تۇرعاندا رەسەيدەن بولىنەتىن بيۋدجەتتىڭ 50 پايىزىن قازاق بالالارىن وقىتۋعا جۇمسادى، سول ءۇشىن پارتيادان سوگىس ەستىدى. قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك تىلگە اينالدىرعان دا، قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزۋدى باستاپ كەتكەن دە – ساكەن.
– زيالىلار اراسىنداعى وسىنداي الاۋىزدىقتار قازىر دە بار. بۇل قازاقتىڭ قانىنا سىڭگەن نارسە مە، جالپى، ودان ارىلۋ مۇمكىن بە؟
– شىنىمدى ايتسام، جەردىڭ كەڭدىگى قازاقتىڭ پسيحولوگياسىنىڭ بۇزىلۋىنا جاعداي جاساعان با دەپ ويلايمىن. «وي، باۋىرىم!» دەيتىن قازاقتى مەن ءوزىم ونشا كوپ كورمەيمىن. وكپەلەسەم، جاراسپاي قالسام، ءۇيىمدى جىعام دا كوشىپ كەتەم. جەر كەڭ، ءبارى – ءوز اتامىزدىڭ جەرى. وسى قازاقتىڭ قوناقجاي بولاتىن سەبەبى نەدە؟ ءبىر اۋىل مەن ەكىنشى اۋىلدىڭ اراسى – 50-60 شاقىرىم. جولعا شىقساق، بىردەڭە الىپ شىعۋدى بىلمەيمىز. كەزدەسكەن ۇيگە تۇسە كەتەمىز. باۋىرمال سياقتى بولىپ كورىنەمىز، بىراق وتە قىزعانشاقپىز. وزىمىزدەن اسىپ كەتكەندى كورە المايمىز. مۇنى وتارشىلدار ودان ءارى قوزدىرا ءتۇستى، ءبىر-بىرىمىزگە قارسى قويدى. بۇل، ءتىپتى وكىمەتتىك ساياسات بولدى. ال قازاقتار بولسا: «كەتشى، ساعان تابىنىپ وتىرام با، انا جەردە دە سۋ بار عوي» دەپ، قولىن ءبىر سىلتەپ كوشىپ كەتە بەرۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ال وزبەكتەر تاتۋ، ويتكەنى باسقا بارار جەرى جوق، كونسە دە، كونبەسە دە – سول. ازعانتاي اۋماقتا ءبىر-ءبىرىن «اكە-ۇكە» دەپ وتىرۋعا ءماجبۇر.
ماعان كەيدە قازاقتىڭ ۇلتتىق نامىسى ءالى جەتىلمەگەندەي بولىپ تا كورىنەدى. وسى قازاق ءۇشىن ءوزىن وتقا دا، سۋعا دا سالعان ادامدى كورگەندەرىڭ بار ما؟ وندايلار وتە سيرەك. باسقاسىن ايتپاعاندا، ءتىل ماسەلەسىن الايىقشى. نامىسىمىزدىڭ جوقتىعىنان دا ءالى وسى ماسەلەنى شەشە الماي وتىرمىز. ۇلتتىق نامىس بولماعان جەردە ۇلتتىڭ ءوز ماقساتىنا جەتۋى دە قيىن.
– ال بۇگىنگى ادەبيەت قوعامداعى وسىنداي جاعىمسىز جايتتاردى، وزەكتى ماسەلەلەردى قانشالىقتى ۇتىمدى بەرە الىپ وتىر؟
– قازىر ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز ايقىن ەمەس. باياعىدا جاعىمدى كەيىپكەر دەگەن بولاتىن. بۇگىن ۇرى-قارىنى ايتاسىڭ با، جەمقوردى ايتاسىڭ با، كىمدى ايتاسىڭ؟ قازىر ءبارى – سول. ويتكەنى اقشا جۇرگەن جەردە تازالىق ءجۇرمەيدى. ماركس پەن ەنگەلس كاپيتاليزمگە اقىماقتىعىنان قارسى بولعان جوق. سوتسياليزم ادامزاتتىڭ 90 پايىزىنا، ال كاپيتاليزم 10 پايىزىنا قىزمەت ەتەدى. ونى كورىپ ءجۇرمىز.
– سوندا جاعىمدى كەيىپكەر بولماعاندىقتان دا ادەبي پروتسەسس ىلگەرىلەمەي جاتىر ما؟
– ءيا. تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن وتىرىك ماقتاۋ نەمەسە زار جىلاۋ كىمدى ىلگەرى باستىرادى؟ جاس اقىندار شەتىنەن جىلاۋىق. نەگىزى، لەنين دانىشپان ادام بولعان. ول: «ادەبيەت ءوزىنىڭ وقىرمانىنان ءبىر ادىم بولسا دا الدا ءجۇرۋى كەرەك» دەگەن. قازىر ءبىزدىڭ وقىرماندارىمىز مەيلى ساياسات، مەيلى ءبىلىم جونىنەن بولسىن، جازۋشىلاردىڭ الدىنا ءتۇسىپ كەتتى. مۇنىڭ بارلىعى، ارينە، مادەنيەتىمىزدىڭ وسكەنىنىڭ بەلگىسى. سونىمەن بىرگە، مۇحتارلاردىڭ، سابيتتەردىڭ، عابيتتەردىڭ جوقتىعىن بۇگىن ايقىن سەزىنۋدەمىز. ماسەلەن، بۇگىنگى جۇرت كىمدى وقىدى، كىمدى تۇتقا عىپ ۇستاپ وتىر؟ راس، اركىمدى جالداپ اكەلىپ، ءوزىن زورلىقپەن اۋدارتىپ جاتقاندار بار. ورىسشا ناسيحاتتالعان ادامدى قازاقتىڭ «ە، مىناۋ دانىشپان ەكەن» دەپ قابىلدايتىنى دا بەلگىلى. بىراق بۇگىنگى جاعدايدا ادەبيەتىمىزگە تۇتقا بولاتىن ادام قاجەت. باياعىدا «بوتاگوز» شىققاندا قازاقتىڭ قىزدارىنىڭ ءبارى بوتاگوز بولىپ كەتكەن جوق پا ەدى؟ ال ەندى سوڭعى 20 جىلدىڭ ىشىندە ەلدىڭ اۋزىندا جۇرگەن قانداي كەيىپكەر بار؟ ءتىپتى، ەڭ بولماعاندا، جۇرەگىڭ اينيتىنداي ءبىر جاعىمسىز كەيىپكەر بولۋى كەرەك قوي. وكىنىشكە قاراي، ول دا جوق. ءسويتىپ، وتىرىك ماقتانمەن، كەۋدەمىزدى سوعىپ، ءالى كەلە جاتىرمىز. قانشا ۋاقىت جۇرەتىنىمىزدى قۇداي ءبىلسىن…
وسىنداي جايتتاردى ويلاي كەلە، تالاي مارتە قازاقتان كەتكىم كەلدى. «ناعاشىم قىرعىز عوي» دەپ، قىرعىز بولعىم كەلدى، بىراق ولار بىزدەن دە جامان ەكەن. مەنى ەشكىم قابىلدامادى. امال جوق، كەرى قايتتىم. اناۋ ارميانداردى، گرۋزيندەردى كورگەن ۋاقىتتا ءوزىڭدى-ءوزىڭ سالىستىراسىڭ، ءسويتىپ، قانىڭ قاينايدى.
– ال سول ارمياندار، گرۋزيندەر سياقتى ەتىپ، ۇلتتى تاربيەلەۋگە بولا ما؟
– بولادى. ول ءۇشىن ۇلتتىق نامىستى وياتا ءبىلۋ كەرەك. ءبىز وزگەگە كەلگەندە جايىلىپ كەتەمىز، وزىمىزگە كەلگەندە تارىلىپ قالامىز. ول – بولمايتىن نارسە. الدىمەن ءوزىڭدى جارىلقاپ ال، ودان كەيىن وزگەگە كومەكتەس. وكىنىشكە قاراي، بىزدە ءبارى كەرىسىنشە.
اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
اۆتور: روزا راقىمقىزى
Baq.kz تەگى تاقىرىبى:ءسوز بەن قازاقتىڭ كىندىگى ءبىر
Baq.kz
1 پىكىر
Ğaliy Baysimaq
Ras aytadi kezinde soviet zamaninda da osinday jağdaylar orun alğan ôkinişke oray. Jane de búgingi tangda da qaytalanu ústinde. Kôzi tirisinde madaqtaydi al ôlgen song tipti ôzgeşe pikirlep qoğam arasinda qaulap şiğadi. Bul barip turğan essizdikpen teng dese de boladi. Ôytkenşe kôzi tirisinde şinayi bağasi berilgen durus emes pe?! Qalay bolğanda da baribir uaqit tôreşi ğoy. Asirese madeniyet ôkilderinen bôlek sayasy ôkilderge de qatisti. El biylegen talay basşilar o dúniyelik bolğanda artinan nebir sumdiq sôzder aytilip jatatinin barşamiz bilemiz estip júrmiz.