كارىشال اسانوۆ 2015 جىلى 26 ناۋرىزدا الماتىدا دۇنيەدەن ءوتتى. قايتىس بولارىنان بىرنەشە كۇن بۇرىن، ناۋرىزدىڭ 10-ىنا اسانوۆ دەموكراتيانى دامىتۋعا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن قازاقستان وپپوزيتسيالىق ۇيىمدارىنىڭ «ەركىندىك» سىيلىعىن الدى.

كارىشال اسانوۆ نۇرسۇلتان نازارباەۆتى كوپ جىل اشىق سىنادى. جاقىندارى مەن دوستارى اسانوۆتىڭ ساياسي جۇيەگە قارسى سىني كوزقاراسى وزگەرمەگەنىن ايتادى.

كارىشال اسانوۆ — ونداعان كىتاپتىڭ اۆتورى. ونىڭ ءبىرازىن ءوزى باسىپ شىعاردى. 1993 جىلى قۋعىنعا ۇشىراعان جازۋشىلار مەن جۋرناليستەرگە بەرىلەتىن حالىقارالىق حەللمان-حەممەت سىيلىعىن الدى.

ستاليننەن گورباچەۆقا دەيىن

كارىشال اسانوۆ 1935 جىلى 12 جەلتوقساندا تالدىقورعاندا دۇنيەگە كەلگەن. اتا-اناسى سوۆەت بيلىگى جاڭا ورناعان جىلدارى شاڭىراق كوتەرگەن، قاراپايىم ەڭبەك ادامدارى.

ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، اكەسى بەلسەندىلىگى مەن كوپ الدىندا ىركىلمەيتىن قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا كوممۋنيستىك پارتياعا ءوتىپ، جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ ءبىرى بولعان. بىراق 1930-جىلداردىڭ ورتاسىندا «ۇلتشىل» دەگەن ايىپپەن پارتيادان شىعارىلعان. دەنساۋلىعى جاراماي، قۋعىن-سۇرگىننەن امان قالعانىمەن، سۇم اجالدىڭ تىرناعىنان قۇتىلا الماي، 1951 جىلدىڭ قازان ايىندا ومىردەن وزعان. اكەسىنىڭ قازاسىنان ەكى جىل بۇرىن كارىشال اناسىنان ايىرىلعان. ول اكەسى دۇنيە سالاردان از ۋاقىت بۇرىن اۋىل مەكتەبىنە ورىس ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمى بوپ جۇمىسقا تۇرعان.

كارىشال اسانوۆ 2002 جىلى وزىمەن ساپارلاس بولعان ازاتتىق تىلشىسىنە ءوز ءومىرى جايلى اڭگىمەلەگەن ەدى. اسانوۆتىڭ سەمەيگە بارىپ، شەتەلدە قۋعىندا جۇرگەن قازاقستاننىڭ بۇرىنعى پرەمەر-ءمينيسترى، سول كەزدەگى وپپوزيتسيالىق «قازاقستان رەسپۋبليكالىق حالىق پارتياسىنىڭ» نەگىزىن سالۋشى اكەجان قاجىگەلديننىڭ اتا-اناسىمەن كەزدەسكەن ءساتى بولاتىن.

كارىشال اسانوۆ ساپار بارىسىندا ستۋدەنتتىك جىلدارىن دا اڭگىمەلەدى. 1952 جىلى الماتىداعى ينستيتۋتتاردىڭ بىرىنە وقۋعا تۇسكەن ول ءبىرىنشى كۋرستا ءجۇرىپ قارت پروفەسسورلاردىڭ بىرىنەن «نەگە 19-سەزدىڭ قورىتىندى ەسەبىن ستالين جاسامادى؟» دەپ سۇراعان. پروفەسسور سول ءتۇنى دۇنيە سالىپتى. ال ينستيتۋتتا ءبىرىنشى كۋرس ستۋدەنتى اسانوۆ «ستالين تۋرالى سۇراق قويىپ، پروفەسسوردى ءولتىرىپ قويدى» دەگەن قاۋەسەت تاراعان.

كوسەمنىڭ ءوزى ولگەنىمەن، ول قۇرعان توتاليتارلىق مەحانيزمنىڭ جۇمىسى توقتامادى. بيلىكتىڭ ۇستانىمىنا قايشى كوزقاراستاعى ازاماتتارعا قىسىم جالعاسا بەردى. كارىشال اسانوۆ حرۋششەۆتىڭ تۇسىندا ەكى رەت قىسىمعا ءتۇستى.

اسانوۆ ءتورتىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەن كەزىندە ينستيتۋت باسشىلىعىنىڭ قىرىنا ءبىرىنشى رەت ىلىككەن. ەستەلىكتەرىندە وقىتۋشىدان «1956 جىلى ۆەنگەرلەردىڭ سوۆەت وداعىن قولدايتىن رەجيمگە قارسى قارۋلى كوتەرىلىسكە شىعۋىنا نە سەبەپ بولدى؟» دەگەن سۇراعى ءۇشىن وقۋدان شىعارىلعانىن جازادى. اسانوۆ ءبىر جىلدان سوڭ وقۋىنا قايتا ورالعان.

كارىشال اسانوۆ ەكىنشى رەت «پارتيالىق-ساياسي» تۇزاققا تۇسكەن. 1962 جىلى كىشى عىلىمي قىزمەتكەر بوپ ىستەيتىن مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ قىمباتتاۋىنا بايلانىستى پارتيا جيىنى وتكەن. وسى جيىندا اسانوۆ ۇكىمەت شەشىمىن قولدامايتىنىن، ازىق-تۇلىك باعاسى شارىقتاسا، وتباسىندا قارجىلىق قيىندىق تۋاتىنىن ايتقان. ول «20 جىلدان كەيىن كوممۋنيزم قۇرىلادى» دەپ الىپ، ازىق-تۇلىك باعاسىن وسىرگەن نيكيتا حرۋششەۆتى دە سىناعان.

بۇل قىلىعى ءۇشىن اسانوۆ پارتيادان سوگىس الماعان. ءبىر قاراعاندا، ونىڭ «پارتياعا قارسى» ارەكەتىنىڭ سالدارى بولماعانداي كورىنەدى. بىراق بۇل جاعداي اسانوۆتىڭ ءارى قارايعى تاعدىرىنا اسەر ەتكەنى بايقالادى. وسىدان سوڭ بيلىكتە كارىشال اسانوۆتى جاقتىرمايتىندار كوبەيىپ، ولار اسانوۆتى قوعامنان الاستاۋعا تىرىستى.

قايتا قۇرۋ باستالعاندا ينستيتۋتتا وقىتۋشى بوپ ىستەپ جۇرگەن اسانوۆ سسسر كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى ميحايل گورباچەۆقا قازاقستانداعى ساياسي جاعداي تۋرالى حات جازعان. اسانوۆ ءوز ەستەلىكتەرىندە جەتى ايدان كەيىن ماسكەۋدەن شاقىرتۋ العانىن، كوممۋنيستىك پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى گەورگي رازۋموۆسكي مەن ورتالىق كوميتەتتەگى ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى كونستانتين موگيلنيچەنكومەن كەزدەسكەنىن جازادى. اسانوۆتىڭ سوزىنشە، ونى ورتالىق كوميتەت اپپاراتىنا جۇمىسقا شاقىرماق بولعان. اڭگىمە بارىسىندا ۇلت ماسەلەسى قوزعالعاندا، اسانوۆ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىندەگى التى حاتشىنىڭ ەكەۋى عانا قازاق، ال تۋعان وبلىسىنداعى باسشىلاردىڭ ءبارى دەرلىك ورىس ەكەنىن ايتقان. وسىدان كەيىن اسانوۆتىڭ ماسكەۋدەگى ورتالىق كوميتەتكە جولى جابىلعان.

جارتى جىلدان كەيىن 1986 جىلى قازاق جاستارى سوۆەتتىك قازاقستاننىڭ باسشىسى قىزمەتىنە كرەمل ۇسىنعان گەننادي كولبيندى تاعايىنداۋ تۋرالى شەشىمگە قارسىلىق ءبىلدىرىپ، الاڭعا شىقتى.

اسانوۆ كوممۋنيستىك پارتيا قۇرامىندا بولعانىنا قاراماستان، سوۆەت بيلىگىن جەككوردى. جەلتوقسان وقيعاسىنان ءبىر جارىم جىلدان كەيىن «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە «حالىقتىڭ دوستىعى مەن بىرلىگى نىعايۋى كەرەك» دەگەن ماقالا شىقتى. ماتەريال ماسكەۋدىڭ «ەڭبەك ادامدارىن ۇلتارالىق جانە پاتريوتتىق تاربيەلەۋ» تۋرالى قاۋلىسى تالقىلانعان قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى پلەنۋمىنىڭ ناتيجەسىندە جاريالانعان. ماقالادا كارىشال اسانوۆتىڭ دا اتى اتالادى.

ماتەريالدا «ادامدارمەن جۇمىس قايتا قۇرۋدىڭ دەموكراتيالىق رۋحقا قايشى كەلەتىن ۇجىمدىق ادىستەرىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلادى. جالپى العاندا قوعامعا پايدالى پىكىرلەر ايتاتىن سانالى ادامدار كوبىنە ويىن بەلگىلەنگەن قالىپتان تىس، ەرەكشە جولمەن جەتكىزەدى. بىرەۋ ونىڭ ويلارىنىڭ پايدالى تۇسىن الىپ، كۇرىشتى كۇرمەكتەن اجىراتىپ جاتادى دەيسىز بە؟ مۇلدە ولاي ەمەس. قالاعانىمىزداي سويلەمەگەن ادامنىڭ ەشبىر ۇسىنىسى قابىلدانباي، وعان «ديسسيدەنت» پەن «ەكسترەميست» دەگەن ايىپ تاعىلادى. ماسەلەن، قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى، اينالاسىنداعى ولقىلىقتارعا كوز جۇمىپ قاراي المايتىن، ءارتۇرلى كەرى قۇبىلىستارعا قارسى كۇرەسىپ جۇرگەن كارىشال اسانوۆ وسىنداي جاعدايعا تاپ بولدى. اسانوۆتى تىڭداپ، كوتەرگەن ماسەلەسىنە قۇلاق اسۋدىڭ ورنىنا ونى جالاقور، قايتا قۇرۋعا قارسى ادام رەتىندە كورسەتۋگە تىرىستى» دەلىنگەن.

پوستسوۆەتتىك قازاقستانداعى ديسسيدەنت سوتى 

تاۋەلسىز قازاقستاندا كارىشال اسانوۆ نەگىزىنەن نۇرسۇلتان نازارباەۆقا قارسى بولدى. ول «رەجيم توتاليتارلىق سيپاتتا قالدى، بيلىك جەمقور جۇيەگە اينالدى» دەپ ەسەپتەدى.

نازارباەۆ مۇنداي سىندى ۇناتپايتىنىن قوعام الدىندا اشىق بىلدىرگەن ەمەس. بىراق اسانوۆ «پرەزيدەنتتىڭ ابىرويى مەن بەدەلىنە نۇقسان كەلتىردى» دەگەن ايىپپەن ەكى رەت قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلتى.

ادام قۇقىقتارى جونىندەگى قازاقستاندىق بيۋرو قىزمەتكەرى، جۋرناليست اندرەي سۆيريدوۆتىڭ پىكىرىنشە، كارىشال اسانوۆ قازاقستاندىق قۇقىق قورعاۋشىلار، وپپوزيتسيا مەن جۋرناليستەر قاۋىمداستىعىنىڭ اراسىندا اڭىزعا اينالعان ادامنىڭ ءبىرى.

سۆيريدوۆتىڭ ايتۋىنشا، اسانوۆ 1991 جىلدىڭ تامىز-جەلتوقسان ايلارىندا جازعان «تاۋەلسىزدىك ەلەسى» اتتى كىتابىن قازاقستاندا باسىپ شىعارۋ مۇمكىندىگى بولماي، 1992 جىلى ماسكەۋدە جاريالاعان. ماسكەۋدەن شىعاتىن «حاق» گازەتىنىڭ سول كەزدەگى رەداكتورى، اقىن جانە ديسسيدەنت ارون اتابەك (پوليتسيا قىزمەتكەرىنىڭ قازاسىنا اكەپ سوققان شاڭىراق وقيعاسىن ۇيىمداستىردى دەگەن ايىپپەن 2006 جىلى 18 جىلعا سوتتالعان) اۆتوردىڭ رۇقساتىمەن كىتاپتىڭ «پرەزيدەنتتىڭ كۇلكىسىنە سەنبە» دەپ اتالاتىن ءبولىمىن جاريالاعان.

— وسى ءۇشىن قازاقستاندا ءبىرىنشى ارون اتابەككە، كەيىننەن اسانوۆقا قارسى قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. ارون باكۋگە كوشىپ، قازاقستاندىق تەرگەۋشىلەردىڭ قولىنا تۇسپەدى. اسانوۆتى 1992 جىلى 19 تامىزدا قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ابىرويى مەن بەدەلىنە نۇقسان كەلتىردى دەگەن ايىپپەن تۇتقىندادى. ول جاڭا مەملەكەت تاريحىندا اتالعان باپ بويىنشا جاۋاپقا تارتىلعان ءبىرىنشى ادام بولدى، — دەيدى اندرەي سۆيريدوۆ.

ءبىرىنشى سوت وتىرىسىندا اسانوۆ ەشقايدا كەتپەۋ تۋرالى قولحاتپەن سوت زالىنان بوساپ شىقتى. «ايىپتالۋشى شابۋىلشىنىڭ تاكتيكاسىن قولداندى»، – دەيدى اندرەي سۆيريدوۆ. اسانوۆ ءبىر جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ ءبىر جىلدىعىنا وراي راقىمشىلىققا ءىلىندى.

— جەتى جىلدان كەيىن، 2000 جىلدىڭ جازىندا «سولدات» گازەتىندە كارىشال اسانوۆتىڭ «جەلتوقسانشىلار نازارباەۆتى كىنالايدى» (بولاشاق پرەزيدەنتتىڭ 1986 جىلعى وقيعاعا قاتىسى تۋرالى) جانە «عالامدىق دەڭگەيدەگى جۇمىسشى» (نازارباەۆتىڭ ساياسي ءومىربايانىنا بەرىلگەن باعا) دەگەن ەكى ماقالاسى جارىق كوردى. وسى ماقالا نەگىزىندە «پرەزيدەنتتىڭ ابىرويى مەن بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرۋ» بابى بويىنشا اۆتور كارىشال اسانوۆ پەن گازەت رەداكتورى ەرمۇرات ءباپيدىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالدى، — دەيدى سۆيريدوۆ.

2001 جىلى «سولدات» گازەتىنىڭ رەداكتورى ەرمۇرات باپي ءبىر جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 10 جىلدىعىنا وراي راقىمشىلىققا ءىلىندى. كارىشال اسانوۆ ماقالاسىنان قىلمىس قۇرامى تابىلماۋىنا بايلانىستى اقتالدى.

اندرەي سۆيريدوۆتىڭ ايتۋىنشا، كارىشال اسانوۆ – اتالعان باپ بويىنشا ەكى رەت جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان جالعىز ادام.

ەرمۇرات باپي وزدەرىنە بەرىلگەن «جەڭىل جازانى» اقش-تا قازاقستان بيلىگىنىڭ امەريكالىق كومپانيالاردان مۇناي وندىرۋگە رۇقسات بەرگەنى ءۇشىن پارا العانى تۋرالى «قازاقگەيت» پروتسەسىنىڭ جۇرۋىمەن بايلانىستىرادى.

— ماسەلەگە باسقا قىرىنان قاراعاندا، اقش قازاقستاندى ورتالىق ازياداعى دەموكراتيالىق ورتالىققا اينالدىرۋ تۋرالى ۇمىتىنەن باس تارتقان جوق. ءبىزدى دەموكراتتار مەن رەسپۋبليكاشىل كونگرەسسمەندەر قولدادى. سوت پروتسەسى ءجۇرىپ جاتقان كەزدە ورتالىق ازيا ەلدەرىن ارالاپ جۇرگەن اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى مادلەن ولبرايت استاناعا كەلدى. ول پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆپەن كەزدەسۋ بارىسىندا تاۋەلسىز جۋرناليستەر مەن باسىلىمنىڭ جاۋاپقا تارتىلىپ جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. بۇعان جول بەرمەۋ كەرەگىن ايتتى، — دەيدى ەرمۇرات باپي.

باپي بەس جىلعا جۋرناليستىك قىزمەتىنەن شەتتەتىلدى.

— گازەتكە كارىشال اسانوۆتىڭ ماقالاسىن جاريالاعانىم ءۇشىن سوتقا تارتىلعانىما وكىنبەيمىن. كەرىسىنشە، وسى سوتتان كەيىن ونى بۇرىنعىدان دا قاتتى قۇرمەتتەي باستادىم، — دەيدى باپي.

يدەيالىق ەۆوليۋتسيا جانە ديسسيدەنت ىسىنە ادالدىق

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى كارىشال اسانوۆ باسقا شىعارماشىلىق ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى مەن بۇرىنعى پارتيا باسشىلارى سياقتى ءوزىن سوۆەت وداعى مەن كوممۋنيزمگە قارسى ادام ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسقان جوق. تەك كەيدە ماركسيستىك اتەيزمدى سىناپ، قازان توڭكەرىسىنىڭ جەتەكشىلەرى تۋرالى كەرى پىكىر ايتىپ ءجۇردى.

كارىشال اسانوۆ ەكونوميكالىق ماسەلەگە كەلگەندە، بيلىك پەن وليگارحتار ۇرلاعان اقشا قازىناعا قايتارىلۋى كەرەك دەگەن پوزيتسيانى ۇستاناتىن.

— بۇل ادىلدىك بولار ەدى. زاڭدار ءادىل بولۋى كەرەك. زاڭ بيلىكتەن جوعارى بولۋى كەرەك. ويتكەنى حالىق زاڭ بويىنشا تىيىم سالىنباعان نارسەنىڭ ءبارىن، ال بيلىك زاڭدا كورسەتىلگەن دۇنيەلەردى عانا ىستەي الادى. وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن «ادىلەت پارتياسىن» قۇرعىم كەلەدى. وسىنداي پارتيا قۇرسام، سوڭىمنان بۇكىل حالىق بەرەر ەدى. سەنگەن ادامدارىم وسىنى تۇسىنبەيدى، دەمەۋشى بولعىسى كەلمەيدى،— دەيتىن كارىشال اسانوۆ.

اسانوۆ پرەزيدەنت سايلاۋىنا قاتىسىپ كورمەك بولدى. نازارباەۆتى وتستاۆكاعا كەتىپ، 1999 جىلدىڭ 10 قاڭتارىندا وتكەن كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىنا قاتىسپاۋعا شاقىردى. ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنان نازارباەۆتى ۇمىتكەر رەتىندە تىركەمەۋدى تالاپ ەتتى. بىراق نازارباەۆ تا سايلاۋدان باس تارتپادى، ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى دا اسانوۆتىڭ تالابىنا قۇلاق اسقان جوق. 1998 جىلى 30 قاراشادا اسانوۆ كانديداتتار قاتارىنان شىقتى.

كارىشال اسانوۆ ءوزى پارتيا قۇرا المادى. وعان اقشاسى جەتپەدى. ول 2005 جىلى قۇرىلعان، بيلىكتەن وپپوزيتسياعا وتكەن جارماحان تۇياقباي باسقاراتىن «ادىلەتتى قازاقستان ءۇشىن» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىلەرى قاتارىنا كىرگەن جوق. اسانوۆ سىن-پىكىردى كوتەرە الماي، ءوزىن تۇرمەگە جابۋعا تىرىسقان بيلىككە قارسى جالعىز قالدى. وپپوزيتسيا مەن وليگارحتار اسانوۆتى قولداعان جوق. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا اسانوۆ سىرقاتتانىپ، جۇرت الدىنا شىقپاي قالدى. دوسى عازيز الدامجاروۆ كارىشال اسانوۆتى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن نۇرسۇلتان نازارباەۆتى سىناپ ءوتتى جانە ونىسىنا وكىنبەگەن ادام دەپ سيپاتتايدى.

ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى