مادەنيەت رۋحانيات تاريح شوۋ-بيزنيس

اقسەلەۋ سەيدىمبەك سىناعان فيلم

kerey.kz

 |  Apr 19, 2020

اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ كۇندەلىگىنەن: “قۇلاگەر” ءفيلمى جايىندا

كينو ۇيىنەن «قۇلاگەر» ءفيلمىن كورىپ قايتتىم. ءى.جانسۇگىروۆتىڭ ايگىلى «قۇلاگەر» پوەماسىنىڭ ىزىمەن دەپتى. ونەر اتاۋلى، ونىڭ ىشىندە كينو ونەرىنە نە ءۇشىن كەرەك؟ كىم ءۇشىن كەرەك؟ اسىرەسە بەلگىلى ءبىر ۇلت ونەرى الدىمەن سول ۇلتتىڭ وزىنە كەرەك پە، جوق الدە وزگە ۇلتقا كەرەك پە؟ بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ ونەرى الدىمەن ءوز بولمىسىن كورسەتۋى كەرەك پە، جوق الدە ءوز بولمىسىنان كىندىك ءۇزىپ، جالپىادامزاتتىق ءوز بولمىسىن كورسەتۋى كەرەك پە، جوق الدە ءوز بولمىسىنان كىندىك ءۇزىپ، جالپىادامزاتتىق دەيتىن اسىرە پاتەتيكاعا بوي الدىرعانى ءجون بە؟ ونەردىڭ پارقى مەن نارقى ۇلتتىق تالعام تارازىسىنا تۇسكەنى ءجون بە، جوق الدە سىرت كوز سىنشىنىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا جۇرگەنى دۇرىس پا؟ تاريحي تۇلعالاردىڭ ءومىربايانى قاي شەك-شەكاراعا دەيىن اسىرەلەۋدى كوتەرە الادى؟ تاريحي وقيعالار شە؟ اسىرەسە تاريح، ەتنوگرافيا ونەر تىلىندە قالاي كورىنۋى كەرەك؟ ونەر تىلىنە ارقاۋ بولاتىن تاريحي تاقىرىپتىڭ جۇرتشىلىقتى قىزىقتىراتىنى نەلىكتەن؟ تاريح پەن ەتنوگرافيانىڭ تانىمدىق-تاعىلىمدىق ىقپالىن سەزىنۋىمىز قالاي؟ ەشبىر حالىق ءوزىنىڭ وتكەن تاريحى ءۇشىن ۇيالماۋى كەرەك ەكەنىن ونەر جاساۋشىلار قاي دەڭگەيدە سەزىنەدى؟ وتكەنگە توپىراق شاشۋ عانا ەمەس، وتكەندى جاڭساق ەلەستەۋدىڭ ءوزى رۋحاني ساباقتاستىقتىڭ ۇزىلۋىنە سەبەپشى بولاتىنىن بىلەمىز بە؟ بۇل ارادا ونەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ءبىرىنشى كەزەكتە ەكەنىن قانشالىقتى سەزىنە الىپ ءجۇرمىز؟..وسى سياقتى سۇراقتار فيلمنەن سوڭ جۇرەككە شانشۋداي قادالادى. «قازاقفيلم» ءونىمى دەمەسە، قازاق اكتەرلەردىڭ ويناپ جۇرگەنى بولماسا، فيلمدە قازاق بولمىسىنىڭ نىشانى دا جوق. قازاقتىڭ تاريحي-ەتنوگرافيالىق بولمىسىن شىنشىلدىقپەن ساقتاۋ ارقىلى عانا تاريحي تاقىرىپ شىنايى ونەر دەڭگەيىندە يگەرىلەدى. ءفيلمدى قويۋشىلار بۇل تالاپقا كەرىسىنشە ارەكەت ەتىپ، ويلارىنا كەلگەن وتىرىككە مالدانعان.
نە ايتۋعا بولادى، جاعاڭدى ۇستار سۇمدىق وتىرىكتەردى ءتىزىپ شىعۋدىڭ ءوزى اۋىر.
1. ساعىنايدىڭ اسىنان باستالاتىن وقيعا قالىڭ بەيىت قورىمنىڭ ورتاسىندا وتەدى. ال قازاق داستۇرىندە اسقا مەيلىنشە قولايلى، وتى-سۋى مول، شىمداۋىت، شاڭى شىقپايتىن جەر تاڭدالاتىن بولعان.
2. ساعىنايدىڭ بايبىشەسى كۇيەۋىنىڭ قاعازعا جازىپ كەتكەن امانات-وسيەتىن باتىراشقا وقىپ بەرەدى. وندا ءبىر جىگىتتى دارعا اسىپ، ءبىراز ادامدى ساباپ، دارعا اسىلعان جىگىتتىڭ جاس بالاسىن جاتجۇرتتىق ەتىپ، تەگىن ۇمىتتىرۋ تاپسىرىلعان. بۇل دا كوشپەلىلەر تاريحىندا بولماعان سۇمدىق. اس بەرۋ يگى تىلەكتىڭ، ارۋاقتى سىيلاۋدىڭ جورالعىسى بولعان.
3. اس بەرىلىپ جاتقان جەردەگى بەيىت پەن كيىز ءۇيدىڭ ورتاسىنا ءبىر وتار سوۆەت مەرينوسىن ايداپ كەلىپ، ونىڭ وڭشەڭ جالاقتاعان جۇگەنسىز جىگىتتەر قان ساسىتىپ سويا باستايدى. مۇلدە قيسىنعا كەلمەيتىن جابايى كورىنىس. قازاق داستۇرىنە جەروشاق قوناقتاردان بولەك، وڭاشالاۋ جەردەن قازىلاتىن بولعان.
4. كۇرەڭباي سىنشىنىڭ شاشى يىعى جاۋىپ ءجۇر. بۇل دا قازاق داستۇرىندە جوق ءۇردىس. شاش قويعان ەكەن، ايدار ەتىپ قويۋ كەرەك. ايدار ءبىرجان سالدا بولعان.
5. اس ۇستىندە باتىراش تاقتان تۇسپەيدى. ءحىح عاسىردا قازاق حاندارىنىڭ ءوزى تاقتان ايىرىلعاندا، بار بولعانى دالانىڭ ساسىق بايى باتىراشقا قايدان كەلگەن تاق؟ ول از دەگەندەي-اق، باتىراش قولىنان قىلىشىن تاستامايدى. بۇل قايدان شىققان ءراسىم؟
6. باتىراشتىڭ قولىندا نوقتالى قارا قۇلدىڭ ءباسجىبى وتىرادى. قارا قۇل يت سياقتى تاق تۇبىندە جاتىپ، تاقالعان ادامعا گۇج ەتىپ ۇمتىلادى. مۇنداي ءتۇپسىز وتىرىك قايدان الىنعان؟ بارشا تاريحي-ەتنوگرافيالىق دەرەكتەردە كوشپەلى قوعامدا قۇلدىقتىڭ بولماعانى ءبىراۋىزدان مويىندالادى.
فيلمدە باتىراش پەرعاۋىن سياقتى بەينەلەنگەن. قاي قوعام، قاي ورتا، قاي ەل، قاي زامان ەكەنىن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. ءحىح عاسىردىڭ تاريحي شىندىعى جايىنا قارعان.
7. باتىراشتىڭ الدىندا فرانتسۋز كورولدەرىنىڭ جانىندا جۇرەتىن شۋت سياقتى ءبىر سايقىمازاق جۇرەدى. ول بىلگەنىن ىستەيدى. بۇل دا قازاق قوعامىندا بولماعان الەۋمەتتىك تيپ.
8. فيلمدەگى سال، بي، باتىر سياقتى الەۋمەتتىك تيپتەر مەيلىنشە دارمەنسىز، قۇر انشەيىن قارا كورسەتىپ جۇرەدى.
9. ورتاعا قويىلگان تايتۇزگەن قازانعا قارا ماي قۇيىپ، ونىڭ ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ ورتەۋمەن بولادى. بۇل دا مۇلدە وتىرىك، داستۇرگە جات كورىنىس.
10. بايگەگە قوسىلاتىن اتتاردى تىزگىن-سۋلىعىنان تارتقىلاپ، اس بەرىلىپ جاتقان ءۇيدىڭ الدىندا كەزەك-كەزەك ويناقتاتادى. قازاق داستۇرىندە بايگە اتتارىنىڭ كەرمەسى وڭاشا بولعان.
11. بايگەگە شاباتىن بالالار قولدارىندا ءبىر-ءبىر فاكەل تاياق ۇستاپ، وتتارىن لاۋلاتقان قالپى اۋىلدان اتتانادى. قازاق «وت شىعارما»، «وت شاشپا»، «وت اينالما»، «جەروشاق اتتاما» دەيتىنى – وتتى كيەلى ساناعاندىقتان. الگىندەي سۇمدىق كوشپەلىلەردىڭ ۇزىنا تاريحىندا بولماعان.
12. كيىم-دەكوراتسياسى ناعىز قويىرتپاق-ماسقارا. سالدىڭ ۇستىندە كوبەلەك بانت تاعىلعان فراك، باسىندا تىك كەمەرلى شلياپا. ال اقان سەرىنىڭ ۇستىندە كادۋىلگى جىلقىشىلار كيەتىن بەشپەنت پەن جەڭسىز تايجاقى. باسىندا كۇنقاعار، ماسادان قورعايتىن سالپىنشاق كۇلاپارا. اقان سەرى بۇلاي كيىنبەسە كەرەك-ءتى.
13. قايدان كەلگەنى بەلگىسىز، كىم ەكەنى بەلگىسىز، كىمنىڭ قىزى ەكەنى بەلگىسىز «دەۆۋشكا-دجيگيت» دەگەن ءبىر قىز قولىنا قانجار ۇستاپ، سەبەپ-سالدارسىز بي بيلەپ، ءان ايتادى. وعان اقان سەرى عاشىق بولىپ قالىپ، ونى ءومىر بويى ەلەستەتىپ وتەدى. ول قىزدى ويدا جوقتا بەلگىسىز بىرەۋلەر ۇرلاپ اكەتەدى. بۇل نەعىلعان سۇراۋى جوق قىز؟
قازاق داستۇرىندە «قىز-جىگىت» دەگەن الەۋمەتتىك تيپ جوق. راس، ۇلى جوق ءۇي كەيىنگى تۋعان قىزىن ەركەك-شورا ەتىپ تاربيەلەپ، ەر بالاشا كيىندىرىپ، ۇل كورۋ ءۇشىن ىرىم جاسايتىن ءداستۇر بولعان.
14. قامىس ىشىنە جاسىرىنىپ، قۇلاگەردى مىلتىقپەن اتپاقشى بولىپ وتىرعان قاراقشى “وي، سۇيەر مە ەدى تاماعىنان” دەپ ۇزدىگىپ، قايداعى ءبىر عاشىقتىق ءانىن سۇڭقىلداتادى. قاراقشىنىڭ دا ۇلتتىق ەرەكشەلىگى بولۋعا ءتيىس. سەبەبى، ول دا بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك ورتانىڭ وكىلى عوي.
15. ات بايگەسى نەگىزگى وقيعانىڭ وزەگى عوي. الايدا ات بايگەسىنىڭ ءداستۇرى، ءراسىم-ءتارتىبى مۇلدە ساقتالماعان.
16. ەڭ وكىنىشتىسى، فيلمدە اقان سەرىنىڭ تاعدىرى جوق. اقان سەرىنىڭ ءانى جوق، بيىك ونەرى جوق، نازىك سەزىمى جوق. باقىت تا، نۇرعالي دا جاقسى انشىلەر. وزىندىك ءۇن ورنەكتەرى بار، جۇرتشىلىققا سۋيىكتى انشىلەر. بىراق اقان سەرىنىڭ اندەرىن ايتاتىن انشىلەر ەمەس.
ءفيلمدى قويۋشىلار تاريحي-ەتنوگرافيالىق دەرەكتى قازاق ومىرىنەن الماعان، ۇندىستەر مەن پاپۋاستار تۋرالى تۇسىرىلگەن شەتەلدىك كينولاردىڭ ەتنوگرافياسىنا كوبىرەك ەلىكتەگەن. بۇعان قوسا وزدەرىنىڭ مۇلدە قاتە تالعام-تۇسىنىكتەرىندەگى قايداعى ءبىر قيالي ەلەستەردى كيلىكتىرگەن.
بۇل كينو شەت كورەرمەن ءۇشىن تاڭسىق بولۋى مۇمكىن. تىپتەن ولارعا بۇرىن بەلگىسىز “مادەنيەتتى” كورسەتكەنى ءۇشىن ءفيلمدى قويۋشىلارعا ءۇشىن بەرۋى دە مۇمكىن. الايدا مۇنىڭ ەشقايسىسى دا ءبىزدى ماساتتاندىرماۋعا ءتيىستى. بىرىنشىدەن، شەت كورەرمەن ءۇشىن ءبىزدىڭ كينوشىلاردىڭ وتىرىگى مەن بىلىكسىزدىگى ءارى شىندىق، ءارى شەبەرلىك كورىنۋى مۇمكىن. ويتكەنى ءوز ۇلتى تۋرالى وتىرىك ايتاتىن كينوشىلار بولادى دەگەندى ەشكىم دە قاپەرىنە المايدى. قازاقتار شىن مانىندە وسىنداي حالىق ەكەن عوي دەپ كۇمانسىز سەنەدى. ەكىنشىدەن، بۇل ءفيلمنىڭ ءوزىمىز ءۇشىن زياندى جاعى الانداتادى. تەك شەتەلدىكتەر عانا ەمەس، ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز دەپ ءۇمىت ارتىپ وتىرعان جاستارىمىز دا بۇل كينونى شىندىق دەپ قابىلدايدى. ويتكەنى ولاردىڭ دا سالعاستىرارى جوق، وتكەن ءومىردىڭ شىندىعى الدەقاشان تاريحتىڭ ەنشىسىنە اينالعان. سوندىقتان دا، كينوداعى “شىندىققا” قاراپ وتىرىپ، ءوز حالقىنىڭ وتكەن تاريحىنان جەرىنەتىن بولادى. ءوز تاريحى ءۇشىن ۇيالاتىن سەزىم جانىن جارالايدى. ءسويتىپ، جاس ۇرپاق ءوزىنىڭ ۇلتتىق رۋحتاعى يدەالىنان باس تارتادى.
مىنە، وتىرىك ونەردىڭ زيانى وسىنداي.
22.09.87
اقسەلەۋ سەيدىمبەك II توم