Mädeniet Ruhaniyat Tarih Şou-biznis

AQSELEU SEYDİMBEK SINAĞAN FIL'M

kerey.kz

 |  Apr 19, 2020

Aqseleu Seydimbektiñ kündeliginen: “Qwlager” fil'mi jayında

Kino üyinen «Qwlager» fil'min körip qayttım. İ.Jansügirovtiñ äygili «Qwlager» poemasınıñ izimen depti. Öner ataulı, onıñ işinde kino önerine ne üşin kerek? Kim üşin kerek? Äsirese belgili bir wlt öneri aldımen sol wlttıñ özine kerek pe, joq älde özge wltqa kerek pe? Belgili bir wlttıñ öneri aldımen öz bolmısın körsetui kerek pe, joq älde öz bolmısınan kindik üzip, jalpıadamzattıq öz bolmısın körsetui kerek pe, joq älde öz bolmısınan kindik üzip, jalpıadamzattıq deytin äsire patetikağa boy aldırğanı jön be? Önerdiñ parqı men narqı wlttıq talğam tarazısına tüskeni jön be, joq älde sırt köz sınşınıñ aytqanına könip, aydauına jürgeni dwrıs pa? Tarihi twlğalardıñ ömirbayanı qay şek-şekarağa deyin äsireleudi kötere aladı? Tarihi oqiğalar şe? Äsirese tarih, etnografiya öner tilinde qalay körinui kerek? Öner tiline arqau bolatın tarihi taqırıptıñ jwrtşılıqtı qızıqtıratını nelikten? Tarih pen etnografiyanıñ tanımdıq-tağılımdıq ıqpalın sezinuimiz qalay? Eşbir halıq öziniñ ötken tarihı üşin wyalmauı kerek ekenin öner jasauşılar qay deñgeyde sezinedi? Ötkenge topıraq şaşu ğana emes, ötkendi jañsaq elesteudiñ özi ruhani sabaqtastıqtıñ üziluine sebepşi bolatının bilemiz be? Bwl arada önerdiñ jauapkerşiligi birinşi kezekte ekenin qanşalıqtı sezine alıp jürmiz?..Osı siyaqtı swraqtar fil'mnen soñ jürekke şanşuday qadaladı. «Qazaqfil'm» önimi demese, qazaq akterlerdiñ oynap jürgeni bolmasa, fil'mde qazaq bolmısınıñ nışanı da joq. Qazaqtıñ tarihi-etnografiyalıq bolmısın şınşıldıqpen saqtau arqılı ğana tarihi taqırıp şınayı öner deñgeyinde igeriledi. Fil'mdi qoyuşılar bwl talapqa kerisinşe äreket etip, oylarına kelgen ötirikke maldanğan.
Ne aytuğa boladı, jağañdı wstar swmdıq ötirikterdi tizip şığudıñ özi auır.
1. Sağınaydıñ asınan bastalatın oqiğa qalıñ beyit qorımnıñ ortasında ötedi. Al qazaq dästürinde asqa meylinşe qolaylı, otı-suı mol, şımdauıt, şañı şıqpaytın jer tañdalatın bolğan.
2. Sağınaydıñ bäybişesi küyeuiniñ qağazğa jazıp ketken amanat-ösietin Batıraşqa oqıp beredi. Onda bir jigitti darğa asıp, biraz adamdı sabap, darğa asılğan jigittiñ jas balasın jatjwrttıq etip, tegin wmıttıru tapsırılğan. Bwl da köşpeliler tarihında bolmağan swmdıq. As beru igi tilektiñ, aruaqtı sıylaudıñ joralğısı bolğan.
3. As berilip jatqan jerdegi beyit pen kiiz üydiñ ortasına bir otar sovet merinosın aydap kelip, onıñ öñşeñ jalaqtağan jügensiz jigitter qan sasıtıp soya bastaydı. Mülde qisınğa kelmeytin jabayı körinis. Qazaq dästürine jeroşaq qonaqtardan bölek, oñaşalau jerden qazılatın bolğan.
4. Küreñbay sınşınıñ şaşı iığı jauıp jür. Bwl da qazaq dästürinde joq ürdis. Şaş qoyğan eken, aydar etip qoyu kerek. Aydar Birjan salda bolğan.
5. As üstinde Batıraş taqtan tüspeydi. HİH ğasırda qazaq handarınıñ özi taqtan ayırılğanda, bar bolğanı dalanıñ sasıq bayı Batıraşqa qaydan kelgen taq? Ol az degendey-aq, Batıraş qolınan qılışın tastamaydı. Bwl qaydan şıqqan räsim?
6. Batıraştıñ qolında noqtalı qara qwldıñ basjibi otıradı. Qara qwl it siyaqtı taq tübinde jatıp, taqalğan adamğa güj etip wmtıladı. Mwnday tüpsiz ötirik qaydan alınğan? Barşa tarihi-etnografiyalıq derekterde köşpeli qoğamda qwldıqtıñ bolmağanı birauızdan moyındaladı.
Fil'mde Batıraş perğauın siyaqtı beynelengen. Qay qoğam, qay orta, qay el, qay zaman ekenin bilu mümkin emes. HİH ğasırdıñ tarihi şındığı jayına qarğan.
7. Batıraştıñ aldında francuz korol'deriniñ janında jüretin şut siyaqtı bir sayqımazaq jüredi. Ol bilgenin isteydi. Bwl da qazaq qoğamında bolmağan äleumettik tip.
8. Fil'mdegi sal, bi, batır siyaqtı äleumettik tipter meylinşe därmensiz, qwr änşeyin qara körsetip jüredi.
9. Ortağa qoyılgan taytüzgen qazanğa qara may qwyıp, onıñ tütinin budaqtatıp örteumen boladı. Bwl da mülde ötirik, dästürge jat körinis.
10. Bäygege qosılatın attardı tizgin-sulığınan tartqılap, as berilip jatqan üydiñ aldında kezek-kezek oynaqtatadı. Qazaq dästürinde bäyge attarınıñ kermesi oñaşa bolğan.
11. Bäygege şabatın balalar qoldarında bir-bir fakel tayaq wstap, ottarın laulatqan qalpı auıldan attanadı. Qazaq «ot şığarma», «ot şaşpa», «ot aynalma», «jeroşaq attama» deytini – ottı kieli sanağandıqtan. Älgindey swmdıq köşpelilerdiñ wzına tarihında bolmağan.
12. Kiim-dekoraciyası nağız qoyırtpaq-masqara. Saldıñ üstinde köbelek bant tağılğan frak, basında tik kemerli şlyapa. Al Aqan seriniñ üstinde käduilgi jılqışılar kietin beşpent pen jeñsiz tayjaqı. Basında künqağar, masadan qorğaytın salpınşaq küläpara. Aqan seri bwlay kiinbese kerek-ti.
13. Qaydan kelgeni belgisiz, kim ekeni belgisiz, kimniñ qızı ekeni belgisiz «devuşka-djigit» degen bir qız qolına qanjar wstap, sebep-saldarsız bi bilep, än aytadı. Oğan Aqan seri ğaşıq bolıp qalıp, onı ömir boyı elestetip ötedi. Ol qızdı oyda joqta belgisiz bireuler wrlap äketedi. Bwl neğılğan swrauı joq qız?
Qazaq dästürinde «qız-jigit» degen äleumettik tip joq. Ras, wlı joq üy keyingi tuğan qızın erkek-şora etip tärbielep, er balaşa kiindirip, wl köru üşin ırım jasaytın dästür bolğan.
14. Qamıs işine jasırınıp, Qwlagerdi mıltıqpen atpaqşı bolıp otırğan qaraqşı “oy, süyer me edi tamağınan” dep üzdigip, qaydağı bir ğaşıqtıq änin swñqıldatadı. Qaraqşınıñ da wlttıq erekşeligi boluğa tiis. Sebebi, ol da belgili bir äleumettik ortanıñ ökili ğoy.
15. At bäygesi negizgi oqiğanıñ özegi ğoy. Alayda at bäygesiniñ dästüri, räsim-tärtibi mülde saqtalmağan.
16. Eñ ökiniştisi, fil'mde Aqan seriniñ tağdırı joq. Aqan seriniñ äni joq, biik öneri joq, näzik sezimi joq. Baqıt ta, Nwrğali da jaqsı änşiler. Özindik ün örnekteri bar, jwrtşılıqqa suyikti änşiler. Biraq Aqan seriniñ änderin aytatın änşiler emes.
Fil'mdi qoyuşılar tarihi-etnografiyalıq derekti qazaq ömirinen almağan, ündister men papuastar turalı tüsirilgen şeteldik kinolardıñ etnografiyasına köbirek eliktegen. Bwğan qosa özderiniñ mülde qate talğam-tüsinikterindegi qaydağı bir qiyali elesterdi kiliktirgen.
Bwl kino şet körermen üşin tañsıq boluı mümkin. Tipten olarğa bwrın belgisiz “mädenietti” körsetkeni üşin fil'mdi qoyuşılarğa üşin berui de mümkin. Alayda mwnıñ eşqaysısı da bizdi masattandırmauğa tiisti. Birinşiden, şet körermen üşin bizdiñ kinoşılardıñ ötirigi men biliksizdigi äri şındıq, äri şeberlik körinui mümkin. Öytkeni öz wltı turalı ötirik aytatın kinoşılar boladı degendi eşkim de qaperine almaydı. Qazaqtar şın mäninde osınday halıq eken ğoy dep kümänsiz senedi. Ekinşiden, bwl fil'mniñ özimiz üşin ziyandı jağı alandatadı. Tek şeteldikter ğana emes, bizdiñ bolaşağımız dep ümit artıp otırğan jastarımız da bwl kinonı şındıq dep qabıldaydı. Öytkeni olardıñ da salğastırarı joq, ötken ömirdiñ şındığı äldeqaşan tarihtıñ enşisine aynalğan. Sondıqtan da, kinodağı “şındıqqa” qarap otırıp, öz halqınıñ ötken tarihınan jerinetin boladı. Öz tarihı üşin wyalatın sezim janın jaralaydı. Söytip, jas wrpaq öziniñ wlttıq ruhtağı idealınan bas tartadı.
Mine, ötirik önerdiñ ziyanı osınday.
22.09.87
Aqseleu Seydimbek II tom