تۇركىمەنستان پرەزيدەنتى گۋربانگۋلى بەردىمۇحامەدوۆ پەن ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام اليەۆ 21 قاڭتاردا وتكەن ۆيدەوكونفەرەنتسيادا “دوستلۋك” كەن ورنىن يگەرۋ بويىنشا ءوزارا تۇسىنىستىك تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويىلعانىن مالىمدەدى.
كومىرسۋتەك كەن ورنى بويىنشا جاسالعان كەلىسىم كاسپي جاعالاۋىنداعى قوس مەملەكەتتىڭ قارىم-قاتىناسىن دامىتۋداعى ماڭىزدى قادام بولىپ، ترانسكاسپي قۇبىرىن سالۋ يدەياسىن قايتا جانداندىرىپ وتىر.
كەن ورنىنىڭ “دوستلۋك” نەمەسە “دوستىق” دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى “كەلىسىمگە كەلۋ” دەگەن ماعىنانى بەرەدى.
1991 جىلدىڭ سوڭىندا سوۆەت وداعى تاراعاننان كەيىن قوس مەملەكەت كەن ورنىنا يەلىك ەتۋ قۇقىعىن قاتار تالاپ ەتىپ، بۇل جەردى ازەربايجان “كياپاز”، تۇركىمەنستان “سەردار” دەپ اتاعان.
بۇل – ازەربايجان مەن تۇركىمەنستان اراسىندا، كاسپي تەڭىزىنىڭ ورتاسىندا جاتقان داۋلى ءۇش كەن ورنىنىڭ ءبىرى. ازەربايجان “ازەري” جانە “چيراگ” دەپ اتايتىن قالعان ەكى كەن ورنىنا تۇركىمەنستان سايكەسىنشە “ومار” جانە “وسمان” دەگەن اتاۋ بەرگەن. ازەربايجان تۇركىمەنستانمەن اراداعى داۋلى ماسەلەنى شەشپەي تۇرىپ، حالىقارالىق BP كونسورتسيۋمىمەن بىرگە 1997 جىلى “چيراگ”، 2002 جىلى “ازەري” كەن ورنىن يگەرۋ جۇمىستارىن باستاعان.
بۇل شەشىم تۇركىمەنستاننىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى ساپارمۇرات نيازوۆتىڭ شامىنا تيگەن.
“چيراگ” جانە “ازەري” كەن ورىندارىندا مۇناي ءوندىرۋ جۇمىستارى باستالعان كەزدە ازەربايجان-تۇركىمەنستان قارىم-قاتىناسى كۇرت ناشارلاپ كەتتى.
ءۇشىنشى گيۋنەشلي كەن ورنىمەن قوسقاندا داۋلى اۋماقتاعى بارلانعان مۇنايدىڭ جالپى قورى 7 ميلليارد باررەلدى قۇراعان. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە اتالعان كەن ورىندارى ازەربايجاندا وندىرىلەتىن مۇنايدىڭ نەگىزگى بولىگىن بەرەتىن دەڭگەيگە جەتكەن ء(وندىرىس كولەمى جوعارى بولعان 2010 جىلى كۇنىنە 823 100 باررەل مۇناي وندىرىلگەن, سودان بەرى ءوندىرىس كولەمى قىسقارىپ كەلەدى).
بىراق تۇركىمەنستان تانكەرلەردىڭ بولماۋىنان كوپ مۇنايىن ەكسپورتقا شىعارا المادى.
ازەربايجان مەن تۇركىمەنستاننىڭ قارىم-قاتىناسى 2003 جىلى گەيدار اليەۆ، 2006 جىلى ساپارمۇرات نيازوۆ قايتىس بولعاننان كەيىن تۇزەلە باستادى. سوعان قاراماستان، 2009 جىلى بەردىمۇحامەدوۆ “چيراگ” جانە “ازەري” كەن ورىندارىنا يەلىك ەۋ قۇقىعىن قايتارۋ ءۇشىن ءالى دە حالىقارالىق سوتقا جۇگىنۋدى ويلاپ ءجۇردى.
بەردىمۇحامەدوۆ بيلىككە كەلگەن ءبىرىنشى جىلى (2007) تۇركىمەنستان كيپردە ورنالاسقان Buried Hill كومپانياسىنا ءۇشىنشى بلوك – “سەردار” (قازىرگى اتاۋى “دوستلۋك”) كەن ورنىن يگەرۋگە ليتسەنزيا بەرگەن. كومپانيا سەيسمولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزۋدى باستاعان. بىراق تۇركىمەنستان مەن ازەربايجان كەن ورنىنا قاتىستى داۋ تۇبەگەيلى شەشىلگەنشە يگەرۋ جۇمىستارىن توقتاتا تۇرۋعا كەلىسكەن.
سوندىقتان دوستلۋك كەن ورنى بويىنشا مەموراندۋمعا قول قويۋ قوس مەملەكەت ءۇشىن ماڭىزدى جەتىستىك سانالادى. اليەۆ “بۇل – ەكى ەلدىڭ تاباندى بەلسەندىلىگىنىڭ ناتيجەسى” دەپ مالىمدەدى.
ازەربايجان مەملەكەتتىك مۇناي كومپانياسىنىڭ رەسمي وكىلى يبراگيم احمەدوۆ بولاشاقتا كەن ورنىن يگەرۋ جۇمىستارىن باستاۋ ءۇشىن ءالى دە كوپ تەحنيكالىق جانە كوممەرتسيالىق ماسەلەلەردى شەشىپ الۋ كەرەگىنە نازار اۋدارىپ, جاڭا مەموراندۋمدى “ازەربايجان-تۇركىمەنستان قارىم-قاتىناسىنداعى جاڭا كەزەڭ” دەپ باعالادى.
دوستلۋك كەن ورنىنىڭ دالەلدەنگەن قورى 1,4 ميلليارد باررەلدى قۇرايدى. الداعى زەرتتەۋلەر بارىسىندا بۇدان دا كوپ مۇناي قورى تابىلۋى مۇمكىن.
احمەدوۆ “چيراگ” جانە “ازەري” كەن ورىندارىن يگەرۋدىڭ ارقاسىندا بىزدە ينفراقۇرىلىم مەن كاسپي تەڭىزىندە ورنالاسقان، ءوڭىردى ەۋروپانىڭ جانە باسقا ايماقتاردىڭ نارىعىمەن بايلانىستىراتىن مۇناي-گاز قۇبىرلارى بار” دەدى.
وسى تۇستا جىل سايىن تۇركىمەنستاننان ەۋروپاعا ەكسپورتتالاتىن 30 ميلليارد تەكشە مەتر گازدى كاسپي تەڭىزى ارقىلى ازەربايجانعا جەتكىزۋدى كوزدەيتىن ترانسكاسپي قۇبىرى ماسەلەسى كوتەرىلەدى.
روبەرت كاتلەر – ناتو كانادا قاۋىمداستىعىنىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك باعدارلاماسىندا اعا عىلىمي قىزمەتكەر جانە ديرەكتور بولىپ جۇمىس ىستەيدى. ول – كاسپيدەگى گەوسات جانە ەنەرگەتيكا سالاسىنىڭ جەتەكشى مامانى.
كاتلەر ازاتتىققا “2018 جىلى اقتاۋدا جاسالعان كەلىسىمنەن كەيىن جىلدام قارالا باستاعان [تۇسىنىستىك مەموراندۋمى] ترانسكاسپي جوباسىن جۇزەگە اسىرۋ جولىنداعى سوڭعى كەدەرگىنى جويادى” دەدى.
كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى مەن ونى بولىسكە سالۋ جونىندەگى ۇزاققا سوزىلعان پىكىرتالاس 2018 جىلى تامىزدا اقتاۋ قالاسىندا وتكەن سامميتتە شەشىلگەندەي بولدى. سامميتتە كاسپي جاعالاۋىندا ورنالاسقان بەس مەملەكەت (ازەربايجان، تۇركىمەنستان، قازاقستان، رەسەي جانە يران بار) باسشىلارى كاسپي تەڭىزى جونىندەگى كونۆەنتسياعا قول قويدى.
“دوستلۋك” كەن ورنى بويىنشا جاسالعان كەلىسىم ازەربايجان مەن تۇركىمەنستاننىڭ كاسپي تەڭىزىندەگى كومىرسۋتەك قورىن بىرلەسىپ يگەرۋ جولىنداعى ارىپتەستىگىن نىعايتىپ، ترانسكاسپي قۇبىرىنىڭ قۇرىلىسىنا جول اشادى.
كاتلەر ەكىجاقتى تالقىلاۋلار كەزىندە قوس تاراپتىڭ ترانسكاسپي جوباسىندا ارىپتەس بولۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرىپ، ناتيجەسىندە وسى [تۇسىنىستىك تۋرالى مەموراندۋمعا] قول قويعانىنا كۇمان جوق دەپ ەسەپتەيدى.
احمەدوۆ ايتقانداي، ءالى دە “دوستلۋك” كەن ورنىنا قاتىستى كوپ ماسەلەنى شەشىپ، ونىڭ ىشىندە جوبانى قارجىلاندىرۋ جاعىن كەلىسىپ الۋ كەرەك.
ازەربايجاننىڭ گازى ترانسانادولى گاز قۇبىرىن (TANAP) تولتىرۋعا جەتپەيدى. ويتكەنى جوبانىڭ سوڭعى نۇسقاسىندا گاز قۇبىرىنىڭ كولەمى 60 ميلليارد تەكشە مەتر بولادى دەپ بەلگىلەنگەن. سوندىقتان TANAP قۇبىرى ارقىلى گاز جىبەرۋگە تاعى بىرنەشە مەملەكەت قاتىسۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار ايتىلعان.
TANAP قۇبىرى ارقىلى ەۋروپاعا گاز جەتكىزۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە نەگىزگى تاڭداۋ تابيعي گاز قورى جونىنەن الەمدە ءتورتىنشى ورىن الاتىن تۇركىمەنستانعا تۇسەتىنى بەلگىلى.
كاتلەردىڭ پىكىرىنشە، “دوستلۋك” مەموراندۋمىنا قول قويىلعاننان كەيىن باقىلاۋشىلار ترانسكاسپي قۇبىرى جوباسىنىڭ قارقىندى جۇزەگە اسا باستاعانىنا تاڭعالماسا دا بولادى.
بىراق بۇل جەردە ءبىر ماسەلە بار.
ازەربايجان مەملەكەتتىك مۇناي كومپانياسى ەنەرگورەسۋرستاردى ەكسپورتتاۋ جوبالارىنا، ونىڭ ىشىندە ازەربايجان گازىن تۇركيا ارقىلى ەۋروپاعا جەتكىزەتىن ترانسكاسپي قۇبىرىنا قارجى قۇيعان.
قازىر تۇركىمەنستان ەكونوميكاسى داعدارىس جاعدايىندا، سوندىقتان مەملەكەت قوسىمشا تابىس تابۋدىڭ كەز كەلگەن ءادىسىن پايدالانۋعا دايىن وتىر.
بىراق اليەۆ 2018 جىلى تامىزدىڭ سوڭىندا ازەربايجان تۇركىمەن گازىن تاسىمالداۋعا قاتىساتىن ترانزيت-ەل بولۋعا دايىن ەكەنىن، ال تۇركىمەنستان گاز قۇبىرىن سالعىسى كەلسە، ازەربايجان مەملەكەتتىك مۇناي كومپانياسى سياقتى جوباعا قارجى ءبولۋى كەرەگىن اشىپ ايتتى.
مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ۆيدەوكونفەرەنتسيا كەزىندەگى جىلى لەبىزگە تولى سوزدەرىنەن اليەۆتىڭ “دوستلۋك” كەن ورنىن يگەرۋگە تۇركىمەنستان دا قارجىلاي ۇلەس قوسۋى كەرەك” دەگەن پىكىرگە قاتىستى نە ويلايتىنىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن بولمادى.
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ