Kүншығыс қазақтары (Өр Алтай, Баркөл)

Kۇنشىعىس قازاقتارى ء(ور التاي، باركول)

| Feb 5, 2021

146711475_1963759763787601_3184043462258305916_n

20. عاسىردىڭ 30- جىلدارىنداعى كۇردەلى ساياسي كەزەڭدەرگە بايلانىستى كۇنشىعىس قازاقتارى ء(ور التاي، باركول) اتامەكەنى باركول، قۇمىلدى ارتقا تاستاپ گانسۋ جانە تسينحاي ولكەلەرىنە قونىس اۋدارعان ەدى.

بۇل تاريحي قۇندى سۋرەتتەردى Joseph Needham قىتايعا جاساعان ساپارى كەىندە ءتۇسىرىپ العان. Dr.J.Needham بەلگىلى سەبەپتەرگە بايلانىستى قىتايدىڭ سولتۇستىك-باتىس ايماعى دالىرەك ايتقاندا تسزيايۋگۋان (嘉峪关), چيەنفوتۋنگ (千佛洞), دۋنحۋان (敦煌) وكۋرگتەرىندە ءبىر اي ايالدايدى (1943.ج 30-شى قىركۇيەكتەن 29-ىنشى قازانعا دەيىن).

گانسۋ پروۆينتسياسىنىڭ اتالمىش اۋدان وكۋرگتەرىندە قازاقتار دا بار ەدى. ولار ەلىسقان ءالىپۇلى باستاعان كوشتەن قالىپ قويعان از ساندى قازاقتار ەدى. نەگىزىندە 1943 جىلى ەلىسقان ءالىپۇلى باستاعان بىرقانشا دۇركىن كوش تيبەتتىڭ سارى جوندارىن ارتقا اۋناتىپ بۇلاناي اسىپ پاكىستانعا جەتىپ قويعان ەدى.

146431243_1963759863787591_1077751505107027955_n

سۋرەتتەرگە قاراپ شوشاق تىماق كيگەن قازاقتاردى اينىتپاي تانىپ قوياسىز. بۇل سۋرەتتى سىلتەمەنى وتكەن جولى

Zhanat Momynkulov

مىرزا كەزەكتى ءبىر پوستىما جولداعان ەكەن. اعامىزعا العىس ايتا وتىرىپ قايمانا قاۋىمعا تىڭ پوست رەتىندە سالىپ قويۋدى ءجون سانادىم.

ەسكەرتۋ: Dr. Joseph Needham تۇسىرگەن تاريحي سۋرەتتەر مىنا سىلتەمەدەن الىندى جانە باسقا دا جۇزدەگەن سۋرەتتەردى وسى سىلتەمەدەن كورە الاسىز.

سىلتەمە:

https://cudl.lib.cam.ac.uk/…/PH-NRI-00002-00010…/125

146269198_1963759777120933_2785097085934382059_n

گانسۋ ولكەسىنىڭ جوعارىدا اتى اتالعان وڭىرلەرى تۇركىلىك ىزدەرگە تولىپ تۇرعان وتە ماڭىزدى ايماق ەدى. اتتەڭ امال قانشا، بۇل وڭىردەگى تۇركى جازبالارى اسىرەسە قاعازعا تۇسكەن تۇركىلىك قۇندى جادىگەرلەر وتاندىق تۇركولوگيادا تولىق زەرتتەلمەي كەلەدى. بىراق، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى قازاقستان بۇل ايماقتارعا عىلمي ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ وڭىردەگى تۇركىلىك ەڭبەكتەردى جاڭا تانىممەن زەرتتەيدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

شىن مانىندە اتامەكەندەرىن تاستاپ كۇنشىعىسقا اۋعان قازاقتار ەشقاشان جاتجۇرتقا كەلمەگەن. ول ءوڭىر دە ءبىر كەزدەرى تۇرىكتەر قاعانات قۇرىپ داۋرەندەگەن ۇلى دالانىڭ ءبىر قيىق بۇشپاعى-دۇر. بۇل وڭىردە بىزگە تۋىس سارى-ۇيعىر دەگەن حالىقتار مەكەندەيدى، ولاردىڭ ءبىر تارماعى “بولعان” دەگەن حالىق جانە بار. تىلدەرى دە، ءوڭ-ءتۇسى دە قازاققا وتە جاقىن. ەل اۋزىنداعى اڭىز بويىنشا ولار قۇمىل-باركولدەن ىشكى قىتايعا ساۋدا كەرۋەنىن جۇرگىزىپ جۇرگەندە جاۋ قولىنا تۇتقىن بولىپ قالىپ قويعان قازاقتاردىڭ ۇرپاعى ەكەن-مىس.

146832426_1963759833787594_2295197790670597733_n

ەلدەس وردا

04.02.2021

تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»

kerey.kz

بۇل داعاندەل، باقاناس ولكەسىنەن شىققان بي ءۇيسىنباي جانۇزاقۇلى حاقىندا قۇراستىرىلىپ جازىلعان كىتاپ. تىڭ تولىقتىرىلعان ەڭبەكتە بولىس الدەكە كۇسەنۇلى، داعاندەلى بولىسىنىڭ باسشىلارى مەن بيلەرىمەن قاتار ءابدىراحمان ءالىمحانۇلى ءجۇنىسوۆ سىندى ايتۋلى تۇلعالار جايلى اڭگىمە قوزعالعان. ولاردىڭ ەل الدىنداعى ەڭبەكتەرى، بيلىك، كەسىم – شەشىمدەرى، حالىق اۋزىندا قالعان قاناتتى سوزدەرى مەن ءومىر جولدارى، اتا – تەك شەجىرەسى قامتىلعان. سونىمەن قاتار مۇراعات دەرەكتەرىندەگى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن. كىتاپقا ەسىمى ەنگەن ەرلەردىڭ زامانى، ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى تۋرالى جازىلعان كەي ماقالالار، جىر –داستاندار، ۇزىندىلەر ەنگەن. كىتاپ قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا ارنالعان. تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»، - جەبە باسپاسى، شىمكەنت قالاسى.134 بەت تولىق نۇسقاسىن تومەندەگى سىلتەمە ارقىلى وقي الاسىز. ءۇيسىنباي كىتاپ kerey.kz
تاريح عىلىمى قازىر ەزوتەريكالىق توپتاردىڭ مەنشىگىندە

kerey.kz

شىعىستانۋشى-تاريحشى ءومىر تۇياقبايدىڭ بۇرىندا دا «قازاققا قانداي تاريح كەرەك؟ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە جاسالعان تاريحي ميستيفيكاتسيالار حرونيكاسى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىن (22.05. 2025. Zhasalash.kz) وقىپ ەم. ريزا بولعام. جاقىندا ءو. تۇياقبايدىڭ «قازاقستاندا تاريحي بۇرمالاۋلار مەن ميفتەرگە توسقاۋىل قويۋدىڭ جولدارى» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) اتتى تاعى ءبىر ماقالاسىمەن جانە تانىستىق. وتە وزەكتى ماسەلەنى كوتەرىپتى. تاريحتا ورىن الىپ جۇرگەن جاعىمسىز جايتتار تۋراسىندا وي تولعاپتى. جۋرناليستەردى، بلوگەرلەردى ايىپتاپتى. تاريحتان ارنايى كاسىبي دايىندىعى جوق، ءبارىن ءبۇلدىرىپ بولدى دەپ. كەلەڭسىزدىكتى توقتاتۋدىڭ ناقتى جولدارىن ۇسىنىپتى. بۇعان دا كوڭىلىمىز بەك تولدى. ايتسە دە تاريحتى بۇرمالاۋعا، ءوز وتىرىكتەرىن ناسيحاتتاۋعا تەك جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر عانا ەمەس، «ارنايى كاسىبي دايىندىعى بار» «تاريحشىلاردىڭ» دا «زور ۇلەس» قوسىپ جاتقانىن بايانداپ، ايتىلعان پىكىردى ودان ءارى ءوربىتىپ، جالعاستىرايىق.
«العاشقى كىتاپ» دەرەكتى بەينەفيلمى

kerey.kz

قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ مادەنيەت كوميتەتىنە قاراستى ۇلتتىق كينونى قولداۋ مەملەكەتتىك ورتالىعىنىڭ تاپسىرىسىمەن «JBF company» كومپانياسى سەمەي قالاسىندا، شىڭعىستاۋ وڭىرىندە، الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىندا «العاشقى كىتاپ» اتتى دەرەكتى بەينەفيلم تۇسىرۋدە. دەرەكتى فيلم ابايدىڭ 1909 جىلى سانكت پەتەربۋرگتەگى يليا بوراگانسكي باسپاسىندا باسىلعان العاشقى شىعارمالار جيناعىنىڭ جارىق كورۋىنە ارنالادى. ۇلى اباي مۇراسىنىڭ قاعاز بەتىنە تاڭبالانۋ تاريحىن باياندايدى. قازىرگى ادامدار بۇرىنعى ۋاقىتتىڭ، اباي زامانىنىڭ ناقتى، دەرەكتى بەينەسىن، سول كەزدەگى ادامداردىڭ الپەتىن، كيىم ۇلگىسىن كوز الدارىنا ەلەستەتۋى قيىن. كوپشىلىكتىڭ ول ۋاقىت تۋرالى تۇسىنىگى تەاتر مەن كينوفيلمدەردەگى بۋتافورلىق كيىمدەر مەن زاتتار ارقىلى قالىپتاسقان. الايدا اباي ۋاقىتىنداعى قازاق تىرشىلىگى، قازاقتاردىڭ بەت-الپەتى، كيىم كيىسى، ءۇي – جايى، بۇيىمدارى تاڭبالانعان مىڭداعان فوتوسۋرەتتەر ساقتالعان. بۇلار رەسەي، تۇركيا، ۇلىبريتانيا
جالبىرۇلى قويباس جايىنداعى كۇماندى كوڭىرسىك اڭگىمەلەر

kerey.kz

1. اماندىق كومەكوۆتىڭ ايتىپ جۇرگەنى – ايعاقسىز بوس سوزدەر قازاقستاننىڭ باتىس ايماعىندا عۇمىر كەشكەن ونەرپازدىڭ ءبىرى – جالبىرۇلى قوجانتاي جايلى سوڭعى كەزدە قيسىنى كەلىسپەيتىن نەشە ءتۇرلى اڭگىمەلەر ءورىپ ءجۇر. مۇنىڭ باسىندا تۇرعانداردىڭ ءبىرى – اماندىق كومەكوۆ. بۇرىندا دا ونىڭ، باسقا دا كىسىلەردىڭ ەلدى اداستىراتىن نەگىزسىز سوزدەرىنە بايلانىستى ناقتى دالەلدەر كەلتىرىپ، «قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇرباقا قۇلاعىندا وينايدى» دەگەن اتاۋمەن تۇزگەن سىن ماقالامىزدى رەسپۋبليكالىق «تۇركىستان» گازەتى (28.09. 2023 جىل) ارقىلى جۇرت نازارعا ۇسىنعانبىز-دى. الەۋمەتتىك جەلىدە ازامات بيتان ەسىمدى بلوگەردىڭ جۋىردا جاريالاعان ۆيدەو-تۇسىرىلىمىندە ا. كومەكوۆ ءوزىنىڭ سول باياعى «الاۋلايىنە» قايتا باسىپتى. ءسوزىن ىقشامداپ بەرەيىك، بىلاي دەيدى ول: «1934 الدە 1936 جىلى (؟) ماسكەۋدە وتكىزىلەتىن
ستالين اجال اۋزىنا تاستاعان قازاقتىڭ اتتى اسكەرى

kerey.kz

وسى ۋاقىتقا دەيىن قۇپيا ساقتالىپ كەلگەن 106-قازاق اتتى اسكەر ديۆيزياسىنىڭ دەرەكتەرى ەندى بەلگىلى بولا باستادى. 1942 جىلى ديۆيزيا اقمولادا جاساقتالىپتى. اسكەري شالا دايىندىقپەن جاساقتالعان ديۆيزيا 1942 جىلدىڭ مامىرىندا، حاركوۆ تۇبىندەگى قورشاۋدى بۇزىپ شىعۋعا بۇيرىق بەرەر الدىندا، 4091 ساربازعا 71مىلتىق، ياعني 7 ادامعا ءبىر مىلتىق جانە بارىنە 3100 جارىلعىش وق ء–دارى ءبارىلىپتى. قازاق بوزداقتارىن قارۋسىز جالاڭ قىلىشپەن ولىمگە جۇمساۋى – «گيتلەرمەن سالىستىرعاندا ستالين سولداتتاردى ولىمگە 8 ەسە كوپ جۇمسادىنىڭ» ايعاعى (ميحايل گارەەۆ، اسكەري اكادەميادان.2005 جىل). ء“تورتىنشى بيلىك» گازەتىنىڭ 2016 – جىلعى مامىردىڭ 28-جۇلدىزىنداعى سانىندا شەتەلدىك ارحيۆتەردەن الىنعان ۆيدەوسيۋجەتتەگى 106-اتتى اسكەر ديۆيزياسى جونىندەگى نەمىس وفيتسەرىنىڭ ايتقانى: «نە دەگەن قىرعىز (قازاق) دەگەن جان كەشتى باتىر حالىق، اتقا ءمىنىپ، اجالعا قايمىقپاي جالاڭ قىلىشپەن تانكتەرگە