Kүншығыс қазақтары (Өр Алтай, Баркөл)

Kۇنشىعىس قازاقتارى ء(ور التاي، باركول)

| Feb 5, 2021

146711475_1963759763787601_3184043462258305916_n

20. عاسىردىڭ 30- جىلدارىنداعى كۇردەلى ساياسي كەزەڭدەرگە بايلانىستى كۇنشىعىس قازاقتارى ء(ور التاي، باركول) اتامەكەنى باركول، قۇمىلدى ارتقا تاستاپ گانسۋ جانە تسينحاي ولكەلەرىنە قونىس اۋدارعان ەدى.

بۇل تاريحي قۇندى سۋرەتتەردى Joseph Needham قىتايعا جاساعان ساپارى كەىندە ءتۇسىرىپ العان. Dr.J.Needham بەلگىلى سەبەپتەرگە بايلانىستى قىتايدىڭ سولتۇستىك-باتىس ايماعى دالىرەك ايتقاندا تسزيايۋگۋان (嘉峪关), چيەنفوتۋنگ (千佛洞), دۋنحۋان (敦煌) وكۋرگتەرىندە ءبىر اي ايالدايدى (1943.ج 30-شى قىركۇيەكتەن 29-ىنشى قازانعا دەيىن).

گانسۋ پروۆينتسياسىنىڭ اتالمىش اۋدان وكۋرگتەرىندە قازاقتار دا بار ەدى. ولار ەلىسقان ءالىپۇلى باستاعان كوشتەن قالىپ قويعان از ساندى قازاقتار ەدى. نەگىزىندە 1943 جىلى ەلىسقان ءالىپۇلى باستاعان بىرقانشا دۇركىن كوش تيبەتتىڭ سارى جوندارىن ارتقا اۋناتىپ بۇلاناي اسىپ پاكىستانعا جەتىپ قويعان ەدى.

146431243_1963759863787591_1077751505107027955_n

سۋرەتتەرگە قاراپ شوشاق تىماق كيگەن قازاقتاردى اينىتپاي تانىپ قوياسىز. بۇل سۋرەتتى سىلتەمەنى وتكەن جولى

Zhanat Momynkulov

مىرزا كەزەكتى ءبىر پوستىما جولداعان ەكەن. اعامىزعا العىس ايتا وتىرىپ قايمانا قاۋىمعا تىڭ پوست رەتىندە سالىپ قويۋدى ءجون سانادىم.

ەسكەرتۋ: Dr. Joseph Needham تۇسىرگەن تاريحي سۋرەتتەر مىنا سىلتەمەدەن الىندى جانە باسقا دا جۇزدەگەن سۋرەتتەردى وسى سىلتەمەدەن كورە الاسىز.

سىلتەمە:

https://cudl.lib.cam.ac.uk/…/PH-NRI-00002-00010…/125

146269198_1963759777120933_2785097085934382059_n

گانسۋ ولكەسىنىڭ جوعارىدا اتى اتالعان وڭىرلەرى تۇركىلىك ىزدەرگە تولىپ تۇرعان وتە ماڭىزدى ايماق ەدى. اتتەڭ امال قانشا، بۇل وڭىردەگى تۇركى جازبالارى اسىرەسە قاعازعا تۇسكەن تۇركىلىك قۇندى جادىگەرلەر وتاندىق تۇركولوگيادا تولىق زەرتتەلمەي كەلەدى. بىراق، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى قازاقستان بۇل ايماقتارعا عىلمي ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ وڭىردەگى تۇركىلىك ەڭبەكتەردى جاڭا تانىممەن زەرتتەيدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

شىن مانىندە اتامەكەندەرىن تاستاپ كۇنشىعىسقا اۋعان قازاقتار ەشقاشان جاتجۇرتقا كەلمەگەن. ول ءوڭىر دە ءبىر كەزدەرى تۇرىكتەر قاعانات قۇرىپ داۋرەندەگەن ۇلى دالانىڭ ءبىر قيىق بۇشپاعى-دۇر. بۇل وڭىردە بىزگە تۋىس سارى-ۇيعىر دەگەن حالىقتار مەكەندەيدى، ولاردىڭ ءبىر تارماعى “بولعان” دەگەن حالىق جانە بار. تىلدەرى دە، ءوڭ-ءتۇسى دە قازاققا وتە جاقىن. ەل اۋزىنداعى اڭىز بويىنشا ولار قۇمىل-باركولدەن ىشكى قىتايعا ساۋدا كەرۋەنىن جۇرگىزىپ جۇرگەندە جاۋ قولىنا تۇتقىن بولىپ قالىپ قويعان قازاقتاردىڭ ۇرپاعى ەكەن-مىس.

146832426_1963759833787594_2295197790670597733_n

ەلدەس وردا

04.02.2021

ەلدەس وردا، تاريحشى: «تۇركىستان» اتاۋىن قولدانۋ – ايماقتاعى جۇمساق كۇش پوزيتسياسىن نىعايتۋ ءتاسىلى

kerey.kz

فوتو اشىق دەرەككوزدەردەن الىندا وتكەن اپتادا تۇركيانىڭ ۇلتتىق ءبىلىم مينيسترلىگى مەكتەپ باعدارلاماسىنا «تۇركىستان» دەگەن تەرميندى ەنگىزگەن ەدى. شەتەل باسىلىمدارىنىڭ جازۋىنشا، بۇل اتاۋ ەندى «ورتالىق ازيا» ۇعىمىنىڭ ورنىنا قولدانىلماق. ءبىلىم ءمينيسترى يۋسۋف تەكين جاڭا اتاۋ تۇركى الەمىنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعانىن ايتادى. ونىڭ سوزىنشە، ۇكىمەت وقۋ باعدارلاماسىنان يمپەريالىق ماعىناسى بار گەوگرافيالىق اتاۋلاردى الىپ تاستاماقشى. ەڭ قىزىعى، «تۇركىستان» اۋماعىنا قازاقستاننان بولەك، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان مەن تاجىكستان جاتادى ەكەن. سونداي-اق كەيبىر باسىلىمدار بۇل تەرميننىڭ قىتايدىڭ باتىسىندا ورنالاسقان شىڭجان ولكەسىنە قاتىسى بارىن دا اتاپ ءوتتى. كەيبىر عالىمدار «ورتالىق ازيا» تەرمينى كولونياليزمنەن قالعانىن ءجيى اتاپ ءجۇر. حح عاسىرداعى الەمدىك اكادەميالىق عىلىمدى سول كەزدەگى ءىرى يمپەريالار قالىپتاستىرعاندىقتان، بۇگىندە مۇنداي تەرميندەر مەن اتاۋلار حالىق ساناسىنا ابدەن ءسىڭىپ
اباق انا جانە تاسبيكە انا

kerey.kz

ءمامي بي جۇرتبايۇلىنىڭ شەجىرەسىندە ايتىلۋىنشا كەرەي ۇلىسىنىڭ ارعى تەگى – شەپ، سەپ، بايلاۋ، قويلاۋ، ەلدەي، كولدەي، يزەن، جۋسان سەكىلدى تايپالاردان تارالادى ەكەن. اتالعان تايپالاردىڭ ءبىرازى ەسكى تاريح بەتتەرىنەن كەزدەسسە، ەندى ءبىر ءبولىمى قازىرگە دەيىن كەرەي رۋىنداعى اتالاردىڭ ەسىمى رەتىندە اتالىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبىن ارعى تاريحتاعى اتالاردىڭ اتى وشپەسىن دەپ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ اتالار اتىن قايتا جاڭعىرتىپ قويعان داستۇرىنەن قاراۋ كەرەك. اباق اتاۋىنا كەلسەك، ارىدا كەرەي حانزادالارى مەن حانىشالارىنىڭ اراسىندا اباق، اباقبەردى، اباحان، اباقتاي، اباقاي، اباق بيكە سىندى ەسىمدەر بولعان. سول اتا-اپالارىنىڭ جولىن جالعاعان، توزىپ كەتكەن كەرەي ەلىنىڭ باسىن قوسىپ، وعان ءاز انا بولعان اباق ەسىمدى قاسيەتتى انا ومىردە بولعان ادام. قازاق تاريحىندا رۋ اتىنا اينالعان ءاز انالار از بولماعان. كورنەكتى جازۋشى،
تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»

kerey.kz

بۇل داعاندەل، باقاناس ولكەسىنەن شىققان بي ءۇيسىنباي جانۇزاقۇلى حاقىندا قۇراستىرىلىپ جازىلعان كىتاپ. تىڭ تولىقتىرىلعان ەڭبەكتە بولىس الدەكە كۇسەنۇلى، داعاندەلى بولىسىنىڭ باسشىلارى مەن بيلەرىمەن قاتار ءابدىراحمان ءالىمحانۇلى ءجۇنىسوۆ سىندى ايتۋلى تۇلعالار جايلى اڭگىمە قوزعالعان. ولاردىڭ ەل الدىنداعى ەڭبەكتەرى، بيلىك، كەسىم – شەشىمدەرى، حالىق اۋزىندا قالعان قاناتتى سوزدەرى مەن ءومىر جولدارى، اتا – تەك شەجىرەسى قامتىلعان. سونىمەن قاتار مۇراعات دەرەكتەرىندەگى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن. كىتاپقا ەسىمى ەنگەن ەرلەردىڭ زامانى، ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى تۋرالى جازىلعان كەي ماقالالار، جىر –داستاندار، ۇزىندىلەر ەنگەن. كىتاپ قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا ارنالعان. تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»، - جەبە باسپاسى، شىمكەنت قالاسى.134 بەت تولىق نۇسقاسىن تومەندەگى سىلتەمە ارقىلى وقي الاسىز. ءۇيسىنباي كىتاپ kerey.kz
تاريح عىلىمى قازىر ەزوتەريكالىق توپتاردىڭ مەنشىگىندە

kerey.kz

شىعىستانۋشى-تاريحشى ءومىر تۇياقبايدىڭ بۇرىندا دا «قازاققا قانداي تاريح كەرەك؟ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە جاسالعان تاريحي ميستيفيكاتسيالار حرونيكاسى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىن (22.05. 2025. Zhasalash.kz) وقىپ ەم. ريزا بولعام. جاقىندا ءو. تۇياقبايدىڭ «قازاقستاندا تاريحي بۇرمالاۋلار مەن ميفتەرگە توسقاۋىل قويۋدىڭ جولدارى» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) اتتى تاعى ءبىر ماقالاسىمەن جانە تانىستىق. وتە وزەكتى ماسەلەنى كوتەرىپتى. تاريحتا ورىن الىپ جۇرگەن جاعىمسىز جايتتار تۋراسىندا وي تولعاپتى. جۋرناليستەردى، بلوگەرلەردى ايىپتاپتى. تاريحتان ارنايى كاسىبي دايىندىعى جوق، ءبارىن ءبۇلدىرىپ بولدى دەپ. كەلەڭسىزدىكتى توقتاتۋدىڭ ناقتى جولدارىن ۇسىنىپتى. بۇعان دا كوڭىلىمىز بەك تولدى. ايتسە دە تاريحتى بۇرمالاۋعا، ءوز وتىرىكتەرىن ناسيحاتتاۋعا تەك جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر عانا ەمەس، «ارنايى كاسىبي دايىندىعى بار» «تاريحشىلاردىڭ» دا «زور ۇلەس» قوسىپ جاتقانىن بايانداپ، ايتىلعان پىكىردى ودان ءارى ءوربىتىپ، جالعاستىرايىق.
«العاشقى كىتاپ» دەرەكتى بەينەفيلمى

kerey.kz

قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ مادەنيەت كوميتەتىنە قاراستى ۇلتتىق كينونى قولداۋ مەملەكەتتىك ورتالىعىنىڭ تاپسىرىسىمەن «JBF company» كومپانياسى سەمەي قالاسىندا، شىڭعىستاۋ وڭىرىندە، الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىندا «العاشقى كىتاپ» اتتى دەرەكتى بەينەفيلم تۇسىرۋدە. دەرەكتى فيلم ابايدىڭ 1909 جىلى سانكت پەتەربۋرگتەگى يليا بوراگانسكي باسپاسىندا باسىلعان العاشقى شىعارمالار جيناعىنىڭ جارىق كورۋىنە ارنالادى. ۇلى اباي مۇراسىنىڭ قاعاز بەتىنە تاڭبالانۋ تاريحىن باياندايدى. قازىرگى ادامدار بۇرىنعى ۋاقىتتىڭ، اباي زامانىنىڭ ناقتى، دەرەكتى بەينەسىن، سول كەزدەگى ادامداردىڭ الپەتىن، كيىم ۇلگىسىن كوز الدارىنا ەلەستەتۋى قيىن. كوپشىلىكتىڭ ول ۋاقىت تۋرالى تۇسىنىگى تەاتر مەن كينوفيلمدەردەگى بۋتافورلىق كيىمدەر مەن زاتتار ارقىلى قالىپتاسقان. الايدا اباي ۋاقىتىنداعى قازاق تىرشىلىگى، قازاقتاردىڭ بەت-الپەتى، كيىم كيىسى، ءۇي – جايى، بۇيىمدارى تاڭبالانعان مىڭداعان فوتوسۋرەتتەر ساقتالعان. بۇلار رەسەي، تۇركيا، ۇلىبريتانيا