تاريح قازاق شەجىرەسى ادەبي الەم

« شاقانتاي» شەجىرەسى( بەسىنشى باسىلىم ، قوسىمشا جازبالار مەن تولىقتىرۋلار)

kerey.kz

 |  Feb 24, 2021

       تايتولەۋ ىسقاقۇلى ءتولتاي                               

   2003 – 2009 جىلدارى  « شاقانتاي»  شەجىرە  كىتابى  ءتورت رەت  800  دانامەن   باسىلىپ  شىقتى . سوڭعى  ءتورتىنشى  باسىلىمىن  kerey.kz  سايتىنان  تولىق  وقي  الاسىزدار .  وسى  باسىلىمدا  شاقاڭا  قاتىستى سوڭعى  كەزدە  كەلىپ  تۇسكەن اقپاراتتار مەن  م. ماعاۋين، ءو. احمەتوۆ ، س. ىسقاقوۆ ، ن. سامەنبەتوۆ – تەردىڭ كەيىنگى جاريالانعان  دەرەكتەرى قولدالىندى .

بەسىنشى باسىلىم دا سول اتالعان سايتقا  قويىلادى .

مەكەن-جايىمىز:  الماتى، 050010, پۋشكين ك. 83 ءۇي، «ريەو» جشس ، تەل.،فاكس:  8(7272) 912049 . ۇيالى  تەل. 87017177657 . e-mail: toltai 42 @mail.ru .

مازمۇنى :

1.  شاقانتايدىڭ   اتا    تەكتەرى   تۋرالى   ەستىپ  بىلگەندەرىمىز …………   2
2.  ورتا  زامانداعى  كەرەيلەر…………………………………………………………..  6
3.  شاقانتاي…………………………………………………………………………………….14
4.  جوبالاي  بي…………………………………………………………………………………28

7.    بايقوتان  بي……………………………….. …………………………………………….. 33

8.    تومان بي ، بەگەش  شەشەن ………………………………………………………  35 -36

9.    نۇرالى  باتىر ……………………………………………………………………………. 38

10.  ءشۇرشىت  قۇلباراقۇلى  ……………………………………………………………….. 39

11.  ءۋايىس  شوندىبايۇلى ………………………………………………………………….  39

12.  بەيسەمباي  تويسارين  …………………………………………………………………. 43

13.  شۇبارتاۋدان شىققان بەلگىلى ازاماتتار تۋرالى  …………………………. 54

14.  تەنتەكسارى  شەجىرەسى…………………………………………………………………..  82

15.  مۇشەل  تۋرالى ……………………………………………………………………………. 85

16. شاقانتاي تۋرالى ەلگە تاراپ كەتكەن اڭگىمەلەر ……………………………..  85

16.  شەجىرە  كەستەسى  (سحەما) ………………………………………………………………. 90

17.  مازمۇنى …………………………………………………………………………… ………

         كەرەي شاقانتايدىڭ   اتا–تەكتەرى   تۋرالى  ەستىپ-بىلگەندەرىمىز

                              كەرەي  اتاۋى  قايدان  شىققان ؟

«كەرەي» – ارىداعى  ۇلى  عۇن  مەملەكەتى ، بەرىدەگى  ۇلى  تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءتۇپ  مەكەنى ،كەيىندە  تاتار دالاسى اتاۋىمەن  ماعلۇم بولعان كەڭبايتاق ۇستىرتتە ەجەلدەن قالىپتاسقان ىرگەلى تايپالاردىڭ  ءبىرى . ەسكىلىكتى قىتايدىڭ «تسزين شۋ» – «تسزين تاريحىندا» ، ميلادي  284 -287  جىلدار  وقيعاسىن بايانداۋ بارىسىندا عۇن ۇلىسىنىڭ  ۇيتقىسى بولىپ  تۇرعان ون توعىز ارىستىڭ قاتارىندا « حەلاي» ، «حەيلان» دەيتىن تايپا  اتى  تاڭبالانعان . كەرەي ( كەرەيت)  دەپ ايعاقتايدى حح  عاسىرداعى  قىتاي عالىمدارى . ەجەلگى تاريحنامانىڭ ايتۋىنشا ، كەيىنگى كەرەي  (حەليان ، تسويليان ) – شىنىندا دا كونە عۇن جۇرتىنىڭ تىكەلەي  ۇرپاعى . بۇل كەرەي قاڭلىمەن  ەكەۋى ءبىر حالىق دەپ كورسەتەدى. «باتىستاعى بولىگى قاڭلى اتالسا، شىعىستاعى جۇرتى كەرەي اتاندى» ، دەيدى .

كەرەي  پاتشالىعى بۇرناعى تۇرىك قاعاناتىنىڭ ساباقتاس  مۇراگەرى بولىپ تابىلادى .

موڭعول وقىمىستىسى سايشيال ، تايپانىڭ  ءتۇپ اتاۋى – كەرەي ، «ت»  جۇرناعى  كوپتىك بەلگى ، سوندىقتان دا كەرەيت دەپ اتاندى دەپ جازعان .

ءراشيد- ءاد –دين ۇعىندىرعانداي ، قوڭىر ، قاراتورى ، كادىمگى كەر ، كەر ات ، كەر قۇلا ، قارا كەر ، كەر بەتەگە ، كەر دالا ۇرپاقتارى كەرەي  اتانىپتى- مىس .

…. كەيىنگى تاريحشىلاردىڭ  پايىمداۋىنشا ، كەرەي  ەسىمى – بۇل رۋدىڭ اۋەلگى مەكەنى بولۋعا  مۇمكىن جەر – سايان  تاۋلارىنىڭ تەرىستىك بەتكەيىنەن باستاۋ الاتىن ۋدا (كارتادا يا)  وزەنىنىڭ ارنالى  سالاسى كەرەيوزەنىنەن تۋىنداعان . ابدەن قيسىندى .

قىتاي  دەرەكتەرى كەرەيلەر جەتىنشى ، سەگىزىنشى عاسىرلاردا بايكولدىڭ باتىسى ، كەم  (ەنيسەي) وزەنىنىڭ باستاۋ اڭعارىندا قونىستاندى دەپ كورسەتەدى …

تاعى  دا  ءبىر  دەرەكتەر  بويىنشا ، كەرەي  اتاۋى بايكولدىڭ  ماڭىنداعى  كەنتاي  تاۋىنان اعىپ  شىعاتىن  كەرۋلەن وزەنىنىڭ  اتىمەن  بايلانىستى  بولۋى مۇمكىن   (كەرلىن  القابى) . ال  كەرلىن  القابى ەجەلدەن  كەرەيلەر قونىستانىپ  كەلە  جاتقان جەر . سول كەزدە  ولار توعىز  وعۇز  اتالعان .

                                      ەسكى زامانداعى كەرەيلەر

تاريحي  جازبا   دەرەكتەمەلەردە    كەرەيلەر   ءبىزدىڭ   زامانىمىزدىڭ  توعىزىنشى   عاسىرىنان   بەلگىلى .

كەرەي – قازاق  حالقىن  قۇراعان  ەجەلگى  تۇركى  تايپالارىنىڭ  ءبىرى. 9-12 عاسىر- لاردا  كەرەي  تايپاسى  كەرەيت  حاندىعى اتالعان  مەملەكەت  قۇرعان . مادەنيەتى   جوعارى   بولىپ ، كونە   تۇركى   جازبالارىن   پايدالانعان  اتا-جۇرتى – قازىرگى موڭعول دالاسى مەن ءسىبىر ولكەسىندەگى ورحون، كەرۋلەن،   سەلەڭگە،   ارعۇن   وزەندەرى- ءنىڭ   القابى.

كەرەيت حاندىعى   زاۆحان ، تۋلا ، سەلەنگەدەن   شىعىس   مونعول   قۇرامىنا    دەيىنگى   سايىن   دالانى   قونىس   ەتىپ ، باتىسى  نايمان   حاندىعى، سولتۇستىكتە مەركىتتەر، وڭتۇستىگىندە  تاتارلار، شىعىسىندا  سيا  مەملەكەتىمەن   ىرگەلەس   جاتتى .  ول  كەزدە   كەرەيت   حاندىعى   كەرەيت ، جيركين ، قونحويت ، ساقايت ، تۋماۋت ، البات ، تۋنكاۋت -  كيركۋن  دەپ  اتالاتىن   تايپالاردان   قۇرالاتىن .  اتالعان    تايپالاردىڭ   ەڭ   ءىرىسى    كەرەيلەر   بولدى . .

التايدا ءومىر سۇرگەن كەرەي ءماميدىڭ شەجىرەسىندە كەرەي ۇلىسىنىڭ    ارعى تەگى شەن، سەن، بايلاۋ، قويلاۋ، ەلدەي، كولدەي، يزەن، جۋسان    بولىپ   تارالادى. ءراشيد-ءاد-دين ەڭبەگىندە سول كەزدەگى (XI-عاسىر) كەرەي مەملەكەتىنىڭ قۇرامىندا كەرەيت، قىرقىن، قوڭقايت، ساقايت، توباۋت، البات، قاراقان سەكىلدى تايپالار بولعان دەپ جازىلادى. ساقايتتار قازىرگى ياكۋتتار، توباۋتتار–تۋبالىقتار  جانە   ولاردىڭ  سانى  200000  شاماسىندا  بولعان.

كەي   مالىمەتتەر   بويىنشا  X  عاسىردا   كەرەيلەر  900000 جۋىق  بولعان.

عالىمدار   كەرەيلەردى   جوڭعاريادا   قونىستانعان   ەجەلگى   ۇيسىندەردىڭ   ءبىر   ۇرپاعى   دەپ   تانيدى (ن. اريستوۆ ، گ.پوتانين ، گ. گرجيمايلو ، شاكارىم) ،  ال  راشيد  ءاد   دين ، ح. حوۆورس ، ءا. باحادۋرحان   ونى   ەجەلگى   تۇرىك ،  وعىز تايپالارى- نان   تاراتادى .

كەرەيلەر  ون  ءبىرىنشى  عاسىردىڭ  ەكىنشى  جارتىسىندا  العاشقى  حاندىق بيلىك  قۇردى .  ول  كەزدە  كەرەيلەردى  بۇيرىق  لاۋازىمدى  تايپا  باسى  بيلەيتىن .   12 – عاسىردا  اسكەري  بيلىككە  سۇيەنگەن  ۇلىس  ەل  دەڭگەيىنە  دەيىن  كوتەرىلدى . اتالعان  كەزەڭدە  كەرەي  ۇلىسىن  ماركۋز  بۇيرىق  حان  بيلەدى .

كەرەي  حاندارى  التىننان  شاتىر  تىگىپ ، التىنداعان  ەر – تۇرمان  سايلاپ ، التىن  كەسەدەن  اس – سۋ  ىشكەنى  جايىندا   ورتاعاسىرلىق  جازبالاردا  ايقىن  جازىلعان .  كەرەي  حاندارى  مۇراگەرلىك  جولمەن  سايلاندى  .  كەرەيلەر  ايگىلى  قاراقورىمدى  باس  قالا  ەتتى ( قازاقستان  ۇلتتىق  ەنتسيكلوپەدياسى ، 4  توم ، 537 بەت ) . تۇندىك ، تسەتسەيدەي ، ت. ب. قالالار  سالدى. ول  كەزدە  كەرەي  ۇلىسىندا  جازبا  زاڭ  بولمادى ، ادەت  زاڭىنا  جۇگىندى . كەرەي  زاڭى  بويىنشا  اتا  جاۋىنا  ساتىلۋ   ەڭ  اۋىر  قىلمىس  سانالعان . كەيىنىرەك  «اباق  كەرەي  ەرەجەسى»  قۇقىقتىق  زاڭى  بولىپ  جيناقتالعان . بۇيرىق  حان  ولگەن  سوڭ ، موڭعول  بيلىگىنە   دەيىن  كەرەيلەردى   ۋاڭ  حان (تۇعىرىل)  بيلەگەن.   تاريحتا   كەرەيلەردىڭ   داۋىرلەگەن   كەزەڭى    ۋاڭ   حان   باسقارعان   تۇس .   باتىس   كاتوليكتەرىنە    «شىعىستان   شىققان   ءپىرادار   ۋاڭ   حان»   اڭىزى   بويىنشا   جەتكەن .  ۋاڭ  حان   اتى -  كەزىندە   باتىس   ەۆروپانى  ءدۇر   سىلكىندىرگەنى    بەلگىلى. تۇعىرىل(ۋان)  حان  1130  جىلى  تۋعان. ەسۋگەيدىڭ  سەرت   بايلاسقان  دوسى. ولاردىڭ  اتالارى  بۇيرىق  پەن  قابىل  دوس  بولعان. مونعول  ەلىنىڭ  ارحەولوگتارى  تۇعىرىل  حان  تۋ  تىككەن  ەسكى  حان  ورداسىنا  قازبا  جۇمىستارىن  جۇرگىزگەن . حان  ورداسى  ۋلانباتوردان  وتىز  شاقىرىم  جەردە  بوعدا  تاۋىنىڭ  ەتەگىندە  ورنالاسقان . كەيىنىرەك  تۇعىرىل  حاننىڭ  قۇرمەتىنە  «حان  تاۋى»  دەپ  اتالىپ  كەتكەن . حان  سارايى  شىعىس  ۇلگىسىنىڭ  مانەرىندە  اسا  شەبەر  سالىنعان  كورىنەدى . جوعارعى  شاتىردان  اققان  سۋدى  پايدانالاتىن  كاناليزاتسيا  جۇيەسى  تابىلعان. دالا  اڭدارىنىڭ  بەينەسى  كوركەم  تۇردە قابىرعالارعا  قاشالعان . دوڭگەلەك  فورمالى ، ورتاسى  تەسىك  «ۋاقىت  ەسەپتەگىش  قۇرال»  جاقسى  ساقتالعان .

كەرەيلەر  مەن  موڭعولدار ءوزارا  انت – سۋ  ىشىسكەن  تۇبەگەيلى  دوستىق  قاتىناستا  بولدى . بۇل  قاتىناس  تۇعىرىل  مەن  تەمۋجين  ( شىڭعىس  حان ) تۇسىندا  ودان  ءارى  جالعاستى . تەمۋجين  1189  جىلى  ءوز  اۋلەتىنىڭ  حانى  سايلانعاندا  ونى  العاش  قولداعانداردىڭ  ءبىرى  وسى  ۋاڭ  حان دا   بولدى . الايدا  ۋاڭ  حان  مەن  تەمۋجين  دوستىعى  ۇزاققا  سوزىلمادى . داڭقى  ارتا  تۇسكەن  تەمۋجين  1203  جىلى  كەرەيلەرمەن  اقتىق  شايقاستا جەڭىپ    شىقتى. شىڭعىس حان جاۋلاپ العاننان كەيىن، كەرەيلەردىڭ ءبىر بولىگى التاي، ساۋىر تاۋلارىنا، ەرتىس القابىنا اۋدى ء(سىبىر جىلناماسى). ۋاڭ حاننىڭ تايبۇعا دەگەن تۇقىمى شىڭعىس حاننىڭ امىرىمەن ءسىبىردىڭ       ەرتىس، وب، توبىل وزەندەرى ايماعىن جايلاعان. توبىل وزەنىنە تيۋمەن  وزەنى   قۇيار   تۇسقا   شىڭعا (تومەن)   قالاسىنىڭ   ىرگەسى   سالىنعان.

كەرەيلەردىڭ    ءبىر   توبى   اتا   جۇرتىندا   قالىپ ، شىڭعىسحان   يمپەرياسىنا   قىزمەت   ەتتى . شىڭعىسحان   اسكەرىنىڭ   قۇرامىنا   قوسىلىپ    دەشتى   قىپشاق   پەن   ورتا   ازيانى   جاۋلاپ   الۋعا   قاتىستى . جوشى ، باتىي   اسكەرلەرىنىڭ   قۇرامىندا   باسقا   تۇركى   تايپالارىمەن   قوسا    شىعىس   ەۋروپانى   جاۋلاپ   الۋعا   قاتىستى . ەندى   ءبىر   توبى   باتىسقا – ورتا   ازياعا   بەت   بۇردى . مۇندا   كەلگەندەرى   جوشى ، شاعاتاي   بيلىگىندە   بولىپ ، كەيىن   كوپشىلىگى   قازاق   حاندىعىنا   باعىنىپ ، قازاق   ۇلتىن   قۇرادى . كەرەيلەر   وزبەك ، قىرعىز ، تۋبا ، قىرىم   تاتارلارى ، قاراقالپاق ، باشقۇرت   حالىقتارى   اراسىندا   دا   كەزدەسەدى .

كەرەيلەردىڭ    دەنى   قازاق   جەرىندە   قالىپ ، ورتا   ءجۇزدىڭ   كەرەي   تايپاسىن   قۇرادى . ون   بەسىنشى   عاسىردىڭ   ەكىنشى   جارتىسىندا   كەرەي   مەن   جانىبەك   حاندار   وزبەك   حانى   مۇحامەت   شەيباني   حاننان   ءبولىنىپ  ، وسى   كۇنگى   شۋ   القابىندا    جەكە   قازاق   حاندىعىن   قۇردى .

XVII عاسىردا رەسەي كەرەيلەردى سولتۇستىك قازاقستان وڭىرىنە قاراي ىعىستىرعان.    اقساق   تەمىر   جورىقتارىنىڭ   تۇسىندا   كەرەيلەر   قارا    ەرتىستەن الاكولگە دەيىن ايماقتى مەكەندەگەن، قالماق شاپقىنشىلىعى كەزىندە كەرەيلەر   جان   جاققا   ىدىراپ   كەتۋگە   ءماجبۇر   بولعان.

كەرەي ەلى اباق جانە اشامايلى بولىپ ەكىگە بولىنەدى. كەرەيدىڭ «ءتور شەجىرەسىندە»: اباق- كەرەيدىڭ اقىلباي اتتى ۇرپاعىنىڭ بايبىشەسىنىڭ اتى ەدى، ونىڭ ەسىمى اۋەلى اپپاق ەكەن، كەلە-كەلە اباق  دەپ  اتاپ  كەتكەن.  اپپاق  بايبىشە  ءۇيسىن  سارمىرزا  دەگەن  كىسىنىڭ  قىزى  ەكەن . اپپاق (اباق)   بايبىشەنىڭ   قۇتتىقوجا   دەگەن   ۇلىنان مايقى (مايقى بي ەمەس ) ، ودان   ەرمەن ،  يزەن ، جۋسان   تۋادى .  وسىلاردان    قازىرگى «12 اتا اباق»  رۋى – سول بايبىشەنىڭ  ءوزى  تاربيەلەگەن ون ەكى   نەمەرەسىنەن   وربىگەن   دەلىنەدى .

« اباق  كەرەي  ەرەجەسى» – رەسەي  مەملەكەتىنىڭ  قول  استىنا  كىرمەگەن ، ءداستۇرلى  ادەت  عۇرپىنان  اجىراماعان  قازاقتاردىڭ  ءبىر  بولىگىنىڭ  ۇستانعان  قۇقىقتىق  جيناعى . 1996  جىلى  مونعوليا  عىلىم  اكادەمياسىنىڭ  تاريح  ينستيتۋتىنىڭ  قورىنان  تابىلعان . كەرەي  تايپاسىنىڭ  قۇلىبەك ، اقتاي ، قوجامجار، كوكەن ، بيسەمباي ، وسەر ، تۇرىم  ت. ب.  بيلەرى  كوپشىلىك  قاۋىمدى  جيناپ، مۇسىلمان ءدىنىن  نەگىزگە  الا  وتىرىپ، 12  اباق  كەرەي  قازاقتارى  ۇستاناتىن  وسى  زاڭدى  جازعان .  ەرەجە 17  تارماقتان ، 35- باپتان  تۇرادى . ەكى  باستاۋدان :  قازاقتىڭ  ءداستۇرلى  ادەت- عۇرىپ  ۇستامدارى  مەن  شاريعات  قاعيدالارىنان  ءنار  الاتىن  قۇقىقتىق  قۇجاتتا  تانىمدىق  تىڭ  مالىمەتتەر  كوپ . اسىرەسە ، «ۇيلەنۋ ، نەكەگە  وتىرۋ  جايىندا» ، «جارلى  جالقىباي، كەدەيلەرگە  جاردەم  ەتۋ»،«نەسيە ، قارىز  تالاپ  ەتۋ  جايىندا» ، «بوگدەنى  مۇقاتۋ ، جابىرلەۋ  تۋراسىندا»  قاعيدالارى  كوشپەلىلەر  قوعامىنىڭ  ىشكى  تابيعاتىن ، الەۋمەتتىك  قارىم  قاتىناستاردىڭ  ەرەكشەلىكتەرىن ، قوعام  مۇشەلەرىنىڭ  قۇقىقتىق  ءتارتىبىن  رەتتەۋ  جولدارىن  ايقىن  كورسەتەدى .

اشامايلى – اۋەلگى اتى عالي، اكەسى اشامايعا مىنگىزىپ اپارىپ كەلىنشەك الىپ بەرگەندىكتەن، اشامايلى اتانىپتى. ەكىنشى  ءبىر  دەرەكتەر  بويىنشا ، اپپاق ( اباق )  بايبىشە  شىمىر  دەگەن  ۇلىن  جاستايىنان  اشامايعا  مىنگىزىپ ، جانىنان  تاستاماي  ەرتىپ  جۇرەدى  ەكەن. اپپاق بايبىشە   توركىنىنە   بارعاندا ، ناعاشىلارى   شىمىردى   كىشكەنتايىنان    اشامايعا   مىنگىزىپ  ،  «مەنىڭ   اشامايلى   كەرەيىم»  ،  دەپ  ەرتىپ   جۇرەدى   ەكەن .

قىتايداعى   نىعمەت   مىڭجاننىڭ    « قازاقتىڭ    قىسقاشا   تاريحى»  كىتابىنان    ۇزىندىلەر :

…. قازاقتىڭ   ارعى   اتاسى   الاش  ، ودان   قازاق  تۋعان .  قازاقتان   بەكارىس ، اقارىس ، جانارىس . بەكارىستان   ۇلى  جۇز ، اقارىستان   ورتا   ءجۇز ،  جانارىستان   كىشى  ءجۇز .  ورتا   ءجۇزدىڭ   ۇرانى   « وشىباي» ، «اقجول» ، « راقوجا» . شەجىرەشىلەر 15 -20  اتاعا  دەيىن ، بىلىكتى   شەجىرەشىلەر   77 اتاعا  دەيىن  تاراتاتىن   بولعان. اۋىزدان اۋىزعا   ساقتالىپ  كەلگەندىكتەن   ولاردا   كۇڭگىرتتىكتەر،  جاڭساقتىقتار بولۋى  مۇمكىن . اۋىزشا   تاريح ، ارينە   عىلىمي   تاريح   ەمەس ، بىراق  ونى   باعالاساماق   دۇرىس   بولمايدى .

…. قازاقتا   جەتى   اتاعا   دەيىن  قىز   الىسپايدى ، كۇيەۋ   مەن   قالىڭدىق   اۋىلدارىنىڭ   اراسىندا   جەتى   وزەن   بولۋى   شارت   بولعان .

قىتايداعى  ابدراشيت   بايبولات   پەن  نىعمەت   مىڭجاننىڭ   « قازاق    شەجىرەسى»   كىتابىنان   ۇزىندىلەر :

… كەرەي ەل  سەركەسى   بولعان   كىسى   ەكەن . ءۇش   رەت   ەل   اۋعاندا    ەكى   رەتىندە   ەلىن  باستاپ  سارىارقانىڭ ساۋىرىن  مەكەندەپتى. «كورپەلەس  حان   بولعاندا ، قارا   كىسى   بي   بولىپتى .    كەرەي    اتاسى    قارابي   سول   ەكەن . كەرەي   ءوزى  ءوڭى  – ءتۇسى  قارا  كىسى  ەمەس  ، ءوز   زامانىندا   بي   بولعان   ەكەن .

… ورتا   ءجۇزدى   «التى   ارىس»    نەمەسە   «ءتورت   توڭىرەك»   دەپ  تە   اتايدى .  كەرەي   ەلى   ۇلكەن   تايپا ، ەسكى    شەجىرەدە   ءوز   الدىنا   حاندىق   قۇرعان .  ەل   اڭىزدارىندا   كەرەي    ەلىنىڭ   جەتى   سارى   ۇلدارى   ءبىر   تۋعانداي   بولىپ   كورىنەتىندىكتەن    سارى   كەرەي   اتالعان   ەكەن .

سارى   كەرەيدەن  – اشامايلى  (  اقبەردى)  ، اباق   تارايدى . اشامايلىدان – بالتالى ، بالعالى ، سىرگەلى ، نايزالى، سيباق.  اباق  كەرەيدەن  – الدابەردى ، قۇتبەردى ، اسانبەردى . الدابەردىنىڭ تابانى  وتە   ۇلكەن   ەكەن .  جەڭگەلەرى   ەسىل    جاستىڭ   تابانى- اي  ، دەپ   ءجۇرىپ   « جاستابان»   اتانىپتى .

جاستاباننان -  سارتوقاي ، سارباس ، بەگىمبەت .

سارتوقايدان  – السەيىت ، شوڭباس .

بەگىمبەتتەن  – بەكنازار ، قوساي .

سارباستان -  جولجاقسى ، جىلجاقسى ، ىرىس ، شەگىر .

( بۇل   اتالاردىڭ   تاراتىلىمى   «سحەمادا»  تولىعىراق  كورسەتىلگەن  ) .

اباق  ۇلى   اسانبەردى .  اڭىزدار   بويىنشا  اسانبەردىنى   «اسانقايعى   اۋليە»   دەپ  تە   اتايدى  ەكەن .  بۇنىڭ   اۋلەتى  ( ۇرقى)  كەنتۇپ ، ءتارتۇپ  دەگەن    جەرگە   بارىپ   مەكەن   تۇتقان  ( اۋعانىستان ) .   اسانبەردى    كەيدە   ءتۇس   كورىپ ، ساۋە   ايتىپ   بولاشاقتى    بولجاپ   وتىرادى   ەكەن . سونداعى   ءبىر   سوزىندە   « مەندەگى   بۇل   شاراپات   مەن   ومىردەن   وتكەن   سوڭ  قۇتبەردى   ۇرقىنا   اۋادى .   ءجۇز   جىل   وتكەن   سوڭ  قۇتبەردى   اۋلەتىنەن   ءبىر   اسانقايعى    شىعۋى   مۇمكىن»   دەيدى  ەكەن . قۇتبەردىنىڭ    بەسىنشى   ۇرپاعى    مەڭلىباي   دەگەن   كىسى   ءارى   بي ، ءارى   بولجامشىل   ادام   بولىپتى . ەل   ونى   وسى    كۇننىڭ   اسانقايعىسى ، «جورىقشى   بي»   دەپ   اتاعان  ەكەن . وسى   جورىقشى   بي   بەس   التى   جىل   ىشىندە   دۇنيەنىڭ    كوپ   جەرىن   ارالاپتى .  سوندا   كەنتۇپ ، تارتۇپكە ، اۋسترياعا ، مۇنعۇلياعا ، قىرعىز   جەرلەرىنە   دەيىن     ارالاپ    قايتىپتى . كەلگەن   كەزىندە   كورگەن    كورگەن   بىلگەنىن   ەلگە   ايتا   كەلىپ ، اسانقايعى   اتانىڭ    ەلىنىڭ   ءبىر   ءبولىمى  اۋعاننىڭ  كەنتۇپ ، ءتارتۇپ   جەرىندە    بولعاندىعىن   ۇقتىرىپتى .

كەرەي   كەنەل   تۇقىمىنىڭ   قىرعىز   ىشىندەگى   «ءمۇندىز»    رۋىمەن   بىرگە   تۇراتىنىن ، ونىڭ    ماڭجول ، تايپاعىس ، كەلباعىس ، ءنانلى   دەگەن   رۋىنىڭ   بار    ەكەنىن    جاريا   قىلىپتى . كەنەل   تۇقىمى   ءوز   كەزىندە  وزدەرىن   بىلدىرمەستىككە   انت    ەتكەن   ەكەن .   سوعان   قۇرمەت   ەتىپ ، ولاردىڭ   سىرىن   اشپاپتى .  مەڭلىباي   وسى   احۋالدى   ءوزىنىڭ    نەمەرەسى   رايىسقا   جازدىرىپ   قالدىرعان   ەكەن . رايىستان   قاماجان   بۇعىنتايۇلى   كوشىرىپ   الىپتى .  ودان   ءابىز   جازىپ   العان . ابىزدەن   بىتىكە   بالاسى   قاليعا   قالعان .  بۇل   دەرەك   سول   نۇسقادان   الىنعان .

اسانبەردى  اۋلەتىنەن  تاراعان  ەل  سول  كەنتۇپ ، ءتارتۇپ   ەلىن   مەكەندەپ ،  سەگىز   بولىس   ەل   بولعان   دەسەدى .اباقتىڭ    ءۇشىنشى   ۇلى -  قۇتبەردى . قۇتبەردىدەن    باعانالى ، جاپپاس . جاپپاستان   كەنەن ، جاباي .

جابايدان   سەيدالى ، مولقى ، كونساداق .  سەيدالىنىڭ   قاسى   قالىڭ ، قاپ  قارا   ەكەن . جەڭگەلەرى   قاراقاس   دەپ  ءجۇرىپ  «قاراقاس»  اتاندىرىپتى .

( تولىعىراق   كەستە – «سحەمادا» )

بۇل   شەجىرەنى   ايتقان   اسىلبەك   قايىرىمۇلى . شاۋەشەكتىڭ   تولى    اۋدانىندا   تۇراتىن   توعجان   اسىلبەكۇلىنان   جازىپ   الىنعان .

  كەرەيلەر  يسا  ماسىحكە  يمان  كەلتىرىپ ، شوقىنعان با ؟

ءراشيد ءاد دين  « كەرەي  جۇرتىنا يسا  ءماسىحتىڭ ۋاعىزى  جەتكەن ەكەن» دەپ جازادى . بۇل  جازبانى  «قابىلدادى نەمەسە تانىس بولدى»  دەپ تە تۇسىنۋگە بولادى . زەردەلەپ  كەلگەندە ، تانىس  بولدى دەگەن تۇجىرىم شىندىققا  جاقىنىراق سياقتى :

- بۇل شىڭعىس حان زامانى ،داعدارىس پەن كۇيرەۋدەن ەكى ءجۇز جىل بۇرىن بولعان . كەرەيدەن كەيىن نايمان ، مەركىت ، وڭعىت رۋلارى دا نەستوريان دىنىنە كوشىپتى – مىس . بىراق تۇتاس  ەكى عاسىر بويى ۇستانعان بولسا ، ول ءدىن حالىقتىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىنە بەلگىلى ءبىر ىقپال  جاساۋى  كەرەك قوي . ماسەلەن حريستيان  ءدىنىن جاقىن  ۋاقىتتا  زورلىقپەن قابىلداعان  تۇرىك تەكتى ياكۋتتار  مەن شىباشتار وزدەرىنىڭ اتى ءجونى باستاپقى ۇلتتىق تامىرىنان اجىراعان ، ال مۇسىلمانشىلىققا كوشكەن بىزدەردىڭ  ەسىمىمىز اراب – سەميت نەگىزدىلىگى ساقتالعان . ءداستۇر سالتىندا دا ەشقانداي  بوگدە  سيپات بايقالمايدى . يسلامعا  دەيىن قازاقتار – ايعا ، كۇنگە ، كوكجال بورىگە، ەجەلگى ءتاڭىرى دىنىنە تابىنعان دەگەن  جورامال  شىندىققا جاقىندايدى . باتىس ەۆروپا  ساياحاتشىلارىنىڭ «شىعىستاعى  يوان(ۋان) پوپ» دەپ  جۇرگەندەرى ، سول تابىنۋلاردى ايتقاندارى  بولۋى كەرەك . اينالىپ  كەلگەندە ، وسىنىڭ ءبارى – كادىمگى وتارشىلدىق يدەولوگيانىڭ  تۇرپايى  ءبىر كورىنىسى عانا .

مەركىت پەن نايماننىڭ ، كەرەي مەن وڭعىتتىڭ نەستور حريستيان دىنىندە بولعان دەگەن بايلامدار وتارشىلدىق قيالدان  تۋىنداعان ، ءتۇپ دەرەگى  شاتقاياق ، عىلىمي نەگىزى تۇرلاۋسىز اسىرە دەرەك ، ارتىق لاقاپ بولىپ سانالۋعا ءتيىس .شەت جۇرتتىڭ جالاڭ سوزىنە ەمەس ، وسى رۋ تايپالاردىڭ سول كەزدەگى تىرشىلىكتەرىنە ،ادامدار  اراسىنداعى قاتىناس، ارقيلى وقيعالار تىزبەگىنە قاراساق ، مۇلدە باسقاشا قورتىندى  جاساۋعا ءتيىسپىز .

                       ورتا   زامانداعى   كەرەيلەر.

اشامايلى كەرەيلەر – سىبىردەن ىعىستىرىلعان سوڭ سولتۇستىك قازاقستانداعى  تەرىسكەي   ارقا   دەپ   اتالاتىن   ايماقتى   قونىستانعان.

بىزگە جەتكەن دەرەكتەر بويىنشا ، اشامايلى كەرەيدەن تاناش بي      (اقساق تەمىردىڭ اقىلشىسى بولعان), تولىباي سىنشى، ماماناي،   قوجابەرگەن جىراۋ («ەلىماي» داستانىن جازعان), ساعىناي، سەگىز سەرى    (مۇقامەت–قانافيا), ءبىرجان  سال ،  مارال  يشان  قۇرمانۇلى ، ت.ب .  اتاقتى   ادامدار   وتكەن.

تولىباي سىنشى داۋلەن ۇلى (1603 – 1681 جىلى) ءوز تۇسىندا       ارقاداعى كەرەي رۋىنىڭ باسشىسى، اتاقتى اسكەر باسى بولعان. سونىمەن بىرگە ول الداعىنى بولجايتىن كورەگەن، سىنشى، ءادىل بي، جەز   تاڭداي  شەشەن  ادام بولعان. ءوزىنىڭ  ەرلىگىمەن ، ادىلدىگىمەن ، كورەگەندىگىمەن ، شەشەندىگىمەن  ءوز  حالقىنا  عانا  ەمەس ، كورشى    ەلدەرگە  دە  ايگىلى  بولعان ، سوندىقتان  جالپى  جۇرت  ونى  تولىباي  سىنشى  دەپ  اتاپ  كەتكەن .   ونىڭ  ارعى  تەگى  ورتا  ءجۇز  اشامايلى  كەرەيدىڭ  كوشەبە  رۋىنىڭ  تاۋزار  اۋلەتىنەن  شىققان . تولىباي  سىنشىنىڭ  ەكى  ايەلى  بولعان . بايبىشەسى  اقبىلەكتەن ( ايدابول  ءبيدىڭ  قىزى ) جيىرما  ۇل  تۋعان . سول  ۇلدارىنىڭ  ەڭ  ۇلكەنى قاراباس ، ەڭ  كەنجەسى  قوجابەرگەن  ەكەن :

                         شالقار  كول ، نۋ  ورماندى  ءسىبىر  جەرى،

                         سىبىردى  مەكەن  ەتكەن  كەرەي  ەلى.

                         اتانعان  بابام  عالي – اشامايلى

                         وسىرگەن  مىڭداپ  تايلاق ، قۇنان ، تايدى…                                                       ول ءوز بالالارىن ۇرگەنىش، بۇقارا، سامارقاند مۇسىلمان مەدرەسەلەرىندە وقىتقان.

قوجابەرگەن جىراۋ (1663 -1762 جىلى) قازىرگى  سولتۇستىك  قازاقستان  وبلىسىنا  قاراستى  جامبىل  اۋدانىنىڭ  بلاگوۆەششەنسكي  كەنشارىنىڭ  گۇلتوبە  دەگەن  جەرىندە  تولىباي  سىنشىنىڭ  جانۇياسىندا  دۇنيەگە  كەلگەن . بالا  كەزىنەن  ناعاشىسى  كىشى  ءجۇز  ءالىم  رۋىنان  شىققان  ءجالاڭتوس  ۇرپاقتارىنىڭ  قولىندا  بولىپ ، سامارقاند قالاسىندا مەدرەسەدە وقىعان. ون ءۇش جاسىنان ولەڭ شىعارعان، ون جەتى جاسىنان جورىققا قاتىسقان.      اراب، پارسى تىلدەرىن  جەتىك ءبىلىپ، ءاز-تاۋكەننىڭ ەلشىسى بولعان، قوقان، حيۋا، بۇقارا حاندىقتارىنا، پارسى ەلىنە،  تۇرىكپەنگە ەلشىلىككە بارىپ تۇرعان.

                            تىلىنە  اراب ، پارسى  بولدىم  جەتىك،

                            ونى  دا  قولدانبادىم  ونەر  ەتىپ.

                            كورشى  ەلگە  ەلشىلىككە  ىلعي  بارىپ

                            مەن  ءجۇردىم  قازاعىما  قىزمەت  ەتىپ…

ول  ۇلكەن  شەجىرەشى ، ءبىلىمدار  ادام  بولعان . « اتاتەك»  دەگەن  داستانىندا :

                          تۇرىكتەن  وربىگەن  ەلدى  «توعىز»  دەيدى،

                          تارتاتىن  كۇي  اسپابى – قوبىز  دەيدى.

                          باشقۇرت  پەن  قازاق ، نوعاي ، قاراقالپاق

                          تورتەۋىن  شەجىرەشىلەر  وعىز  دەيدى …

كوپ داستان جازعان: «ەر كوكشە»، «ەر ەسىم»، «قابانباي باتىر»،  « ەر قوساي»، «جانىبەك»، «قورقىت بابا»، «ەر ەدىگە»، «ەر قويلىباي»،« قاسقا جولدى  ەر  قاسىم»،  « اسان  اتا» ،  « وراق  باتىر» ، ت.ب.

ەلدى سىرتقى جاۋعا كۇرەسكە شاقىرىپ، قازاق حالقىنىڭ بىرلىگىن ارمانداعان، سونى جىرعا  قوسقان: «قارعىس اتقان قالماق-اي»،   «شوڭعال تاس»، «سىلاڭ سىر»، «بالقان تاۋ» ، « قازاق  پەن  نوعايدىڭ  قوشتاسۋى»، ت.ب. ول كوپ كۇيلەر شىعارعان: «دابىل»، «اڭىراقاي»، «بوزايعىر»،  «كۇلدىرماماي»،  «شۇبىرىندى»،  «سۇلاما»،  «ەلىم-اي»،  ت.ب.

تاريحتا اتىن قالدىرعان اتاقتى شىعارماسى «ەلىم-اي» جىر داستانى: بۇل 1723 جىلعى «اق تابان شۇبىرىندى» تۋرالى. داستان  قازاق  حالقىنىڭ  ومىرىندەگى  اۋىر  كەزەڭدى  سۋرەتتەيتىن   ولەڭمەن  جازىلعان  تاريحي  شەجىرە ; … 1723  جىلى كوكەك  ايىندا  قوجابەرگەن  جىراۋ  سىر  بويىنداعى  بەستام  دەگەن  جەردەگى  قايىناتاسى  قابىلان  ءبيدىڭ  اۋلىنا  ايەلى  ايشا ،  ۇلدارى  ناۋان ، بەكەت  جانە  ايبەك ، ەرمەك  دەيتىن  ەكى  اتقوسشىسىمەن  قوناققا  كەلەدى . جازدى  سىر  بويىندا  وتكىزىپ ، قىركۇيەك  ايىندا  ەلىنە  اتتانار  كەزدە ، شىعىستان  جوڭعار ، باتىستان  ەدىل  قالماقتارى  جورىققا  شىققان . سوعىس  بۇلىنشىلىگى  باستالعان  سوڭ ، سىر  بويىنىڭ  ەلدەرى  قونىستارىنان  قوزعالىپ ، ەدىل – جايىققا  قاراي  كوشەدى . قوجابەرگەن  سولارمەن  بىرگە  اتتانادى . سول  كەزدە  بۇلار  جاۋ  قورشاۋىندا  قالادى . الپىس  جاستاعى  قوجابەرگەن  جىراۋ ، قورشاۋدى  بۇزىپ  شىعىپ ، كوپ  بەينەت  شەگىپ ، ايەلى

ايشا  ەكەۋى  ەلىنە  ورالادى .  وسى  سوعىستا  ەكى  ۇلى ،  اتقوسشىلارى  قايتىس  بولادى .ول  ەلىنىڭ  جىگىتتەرىن  باستاپ  شىعىپ  قالماقپەن  جيىرما  جىل  بويى  سوعىسادى .  بالالارىنىڭ  كوبى ، نەمەرەلەرى  دە  وسى  شاپقىنشىلىقتا  قازا  بولادى.  ايەلى  ايشا  مەن  بالالارى (ون  جەتى  ۇلى ، ءبىر  قىزى  بولعان ) وزىنەن  بۇرىن  قايتىس  بولادى  دا ، توقسان  توعىز  جاستاعى  قوجابەرگەن  جىراۋ اعاسى  قاراباستىڭ  شوبەرەسى  شاقشاق  باتىردىڭ  قولىندا ،1762  جىلى جۇزگە  قاراعان  شاعىندا  گۇلتوبەدە  قايتىس  بولادى . سول  جەردەگى «تولىباي  سىنشى  قورىمىنا»  جەرلەنەدى. قوجابەرگەن جىراۋ -تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بيلەرمەن تۇستاس ءومىر سۇرگەن. انەت بي مەن   ءاز تاۋكەدەن باتا العان، ال قوجابەرگەننەن ابىلاي، بۇقار  جىراۋ، بوگەنباي، قابانباي، جانىبەك، بايان، سىرىم، ەسەت باتىر، بەكبولات،   ەدىگە، مالايسارى   سەكىلدى  بيلەر   ونەگە   العان.

شاكىرتىم  سۇيىندىكتە – بۇقار  جىرشى،

ول  بۇقار  ءوزى  اقىن ، ءوزى  جىرشى…

ناعاشىسى  ەدىگە  بي  اقداۋلەت  دەگەن  ۇلىن  ەرتىپ ، توقسان  التى  جاستاعى  قوجابەرگەن  جىراۋدان  باتا  الۋ  ءۇشىن  گۇلتوبەگە  كەلەدى :

                         تىرى  بولسا  بيلەردىڭ  زورى  بولسىن،

                         حان ، سۇلتان ، تورەلەردىڭ  سورى  بولسىن.

                         بىتىمىنە  ىستەرى  ىلعي  ساي  بوپ

                         اقداۋلەت  بولماي  اتى – ەر  « شوڭ» بولسىن …

دەپ، باتا  بەرگەن ەكەن .سول  بالا  كەيىن  ءوسىپ  ەرجەتىپ  شوڭ  دەگەن  اتاقتى  بي  بولعان .

سەگىز سەرى – مۇحامەد – قاناپيا (1818-1854) باحرامۇلى ، اقىن ،  ءانشى- سازگەر، قازىرگى  سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى  ، جامبىل  اۋدانىنا  قاراستى  بلاگوۆەششەنسكي  كەنشارىنىڭ گۇلتوبە – ماماناي دەگەن جەرىندەگى  بۇقپا  كولىنىڭ  جاعاسىندا  دۇنيەگە كەلگەن. اتا-باباسىن تاراتساق: اشامايلى   كەرەي – جاناي – باعلان بي – تاناش بي – كوشەبە – تاۋزار– داۋلەن – تولىباي سىنشى – قوجابەرگەن – شاقشاق – باحرام – سەگىز سەرى. 

سەگىز سەرى جاسىندا اڭعا ىلەسىپ شىعىپ، ءبىر كيىكتى اتىپ الىپتى.  سوعان  سەگىز جاسىندا كيىك اتىپ الدى، مۇنىڭ اتى «سەگىز» بولسىن دەپ   كەتكەن. ون  جاسىنان  باستاپ  انشىلىك ، اقىندىعىمەن  اتى  شىعادى . ەسكىشە ،  ورىسشا  ءبىلىم  الادى . جاس كەزىنەن-اق  سەگىز  قىرلى  ءبىر  سىرلى    ونەرپاز  بولىپ  وسەدى . ءانشى ، اقىن ، كۇيشىلىگىمەن  قوسا  پالۋان ، ساياتشى ، قۇسبەگى جانە  ون  ساۋساعىنان  ونەرى  تامعان  شەبەر  بولادى . مۇحامەد – قاناپيا  سەگىز  جاسقا  كەلگەندە  اناسى  جامال  اۋىرىپ  قايتىس  بولادى ، اناسىنىڭ  قىرقى  وتكەننەن  كەيىن  اكەسى  باحرام  دا  قايتىس  بولادى .     سەگىز  اتاسى  شاقشاقتىڭ  تاربيەسىندە  بولادى. كەيىن ءوزىنىڭ ونەرىمەن سەرى اتانعان. بالا كەزىندە اۋىلدا مولدادان وقىعان، ودان قىزىلجار مەدرەسەسىندە   وقيدى،    ول اراب  ، پارسى،  شاعاتاي،   تۇرىك   تىلدەرىن  مەڭگەرەدى، قازاق    جانە  شىعىس  ادەبيەتىنىڭ  ۇلگىلەرىمەن  تانىسادى . 1828 ج. ومبىدا ءسىبىر قازاق-ورىس اسكەري ۋچيليششەسىنە ( كادەت كورپۋسى ) تۇسكەن،  وندا التى جىل وقىعان. ونىڭ ەكى  جىلى  ورىسشا  ساۋات  اشۋ  مەكتەبىندە ، ءتورت  جىلى  ماماندىق  بويىنشا  وقۋ  ەدى . يۆان  ۆاسيلەۆيچ  پروحوروۆ  دەگەن  ۇستازدان  ءدارىس  العان. سەگىز  ورىس  مەكتەبىنىڭ  ۇزدىك  شاكىرتتەرىنىڭ  ءبىرى  بولادى. وسى  ۋچيليششەدە  ول  شىڭعىس  ۋاليحانوۆپەن  تانىسىپ ، كەيىن  شىڭعىس  قۇسمۇرىنعا  اعا  سۇلتان  بولعاندا ، وعان  ءجيى  بارىپ ءان  سالىپ ، كۇي  تارتىپ ، جىر ، قيسسا  ايتىپ  قوناق  بولىپ  جۇرگەن . ورىس پاتشا جازالاۋشى وتريادىنا بارماي قۋعىنعا ۇشىرايدى. يساتاي، ماحامبەت كوتەرىلىسىنە ءوز اسكەرىمەن قاتىسقان. اۋىل – اۋىلدان ، ەل – ەلدەن  سارباز  جيىپ ، جاساق  قۇرىپ ، پاتشا  اسكەرىنىڭ  بەكىنىستەرىنە  شابۋىل  جاساپ  وتىرعان. جاساعىنىڭ سانى 530-عا جەتكەن. .

                        ارىسى  ورتا  جۇزدە  كەرەي  زاتىم ،

                        ۇش  جۇزگە  بولدى  ايگىلى  سەگىز  اتىم .

                        ۇلىقتان  قۋعىن  كورىپ  كەتسەم  داعى

                        ەسىمنەن ۇمىتىلماس  تۋعان حالقىم…                                                    : كۇيلەرى : «قوس قىران»، «قايران ارقا»، «دابىل»، «ساداق»، «جەبە»، «كوك نايزا»، «الماس قىلىش»، بوز شۇبار، جورىق ،تۇلپار ، سەمسەر ، اق تۇيە ، بوزجورعا ت.ب.

اندەرى: «ايكەن-اي»، «عايني»، «شولپان قىز»، «جىلوي»، «قارعام»، «ۇكىلىم»، «شاشباۋلىم»،«كوكەم-اي»،«قالقام»،«گاۋھارتاس»،«بەسقاراگەر»،«ماقپال»، «بوزقاراعان»، «دايدي-اۋ»، «ەڭلىك»، «جەلكىلدەك»، «جان ساۋلەم»،«دۇنيە-اي»، «اقبۇلاق»، «القوڭىر»، «كوكەم اي» ، «قاراكوز» ، «بوزشۇبار»، ت.ب.

سەگىز  سەرى ، سونىمەن  قاتار  «عۇمىر» ، «اسەم  ارمان» ، «تۋعان  جەر» ، «قىز كەلبەتى»، «قىز  سيپاتى»، «قاشقىن  كەلبەتى»، «دۇنيە اي» ، «نە  عارىپ» ، «تۋىسى جاقسى قانداي-دى»، مۇحيت -جامال»، «عاينيجامال»، «شولپان  قىز»، «سايرا  دا  زارلا  قىزىل  ءتىل» ، «كورىنىس» ، ت. ب. ولەڭ  جىرلار  شىعارعان .

قيسسا–داستاندارى:«شورا باتىر»،« ەر سايىن باتىر»، «يساتاي – ماحامبەت» ، « زامانا» ،ت. ب..  ول كوپشىلىككە  تانىمال « قىز  جىبەك» ، «قوزى  كورپەش – بايان  سۇلۋ»، ، «ايمان – شولپان» ، «ەر  تارعىن» ، «ەر  ساتبەك» ، «ەر  جاسىباي» ت. ب.  داستانداردى  ايتۋمەن  قاتار ، شىعىس  تاقىرىبىندا  عاشىقتىق  سيۋجەتتەردى  دە  ءوز  بەتىنشە  جىرلاعان .

جالپى سەگىز سەرى كوپتەگەن قيسسا-داستان، جەتپىس بەس ءان، ەلۋ بەس  كۇي شىعارعان.

ءبىرجان  سال ( 1834 – 1897 )  تۇرلىباي  ۇلى  قوجاعۇلوۆ ، بۇرىنعى  كوكشەتاۋ  دۋانى ، اقسارى  بولىسى ، جوكەي  كولىنىڭ  جاعاسىندا  تۋعان .

اشامايلى  كەرەي – كوشەبە -اقسارى – نۇرالى – باتىر – كەنجە – بەرتىس – قوجاعۇل – تۇرلىباي – ءبىرجان ، ودان تەمىرتاس ، ودان  مۇقامەتقالي . 

اكەسى  تۇرلىباي  ەرتە  ءولىپ ، ءبىرجان  اتاسىنىڭ  قولىندا  ءوسىپ،   بالاسى  اتانىپ  كەتە  بارعان . ءبىرجان  سال  العاشقىدا   قىزىلجارداعى  ەكى  جىلدىق  ورىس – قازاق  مەكتەبىن  وقىپ  بىتىرگەن . سونان  سوڭ  وسىنداعى  مەدرەسەگە  وقۋعا  تۇسەدى . ول  وسى  مەدرەسەدەن  اراب ، پارسى ، شاعاتاي  ءتىلىن  مەڭگەرىپ ، وڭ – سولىن  تانىپ ، ءوز  ورتاسىنىڭ  ساۋاتتى  ادامى   بولىپ  شىققان . ءبىرجان  جاسىنان  اقىندىق ، انشىلىك  ونەرگە  دەن  قويعان . جيىرما  جاسىنان  ءوز  جانىنان  ءان  شىعارا  باستاعان . العاشقى  اندەرىنىڭ  ءبىرى  -  « ءبىرجان  سال» . ونىڭ  اندەرى  ادام  جانىنىڭ  نازىك  سەزىمىن  اسەم  مەلوديا  سازىنا   بولەيدى : « عاشىعىم  ،  التىن  بالداق ،  ايتباي ،  ءبىرلان ، كوكەك ، ءلايلىم  شىراق ،  جانبوتا ،  كولباي – جانباي ،  اقتەنتەك ،  جايما  شۋاق ،  جونىپ الدى ،  ماقپال ،  بۋرىلتاي ،  قالقاما ، اداسقاق ،  جامباس  سيپار ، تەمىرتاس» ،  ت . ب .  جالپى  ءبىرجان  سال  الپىستان  استام  ءان  شىعارعان ، ونىڭ  قىرىق  شاقتىسى  بىزگە  جەتكەن . ول  اقىن  انشىلىگىمەن  قاتار ، شوقتىعى  بيىك  سۋىرىپ  سالما  ايتىس  اقىنى . «ءبىرجان- سارا» ،  «ءبىرجان – نۇرعايشا» ،  «ءبىرجان – شوجە» ،  «ءبىرجان – تەزەكباي» ،  ت .  ب .

سارا  اقىنمەن  ايتىسقاندا  ءبىرجان  رۋىم  كەرەي  دەمەي ، ورتا  ءجۇزدىڭ  ارۋاعىن  كوتەرە ، ارعىننىڭ  اتىنان  تۇسكەن . وعان  كەرەيدىڭ  اقساقالدارىنىڭ  بەرگەن  اقىلى  مەن  ارعىننىڭ  باستى  ادامدارىنىڭ  سۇرانىستارى  سەبەپشى  بولعان .

شىرقاپ  سالاتىن  انگە  كەلگەندە ، ءبىرجان  وزىمەن  زامانداس  اقىن  انشىلەردەن  ۇزدىك  تۇسە  بەرگەن . ونىڭ  داۋىسى  كەرەمەت  زور ، ءاندى      شىرقاي  سالعاندا  بەس  التى  شاقىرىمداعى  اۋىلدار  تۇگەل  ەستىپ ،     قايران  قالىپ ، جىم – جىرت  بولىپ  تىڭدايدى  ەكەن . ءوزى  ايتقانداي : «داۋسىما  اسپانداعى  قۇس  اينالا ، قۇبىلتىپ  توقسان  ەكى  توڭكەرىلگەن» . «ءبىرجان  ءان  شىرقاعان  ۋاقىتتا  ، ونىڭ  داۋسىنان  وتىرعان  ءۇيدىڭ  تۇندىگى  جەلپىلدەگەندەي ، باسىنداعى  تاقياسى  توبەسىندە  ءارلى-بەرلى  ويناپ  بيلەگەندەي  بولۋشى ەدى» ،  دەيدى   ەكەن   زامانداستارى …

ءبىرجان  مەكتەبىنەن  جاياۋ  مۇسا ، قاناپيا ، قۇلتۋما ، اقان  سەرى ،  بالۋان  شولاق ، ۇكىلى  ىبىراي  سياقتى  اتاقتى  اقىن  انشىلەر  ورىستەپ ، قاناتىن  جايعان .

ءبىرجان  1897  جىلى  64  جاسىندا  ەكى – ءۇش  جىل  اۋىرىپ  دۇنيە  سالعان . ءانشىنىڭ  سۇيەگى بۇرىنعى  كوكشەتاۋ  وبلىسىنداعى  ستەپنياك  قالاسىنىڭ  جارماۋ  بولىمشەسى  تۇرعان  جەردەگى  ءوزىنىڭ  اتاسى  قوجاعۇلدىڭ  زيراتىنا  قويىلعان . داۋىلپاز  اقىن ، دارىندى  ءانشى  ءبىرجان  سال  بەينەسى  كەيىنگى  ۇرپاقتاردان  الىستامايدى، ارقاشان  سولارمەن  بىرگە  شىرقاپ  ءان  سالىپ ، سىرلاسىپ ،  مۇڭداسىپ ،  ماڭگى   جاسايدى .

                         مارال   يشان    قۇرمانۇلى ( 1780 – 1841 )

اشامايلى  كەرەي ، سىمايىل ، شيمويىن ، تاڭات ، تارىشى ، سىمايىل  بي ، اقسارى ، نۇرىمبەت ، قۇلتابا ، قۇتتىقادام ، اباق ، الاۋ ، كەنجەباي ، قۇرمان   ودان  مارال .

سولتۇستىك   قازاقستان   وبلىسى ،  قۇسمۇرىن   اترابىندا ،  وباعان   وزەنىنىڭ

وڭىرىندەگى  « قايرانكول» ( كەيىنگى  اتى  « اۋليەكول» )  ماڭىندا  دۇنيەگە  كەلگەن . اكەسى  قۇرمان  ابىلاي  حاننىڭ  زامانداسى ، ءارى   ەمشىسى   بولعان .

1741  جىلى  ابىلاي  جوڭعار  حانى  قالدەن  تسەرەننىڭ  قولىنا  تۇتقىنعا  تۇسكەنى  تاريحتان  بەلگىلى . قالدەن  تسەرەن  ىشكى  سىرتقى  شيەلەنىسكەن  جاعدايلارعا  بايلانىستى  جانە  ءوز  جاۋىمەن  ارازداسپاۋ  ماقساتىندا  ابىلايدى  تۇتقىننان  بوساتىپ ، وعان  قازاق  ايەلىنەن  تۋعان  ەكى  قىزىن  قوسا  بەرەدى . ابىلاي  ءبىر  قىزعا  ءوزى  ۇيلەنىپ ، ەكىنشى  قىزدى  ءوزىنىڭ  ەمشىسى قۇرمانعا قوسادى . ابىلايعا  تيگەن  توپىشتان  قامبار  مەن  قاسىم  تۋعان . قاسىمنان : سانجار ، ەسەنگەلدى ، كەنەسارى  جانە  ناۋرىزباي  تۋعانى  ءمالىم.

ال ، قۇرمانعا  تيگەن  فاتيمادان  قۇلجا ، ارال ، مارال  اتتى  بالالار   تۋعان . مارال  اكەسىنەن  توعىز  جاسىندا  جەتىم  قالادى . ون  ءۇش  جاسىندا  اناسىمەن  بىرگە  اقمەشىت  ماڭىنا  ءبىلىم  ىزدەپ  كەلەدى . سول  ماڭداعى  قۇلانباي  يشاننىڭ    قىزى  مەڭلىبيكەگە  ۇيلەنەدى . قۇلانباي  يشان     (يشان ء–دىني  ءىلىمدى  ۋاعىزداۋشى ، ءدىن  عۇلاماسى)  بالانىڭ  زەرەكتىگىن  بايقاپ ، ونى  ءوزىنىڭ  ۇستازى ، بۇحارا  ماڭىنداعى  جالاڭاياق  يشانعا  وقۋعا  بەرگەن .  مەدرەسەدە  ءدىني  ىلىممەن  قاتار  دارىگەرلىكتى  قوسا  مەڭگەرگەن .  ەلىنە  ورالعان  سوڭ  قىزىلجاردا  مەشىت  سالدىرعان .  كەيبىر  دەرەكتەردە  سىر  وڭىرىنە  قايتا  كەلگەن  كەزىندە  جەتى  مەشىت  سالدىرعانى ، كەنەسارى  باستاعان   ۇلت  ازاتتىق  قوزعالىسىندا  ءدىني  باسشى  بولعانى  ايتىلادى .  1821  جىلى  ول  ءوزىن  يمپەراتورعا  جولىقتىرۋىن  سۇراپ ، ورىنبور  اسكەري   گەنەرال  گۋبەرناتورى  پ. گ. ەسسەنگە  جانە  ءسىبىر  اسكەري  ءبولىمىنىڭ  باستىعى  گەنەرال  پ. م. كاپتسەۆيچكە  حات  جولداعان .  حاتىندا  قازاقتاردى  زورلاپ  شوقىندىرۋعا ، قۇنارلى  جەرلەردى  تارتىپ  الۋعا  قارسىلىق  ءبىلدىردى . قازاق  رۋ  باسىلارى  مەن  باس  كوتەرەر  ازاماتتارىنا  ارناپ  پاتشا  ۇكىمەتىنىڭ  وتارشىلىق  ساياساتىنا  ، قوقان  جانە  حيۋا  حاندىقتارىنىڭ  جاۋلاۋشىلارىنا  قارسى  بىرلەسە  كۇرەسۋگە  شاقىرعان  ۇنپاراقتار      تاراتتى . مارال  يشان  تۋرالى  نەمىس  تاريحشىسى  گەرمان  رامبەردىڭ ، ت. ۆامپەريدىڭ ،  ي. ف.  بلارامبەرگتىڭ  ەڭبەكتەرىندە ، س.  مۇقانوۆتىڭ  روماندارىندا  مالىمەتتەر  كەلتىرىلگەن .

مارال  يشانعا  ارناپ  قوستاناي  ءوڭىرى  مەن  قارماقشىدا  مەشىت  سالىنىپ ، كوشە  اتتارى  بەرىلگەن . ونىڭ    تۋعان    جەرى   قايرانكولدى  حالىق  «اۋليەكول»  دەپ  اتايدى .  بەيىتى  قارماقشى  اۋدانى  ، بابا  قورىمىندا .    ( « قازاقستان  ۇلتتىق  ەنتسيكلوپەدياسى»  ، 6- توم ،  365 – بەت .)

2005  جىلى  مارال  يشاننىڭ تۋعانىنا  225  جىل  تولۋىن  ۇرپاقتارى  قىزىلوردا  وڭىرىندە  اتاپ  ءوتتى .

اباقكەرەيلەر – التاي ، ساۋىر  تاۋلارىندا ،ەرتىس  وزەنىنىڭ   بويى ، مونعوليادا، سەمەي، پاۆلودار وبلىستارىندا، قىتايدىڭ  سينتسزيان   ولكەسىندە   قونىستانعان.

اباق   كەرەيلەر    ون   سەگىزىنشى   عاسىردىڭ    سوڭىنا   قاراي   وزدەرىنىڭ    اتا   مەكەندەرى     قارا   ەرتىس   القابىنا ، التايعا   ورالدى . ابىلايدان   باتا    الىپ ، ەل   بيلەگەن   جانىبەك   باتىر   بەرداۋلەتۇلىنىڭ   تۇسىندا   رۋلى  ەل  بولىپ  قالىپتاسقان . اباق  كەرەي ،  جاستابان ، جادىك ، جانتەكەي،

يتەلى ، كونساداق ، قاراقاس ، مەركىت ، مولقى ، سارباس ، شەرۋشى ، شيمويىن ، شۇبارايعىر  دەپ   اتالاتىن  ون  ەكى   ءىرى ، جەتپىس    سەگىز   ۇساق   اتالاردان   قۇرالادى .  شىڭجان  ۇيعىر   اۆتونوميالى     اۋدانىنىڭ    التاي ، تارباعاتاي ، قۇمىل   ايماقتارىندا ، سانجى ، ءبورتالا    اۆتونومدىق   وبلىستارىندا ، گانسۋ ، سينحاي   ولكەسىندەگى   اقساي ، التىنشوقى    اۆتونوميالىق   اۋداندارىندا ، مونعوليادا   تۇراتىن   قازاقتاردىڭ    باسىم     كوپشىلىگى    اباق   كەرەي   رۋىنان   تاراعان .

ورتا زامانداعى بىزگە  جەتكەن بەلگىلى ادامدارى: جاستابان، ەر  جانىبەك، بەكنازار، بەگىمبەت، قوساي، نۇرالى ،شاقانتاي، جوبالاي،  بايقوتان، بەگەش شەشەن، بەيسەمباي تويسارين، ءسىلامۇلى قارا وسپان، قياقپايۇلى بۇركىتپاي،  قوجابەرگەن ،  بوداۋ  اقىن ،  بايجىگىت  كۇيشى ، ت.ب. 

قوجابەرگەن قابانباي باتىردىڭ جوڭعارلارمەن سوعىسقان قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان.

جاستابان,  ازان   شاقىرىپ   قويعان   اتى    اللابەردى  ( كەيبىر   دەرەكتەردە   اللاقىدىر )  ەكەن .  ءوزى   قارۋلى ، دەنەسى   ءىرى ، بۇلشىق   ەتتەرى   سوم ، تابانى   تۇيەنىڭ   تابانىنداي    جالپاق   بولعان   دەسەدى . اڭىز   بويىنشا   جاستاباننىڭ   اكەسىنىڭ   دە   تابانى   ۇلكەن   بولعان   ەكەن .   جىگىت   كەزىندە    قالىڭدىعىنىڭ    اۋلىنا  بارعاندا ، قۇدىققا  ءتۇسىپ   كەتكەن   تۇيەنى  جالعىز   ءوزى  تارتىپ   شىعارادى . قۇدىقتىڭ    توڭىرەگىندەگى    سازدا   جالاڭاياق    تۇيە    تارتقان    جىگىتتىڭ    ۇلكەن    تابانىنىڭ    ءىزى   تايعا   تاڭبا   باسقانداي    بادىرايىپ   ءتۇسىپ   قالادى . ءبىر   جىلدان   كەيىن   كەلىنشەگى   امان   ەسەن   بوسانىپ ، ۇل  بالا   تابادى  ،  اتىن   «جاستابان»    قويادى .

           ەر  جانىبەك   تۋرالى   ەستىپ،  بىلگەندەرىمىز

 ەل   اۋزىندا  -قولباسشى ، بي، شەشەن، باتىر  اتانعان  جانىبەككە-ابىلاي  حان  ءبىر   اۋىز  سوزبەن -  «ەر  جانىبەك» دەپ  ات  قويعان  دەسەدى .

1. ەر  جانىبەك  (1714-1792)  قازاق  ەلى  تاريحىنداعى  ايتۋلى  تۇلعالاردىڭ  ءبىرى . اباق  كەرەيدىڭ  جانتەكەي   تارماعىنان . جانتەكەيدەن  سۇيىندىك  ودان  ەرنازار ، ودان  بەرداۋلەت  ودان  جانىبەك .

سىر  بويىندا  تۋىپ ، سوڭعى  ءومىرى   شىعىس  قازاقستان  وڭىرىندە  وتكەن. سۇيەگى  دە  سوندا ، قالبا  تاۋىنىڭ  باۋىرىندا  جاتىر. اتاقتى  شاقشاق جانىبەك اتىن قويىپ، باتا بەرگەن. جانىبەكتىڭ  شەشەسى قازىبەك ءبيدىڭ قىزى ەكەن، اكەسى بەرداۋلەت ەرتە قايتىس  بولعان  سوڭ، ول ناعاشىلارىنىڭ تاربيەسىندە بولادى. 14 جاسقا كەلگەندە، قازىبەك بي باتاسىن بەرىپ، كوك دونەندى مىنگىزىپ، جاۋعا اتتانباق بولعان  جانىبەكتى شىعارىپ سالادى. كەرەيدىڭ ۇلكەن قارياسى نەمەرەسىنىڭ قولىنا ىرىم  عىپ    سارى   شاشاقتى   اق   تۋ   ۇستاتقان.

قازاق – قالماقتىڭ قاندى ايقاستارىنىڭ بىرىندە جانىبەكتىڭ كوزى قالماقتاردىڭ قورشاۋىندا قالعان ابىلاي حانعا تۇسەدى. ونىڭ اتى  مەرتىگىپ، جاياۋ قالعان ەكەن. سول كەزدە جانىبەك ۇران سالىپ، قورشاۋدى  بۇزىپ ءوتىپ، ابىلايعا كوك دونەنىن كولدەنەڭ تارتقان. سوندا ابىلاي: «قاراعىم-اي، ءوزىڭ قايتەسىڭ؟» دەگەندە جانىبەك: «باسشىسى ولسە قولدان بەرەكە قاشادى. مەن ولسەم  قازاقتان تاعى ءبىر ۇل تۋار» – دەگەن ەكەن.  ەكىنشى  دەرەك  بويىنشا ، ەر  جانىبەك  ابىلايدىڭ  اتى  مەرتىگىپ  قالعاندا ، استىنداعى  كوك  دونەنىن  كولدەنەڭ  تارتقان . ول  مىنبەي  تارتىنعاندا ; – «جاۋ  ولتىرگەنشە  ءوزىم  مەرت  قىلايىن ، مىنا  اتقا  مىنبەسەڭ ، وسى  قىستالاڭدا  كورەتىن  جايىڭ  وسى» ، دەپ قاحارلانا  قىلىشىنا  ۇمتىلعاندا ، ەرىكسىز  مىنگەن  ابىلاي ، سوڭىنان  دونەنىن  قايتارىپ ، قۇرمەت  كورسەتكەن . وسىدان كەيىن ول ابىلايدىڭ قول باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ، ەر جانىبەك اتانعان. ەر  جانىبەك  ابىلايحاننىڭ  وڭ  تىزەسىنەن  ورىن  الىپ ،  قازاقتىڭ  ايگىلى  باتىرلارى  قابانباي ، رايىمبەك ، بوگەنبايلارمەن  بىرلىكتە  جوڭعار  شاپقىنشىلارىنا  قارسى  قاندى  ۇرىستاردىڭ  بەل  ورتاسىندا  ءجۇرىپ ، ەلى  مەن  جەرى  ءۇشىن  ەرەن  ەرلىك  كورسەتكەن  تاريحي تۇلعا . باتىردىڭ  ەرلىگى  بۇحار  جىراۋ ، دوسبەر  ساۋرىقۇلى ، ۇمبەتەي  جىراۋ ، اقىت  ءۇلىمجىۇلى  سەكىلدى  اقىن  جىراۋلاردىڭ  ولەڭ  جىرلارىنا  ارقاۋ  بولعان . كەرەي قولىنا باسشىلىق جاساپ، اباق كەرەيلەردىڭ ۇرانىنا اينالىپ، ولاردى اتا قونىستارى التايعا باستاپ اپارعان.  ونىڭ ۇرپاقتارى قازىر قىتايدا، قازاقستاندا، تۋركيادا، موڭعوليادا تۇرادى. ەر جانىبەك اعاسى ەسىرگەمەستىڭ قىزى، ءوزىنىڭ قارىنداسى ەرمەكتى توبىقتى ( ارعىن) ىرعىزبايعا (باتىرلىعىنا ريزا بولىپ) قالىڭمالسىز ۇزاتقان. قولباسشى، بي، شەشەن، باتىر جانىبەك قازاق ەلىنىڭ ارمان –مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسە بىلگەن. ابىلاي حاننىڭ سەنىمدى سەرىگى، ونىڭ تاپسىرمالارىن بۇلجىتپاي ورىنداۋشى بولا بىلگەن. ابىلاي جانىبەككە ءوز تۋىن،    ەلتاڭباسىن بەرىپ، قالاعان قونىسىنا جىبەرىپ وتىرعان. جانىبەك ءوزى   بيلەگەن كەرەيدى ورىستىڭ بودانى بولۋدان الىپ قاشىپ، ءبىر كەزدەرى كەرەيلەر مەكەنى   بولعان   قىتاي،  موڭعول   جەرىنە   باستاپ    كوشىرگەن.

ەر  جانىبەك  تۋرالى  ەكى  تاريحي  رومان ، وننان  استام  قيسسا  داستاندار ، كوركەم  شەجىرەلەر ، اڭىزدار  مەن  شەشەندىك  سوزدەر  جازىلعان .

ەر جانىبەكتىڭ  جاۋعا  اتتاناردا  قىمىز  ىشەتىن  شاراسى  الماتىداعى  رەسپۋبليكالىق  ورتالىق  مۇراجايدا  ساقتاۋلى  تۇر  .

2. «ءبىر  كۇنى  قابانباي ، بوگەنباي ، جانىبەك  ۇشەۋى  جورىققا      اتتانادى .بۇلاردىڭ   كىم  ەكەنىن  بىلمەي ارتىنان  ءبىر  جالعىز  اتتى  ادام  ەرەدى  دە  وتىرادى . ءۇش  باتىر  ءبىر  شاتقالدىڭ  باسىنا  بارىپ  تىنىعىپ  جاتقاندا ، جالعىز  اتتى  ادام  دا  كەلىپ  جەتەدى . سالدەن  سوڭ  ءۇش  باتىر  اتتارىن  الگى  ادامعا  تاپسىرادى  دا ، وزدەرى  جاياۋ  تەرەڭ  شاتقا  تۇسەدى . تۇسەرىندە : شاتقالدان  «جانىبەك» ، «جانىبەك»  دەگەن  داۋىس  شىقسا ، اتتاردى  اكەل ، بولماسا  وسى  ورىننان  قوزعالما  دەيدى . اسىلىندا ، بۇل  شاتقال  باس  اياعى  تۇيىق ، ماڭعول  باتىرىنىڭ  ۇرلاعان  جىلقىنى     بەكىتەتىن  جەرى  ەكەن . ول  ءدايىم  قازاقتاردىڭ  جىلقىسىن  شاۋىپ  اكەلىپ ، وسى  اراعا  بەكىتىپ ، ەشقانداي  جانعا  كۇش  بەرمەي  جاتادى  ەكەن .  تالاي  رەت ، تالاي  ادام  كەلىپ ، بۇل  شاتقالعا  تۇسكەن  جىلقىنى  الا  الماي  قايتادى . قازاقتىڭ  جىلقىسى  ءۇشىن  بۇل  جەر  بەينە  ءتۇبى  جوق  وپپا  سياقتانادى . سونىڭ  ءۇشىن،  بۇل  جولى  ءۇش  باتىر  باس  قوسىپ ، ادەيى  كەلەدى .  كەلىسىمەن  بۇلار  ماڭعول  باتىرىمەن  جەكپە  جەككە  شىعادى . سايىسقا  ەڭ  الدىمەن  جاس  باتىر  جانىبەك  تۇسەدى . ەكى  باتىر  ءبىرىن  ءبىرى  الا  الماي  كوپ  تىرەسەدى . اقىرى ، ماڭعول  باتىرى  جانىبەكتى  الۋعا  اينالادى .  وسى  كەزدە  قابانباي  «جانىبەك» ، «جانىبەك»  دەپ  ۇران سالادى. جانىبەكتىڭ  تابيعي جاراتىلىسىندا كوك  ءبورىسى  بار  ادام  ەكەن ، «جانىبەكتەگەن»  ايقاي  شىعىسىمەن   ونىڭ  تۇلا  بويىنا  سۇراپىل  كۇش  كەرنەپ ، قايراتى  تاسىپ  كەتەدى . جاۋ  باتىرىن  الىپ  ۇرىپ ، قىزىل  قانعا  بويايدى . وسى  كەزدە  الگى  جالعىز   اتتى  ادام  ءۇش  باتىردىڭ  اتىن  الىپ  شاتقالعا  تۇسەدى . باتىرلار  بۇل  اراعا  بەكىتىلگەن  قالىڭ  جىلقىنى  ايداپ  ەلىنە  قايتادى ، جالعىز  اتتىعا  دا  ءبىر  ءۇيىر  جىلقى  بەرەدى . بوشالاڭ  جىگىت  وزىنە  جىلقى  ايداتقان  ادامنىڭ  كىم  ەكەنىن  دە  سۇراماپتى . بىلاي  شىعا  بەرە  ءوزى  دە  كۇماندانىپ : «اكە – اۋ ، بىرەۋلەر  بۇل  جىلقىنى  قايدان  الدىڭ  دەسە ، نە  دەيمىن؟  ەل  جۇرت  مۇنى  ۇرلاپ  اكەلدى  دەپ  قالماي  ما»  دەپ  ويلاپ  ارتىنا قايتا  بۇرىلسا ، الدىنان  شاۋىپ  جانىبەك  شىعادى. جىگىت  قايتىپ  كەلە  جاتقان  ءجونىن  ايتادى . سوندا  جانىبەك : «جارايدى ، جىلقىنىڭ  كىم  بەرگەنىن  بىلۋگە  كەلە  جاتقانىڭ  ابزال  بولىپتى . بولماسا ، وسىنى        سۇراي  الماعان  جاماندى  ءولتىرىپ  تاستايىن  دەپ  كەلە  جاتىر  ەدىم ،ەلىڭە  بۇل  جىلقىنى  قابانباي  بەردى  دە» ، دەپ  كەلگەن  بەتىمەن   قايتا  جونەلە  بەرىپتى …

3. شىڭعىس  پەن  جوڭعارلاردىڭ  تەگەۋرىندى  اسكەرىنە  شىداماعان   التاي  كەرەيلەرى  امالسىز  اۋىپ ، سىر  بويىنا  بارعان  ەدى . جوڭعارلاردىڭ  نەگىزگى  كۇشى  جەڭىلگەنەن  كەيىن  قايتادان  اتا  مەكەنىنە  ورالادى . بىراق  جوڭعاردىڭ  قالدىق  كۇشتەرى  اباق  ەلىن  قورشاۋعا  الىپ ، ەراپايسىز  قىرعىنشىلىق  جۇرگىزەدى . وسىنداي  قىسىلتاياڭ  كەزدە  جانىبەك  باتىر  قابانبايدان  كومەك  تىلەگەن . قابانباي  قالىڭ  قول  باستاپ  كەلىپ ، اباق  ەلىن  اپاتتان  قۇتقارىپ ، جاۋىن  جايراتىپ ، قالدىق  بولىگىن   قوبدا  اسىرىپ   تاستاعان . وسى  جاعداي  اقىت  ءۇلىمجىۇلىنىڭ  «اباق  شەجىرەسىندە»    بىلاي    سۋرەتتەلگەن :

التايعا  كەلگەن   ەلدىڭ  كەرەي  الدى ،

جانىبەك  ەلگە  تىرەك  بولا  قالدى .

كەرەيدى  قالماق  شاۋىپ  قىرىپتى ، دەپ

جانىبەك  قابانبايعا  كىسى  سالدى .

قابانباي  حاباردى  ەستىپ  كەلگەن  ەكەن ،

كەرەيدىڭ  اققان  قانىن  كورگەن  ەكەن .

بىرىگىپ  ەكى  باتىر  تىزە  قوسىپ

سازايىن  قالماقتاردىڭ  بەرگەن  ەكەن .

ماڭعولمەن  ەكى  باتىر  سوعىس  سالعان ،

تۇتىگىپ  قارا  تاماق  نايزانى  العان .

بەرە  الماي  بۇعان  توتەپ  قالماق  جاۋى

قوبداعا  قاشا  كوشىپ  كەتىپ  قالعان…      

جاۋ كەتىپ ، سوعىس   توقتاپ   تىنىققان   سوڭ ، جەڭىس   العان   ابىلاي    اقىلشى    اعاسى   ابىلپەيىزگە : « ەرلىگىمەن   تانىلعان   باتىرلاردى   ساراپقا    الىپ ، قالاۋىن   ورىنداپ   وتىرالىق»   دەپ ،   اقىل   قوستى .  بۇل   ويدى    قارت    باتىرلارعا  دا  ايتتى .   وسى   جولعى    جەڭىستىڭ    كورنەكتى    باتىرى ، جاس   جىگىت   جانىبەك   ساربازدار   الدىندا   ەلدەن   ەرەك   ايگىلەندى .

- سەنىڭ    قان   مايدان    ۇستىندە    ات    بەرگەندىگىڭنەن    ءسوز    بەرگەندىگىڭ    تارتىمدى   ەدى . بۇل   جولعى   جەڭىستىڭ    جەمىسى    سەنىكى    بولسىن . حان   ورداسىنا   قوياتىن   تالابىڭ    بولسا   ايت ، – دەدى   ابالپەيىز   ۋاڭ    وردا   اتىنان   بۇيىرا   سويلەپ .

- سۇراساڭىزدار   ايتايىن ، مەن   جاسپىن . ەلىم ، جەرىم   تانىلماعان ، ورتالارىڭا   بۇگىن   قوسىلدىم ، وردا   بوساعاسىنان   جاڭا   اتتاپ   وتىرمىن . سوندىقتان   تالابىم  كوپ  بولسا   دا ، بىرەۋىن   ايتايىن . ونىم   ورىندالسا ، ەكىنشىسى   ونان   سوڭ   ايتىلادى ، – دەدى   جانىبەك .

- ايت ، كوپشىلىك   تىڭداسىن – دەدى   ابىلاي .

- اسكەري  قولباسىمىز   ابىلاي   وڭ   تىزەسىنەن   ورىن   بەرسە   دەيمىن ، تاقسىر …

-ال، ال، ورىن   بەرەيىن ، باسقا   نە   سۇرايسىڭ ؟ ، -  دەدى   ابىلاي .- كەرەي   دەگەن ەلىم   بار ، يەلىگىم   جوق ، سارباز   ۇستاپ ، قولباسى   بولىپ ، ەلىمدى   دە ، ءوزىمدى   دەتانىتسام   دەيمىن .ابىلاي    وتىرعان   باتىرلارعا    قارادى . قابانباي   مەن بوگەنباي   ءبىر   بىرىنە   باس   يزەپ   كۇلە    قاراستى . – ەلىم ، جەرىم   بار ، سۇقتانعان    جاۋىم   بار . قورعانىس   جاساپ ، قارسى   تۇرار   كۇشىم   بولسا    دەگەن    ەرگە ، كىم   ىقىلاسىن   بەرمەسىن ؟ ، – دەيدى    باتىرلار .  – ەندىگى    تالابىڭ   شە ؟ – تۇسكەن   توبەمە ، شىققان   تاۋىما ، جاساعان   جورىعىما ، بەت   الار   ساپارىما   جەتەكشى   بولار   تۋىمدى    بەلگىلەپ    بەرىڭىز ، – دەيدى .

سول   جولى   قالىڭ    قولدىڭ    الدىندا     ابىلاي    ءۇش  قۇلاش    قاراتاماق  نايزاعا    شاپتالعان ، ەنى   ءتوس   جارا ، قىزىل    سارى    جىبەك    شاشاقتى ، قىتاي     تورعىنىنان    جاسالعان    تۋدى    ۇسىندى . اقبوز    اتقا   ءمىنىپ ، ساۋىتىنىڭ     سىرتىنان   دالباي    كىرەۋكە    جامىلىپ ، ىجداعاتپەن   تۋدى    قولىنا    الدى    جانىبەك  …

ابىلاي  تابىستاعان ، ەر  جانىبەك  كوتەرگەن  ەل  تۋى   ۇرپاقتان  ۇرپاقتىڭ  قولىندا  ەل  ۇرانى  بولىپ  ماڭگى  جەلبىرەي  بەرمەك .

                                        بەگىمبەت   جاستابانۇلى                      

بەگىمبەت  جاستابانۇلى  ون  التى – ون  جەتىنشى  عاسىردا  ءومىر  سۇرگەن .

جاستاباننان – سارىتوقاي،بەگىمبەت ، سارىباس  تۋادى . ۇشەۋى  دە  جاۋجۇرەك  باتىر  بولعان  دەسەدى . بەگىمبەت  كەسەك  تۇلعالى ، الىپ  كۇشتىڭ  يەسى  بالۋان  بولعان ، قازاق   قالماقتىڭ   كوپتەگەن   قاندى   شايقاستارىنا   قاتىسقان .  سونداي   سوعىستاردىڭ   بىرىندە   ول   تۇتقىنعا   ءتۇسىپ ،  كوپ    قيىنشىلىقتاردى   باسىنان   كەشىرەدى .  ون  ءۇش   جىلدان   كەيىن   ونى   اعالارى   سارىباس   پەن  سارىتوقاي    تۇتقىننان   قۇتقارىپ ، ەلگە    الىپ   كەلگەن . ومار  قايمولدين  اقساقالدىڭ  ايتۋى  بويىنشا ، بەگىمبەت  بابامىز  شىڭ  ەلىنە  ەلشىلىككە  بارعان . بابامىزدان :«بۇگىنگىڭ  ەرتەڭىڭە  ۇيلەسپەسە – قىيۋى  قاشادى ، ءسوزىڭ  وتپەسە  ەلىڭ  قاشادى ، ءىسىڭ  ۇناماسا  -جۇرتىڭ  توزادى» دەگەن  اتالى ءسوز  قالعان . كەرەيدىڭ  بەلدى  بيلەرىنىڭ  ءبىرى  بولعان . سۇيەگى  ءوزىنىڭ  اتا  مەكەنى – قاراەرتىستىڭ  بويىنداعى  كوكساي  دەگەن  جەردە  دەگەن  دەرەك  بار .

                        شاقانتاي     (1706–1791)

قازاقستان  ۇلتتىق  ەنتسيكلوپەدياسى :

                                                                                                        «شاقانتاي     جاۋقاشارۇلى   (  1706 – 1791 )   -  باتىر .  ورتا    ءجۇز   ىشىندە   كەرەي   

تايپاسىنان .  14    جاسىنان    جوڭعارلارعا    قارسى   كۇرەسكە   باستان    اياق    قاتىسقان . قازاق   –   جوڭعار    سوعىسىندا   قابانباي ، ەر  جانىبەك    ، ت . ب .   باتىرلارمەن    بىرگە    ءىرىلى  -  ۇساقتى   34   شايقاستا    ەرلىك    كورسەتكەن .  1724   ج.   قابانباي     باتىر    باستاعان     وتىز    مىڭ    اسكەر     اياگوز    ءوز .   بويىندا    جوڭعارلارمەن     اراداعى    سوعىسىندا    18  جاسار     ش.   جوڭعار   باتىرىن    جەكپە  – جەكتە     جەڭىپ ،  باتىر      اتاندى .    1760   ج.  جوبالاي ، بايقوتان     بيلەرمەن    بىرگە   التاي ، ساۋىر    تاۋلارىن      مەكەندەگەن    وزدەرىنە     قاراستى     200   شاڭىراقتى   شۇبارتاۋ     جەرىنە ، باقاناس    وزەنىنىڭ    بويىنا   اكەلىپ    قونىستاندىردى .   ش – دىڭ   ارتىنان   ۇلاعاتتى ، وسيەت    سوزدەر    كوپ    قالعان . قارتايعان    شاعىندا    دۋلىعاسىن   بالالارى     قۇلباراق   پەن   بايباراققا     امانات     ەتىپ     تاپسىرعان . ايتىس    اقىنى   قاليحان   التىنباەۆ     « اقىرعى   ايقاس» ، اقىن    كەڭەسجان    شالقارۇلى   « شاقانتاي    باتىر»    اتتى    تاريحي    داستاندارىن   جازعان . باتىردىڭ    مازارى    قازىرگى    شىعىس    قازاقستان   وبل.    اياگوز    اۋدانىنا    قاراستى    شۇبارتاۋ    وڭىرىندەگى    باقاناس    وزەنىنىڭ  بويىنداعى   « ورتا   قاراۋىل»   توبەسىندە    ورنالاسقان» . 

( 9 – توم ، 420 – بەت )

شاقانتاي جاۋعاشارۇلى التاي تاۋىنىڭ ساۋىر دەگەن جەرىندە تۋعان.  جاۋقاشاردىڭ جاناما اتى  «الشاڭ» دەسەدى. شاقانتاي  دەگەن  ەسكىشە «قىرعي»  دەگەن  ماعىنانى  بىلدىرەدى. شەشەسى  جامال، رۋى  جالايىر، «جازيرا»  جامال، «مەڭدى»  جامال اتانعان . قۇدىقتان  قۇناندى سۋىرىپ  العان  قايراتتى  ايەل  ەكەن . جاۋقاشار مەزگىلسىز  37  جاسىندا قايتىس  بولدى  دەگەن  دەرەك  بار. … شاقانتايۇلى بايباراقتان تۋعان جامبى اتتى قىز  جالايىر تۇمەنبايعا  ۇزاتىلعان. تۇمەنبايدان ءداۋىتباي ودان بايشىعاش، ودان  اتاقتى  جالمەندە تۋعان . «جالايىرلار  جامالدى  بەرىپ، جامبىنى  الدىق»  دەيتىندەرى  وسىدان …    1760 جىلى جوبالاي بي، بايقوتان بيلەرمەن بىرگە بەكنازار – قوسايدىڭ  200 شاقتى ءۇيىن باقاناس وزەنىنىڭ بويىنا كوشىرىپ اكەلگەن. ون ەكى اباق كەرەيدىڭ  ءبىرى – جاستابان. شىن اتى اللابەردى ەكەن. كەيبىر  دەرەكتەردە  اللاقىدىر  دەپ  تە  اتايدى .اللابەردىنىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ءبىرى  بەگىمبەتتەن – بەكنازار، قوساي تۋادى. بەكنازاردان : قوجاكەلدى، قۇدايبەردى، قويلىباي، جادىگەر تورتەۋى. قۇدايبەردىدەن – مايباسار مەن جاۋعاشار. مايباساردان – ماتاق باستاعان، ءمۇساپىر، ءجانادىل، وتەن، قۇتتىكادام، جاپەك التى ۇل تۋادى. جاۋقاشاردان (ەكىنشى  اتى  الشاڭ ) شاقانتاي جالعىز. شاقانتايدىڭ  شەشەسى  جامال اجەمىز  تۋرالى  ءبىراز  دەرەك  كەلتىرەيىك . بىرگە  تۋىسقان  قوجاگەلدى  مەن  اكەسى  قۇدايبەردى  جاۋقاشارعا  قالىڭدىق  ىزدەيدى. ولار  سۇلۋدى  نەمەسە  بايدىڭ  قىزىن  الۋدى  ويلاماعان . كەسەك  تۇلعالى  بالاعا  «قۇدىقتاعى  قۇنان  اتاندى»  سۋىرىپ  الاتىن  قالىڭدىقتى  ىزدەگەن. تاباندارىنان  تاۋسىلىپ  جالايىردان  بويى  ۇزىن، قارۋلى  قىزعا  كەزدەسەدى. اقىرى  ءۇش  قىزدىڭ  مالىن  بەرىپ  جامالدى اۋىلعا  الىپ  كەلەدى . ەكى  بالا   جەتىلگەندە  ءبىر  اق  قوسادى . قۋاتتى دا  قايراتتى  اتا -انادان  الپامساداي  ۇل  تۋادى . ءبىر  جىلعا  دەيىن  بالانى  جەكە  باعىپ، شاقان، شاقانىم، شاقانتايىم  دەپ  ءجۇرىپ ، اقىرى  شاقانتاي  دەپ  ات  قويادى.  جامال  ۇلكەندەردىڭ  رۇقساتىمەن  تۇرمىس  قۇرماي، ءوز  ءومىرىن  ەرەكشە  بولىپ  تۋعان  جالعىز  ۇلعا  ارنايدى…                                                                                                                         XVII عاسىردىڭ  سوڭى مەن XVIII عاسىردىڭ باسىندا قازاق پەن جوڭعار الما كەزەك شابۋىل، جورىقتارىندا بەكنازار ۇرپاقتارى دا كوزگە ءتۇسىپ، اتتارى ەلگە    جايىلعان.

“قوجاگەلدى، قويلىباي اتاعىمىز،

جاۋعا شاپسا قورىقپايتىن ماتاعىمىز” – دەپ ەرلىكتەرىن ماقتان  ەتكەن. سول   كەزدە   ماتاقتىڭ   ءداۋىرى   ءجۇرىپ،   تاسى  ورگە   دومالاپ   تۇرعان.

«اعايىن مىقتى بولساڭ كۇندەيدى، جۋاس بولساڭ جۇندەيدى» دەمەكشى، بالپاناقتاي تورسىق شەكە ۇل بوپ، شەكەسىندە مۇيىزگە ۇقساس جاڭا شىعىپ   كەلە جاتقان ۇراسى بار شاقانتايدى كورىپ، ەرتەڭ ەر جەتىپ وسكەندە،   بار اتاق داڭقىمدى تارتىپ الاتىن وسى بولار دەگەن  نەمەرە اعالارىندا قىزعانىش سەزىمى تۋعان. شاقانتايدىڭ جەتى جاسىندا اكەسى جاۋعاشار  قايتىس   بولعان. اكەسى  قايتىس بولعان سوڭ  ماتاق   باستاعان  نەمەرە اعالارى شاقانتاي مەن ونىڭ ءۇش اپكەسىن، شەشەسىن شەتتەتە بەرگەن. شاقانتايدىڭ  اكەدەن قالعان ءبىر بيەسىنەن ەكى جيرەن قۇلىن ەگىز تۋىپ،  سونى باعىپ، جاراتىپ جۇرەدى. شاقانتايعا   اعايىن    جۇرتى  قانشاما تەپەرىش كورسەتكەنمەن  وتكىر دە وجەت، العىر دا تالاپتى، قايسار دا قايراتتى، تاپقىر بالا   مويىپ   جاسىمايدى،  قايتا شىنىعىپ،  شيراپ،  اقىلى    ەرتە تولىپ، ەرتە   ەسەيەدى . ونىڭ ەڭ جاقىن دوسى، تۋىسى، قۇربىسى – مالدىبايدىڭ بالاسى قوجابەك بولعان. اعايىندارى جاس بالاعا مازا بەرمەگەننەن كەيىن،  شاقانتاي 12 جاسقا كەلگەندە، ەكى اپكەسى جانىنا    قوجابەكتى  قوسىپ ، ەل   كوزىنە  تۇسكەن  ەكى  «تەلجيرەن» اتتى بەرىپ، ەكەۋىن شاقانتايدىڭ  ناعاشىسىنىڭ اۋلىنا اتتاندىرىپ جىبەرەدى. شاقانتايدىڭ ناعاشىسى نايماننىڭ بايجىگىت – مامبەتتەن تاراعان قوجاقۇل رۋىنان  ەكەن. ەكى بوزبالا ەلمەن، جەرمەن تانىسىپ، كۇن وتكەن سايىن دەنەلەرى  دە تولىسىپ، كەلبەتتەنە تۇسكەن. ناعاشىلارىنىڭ ايتۋى بويىنشا  اكەسىنىڭ ءتىرى كەزىندە ايتتىرعان قالىڭدىعى جاڭىل دا وسى نايماننىڭ     كوپ   اۋىلدارىنىڭ   بىرىندە   ەكەن.

جاۋقاشار ولگەن سوڭ  جاڭىلدىڭ اكەسى جالعىز قىزىمدى  جەتىم بالاعا بەرمەيمىن دەپ، اينىپ جۇرەدى. قيىندى جەڭىپ، قياعا ورلەيتىن جول   تابا الماي جۇرگەندە شاقانتايدىڭ دا باسىنا باق قونىپ، سوڭىنان     قىرسىق قالاتىن مەزگىل دە جەتىپ، ويلاماعان جەردەن ءىستىڭ ءساتى تۇسەدى.  ءبىر ءساتتى كۇنى سول ەلدە ۇلى ءدۇبىر اس بەرىلىپ، سول اسقا ەكى «تەلجيرەندى» جاراتىپ ءمىنىپ، قىزىق كورىپ ويىن تاماشالاۋعا، رۇقسات بەرسە اتتارىن بايگەگە قوسپاق بولىپ، شاقانتاي مەن قوجابەك تە كەلگەن. ارينە، ەلسىز، اتاسىز ەكى بالانى ەشكىم ەسكەرمەگەن. «تانىماسىن سيلاماس» دەگەندەي   بوتەن ەلدە اتتارىن بايگەگە قوسۋعا ۇلىقسات بەرەتىن كىم بار؟ ونى  بىلاي قويعاندا، ءتۇسىپ ءدام تاتىڭدار دەيتىن دە ادام كەزىكپەيدى. استى   سول ەلدى بيلەيتىن اتاقتى تورە باسقارادى ەكەن. تاباق – تاباق استان اۋىزدارى قاعىلىپ، ىشتەرى شۇرىلداپ جۇرگەندە، شاقانتاي تاپقىرلىق جاساپ، تورە وتىرعان ءۇيدىڭ جابىعىن ات ۇستىندە تۇرىپ سىرعىتىپ  جىبەرىپ،  اشىلعان   جەردەن:

- «اتالىنىڭ اۋزى وينار، اتاسىز بىزدەي جەتىمنىڭ كوزى جاينار» دەپتى. وڭكەي ىعاي مەن سىعاي، يگى جاقسىلار وتىرعان ۇيگە كەلىپ،جابىقتى سىرعىتىپ، جۇرت قۇلاعىن ەلەڭ ەتكىزەرلىكتەي ەستى ءسوز ايتۋعا  باتىلى جەتكەن كىم دە بولسا بەكەر كىسى بولماعانى دەپ شەشكەن تورە، شاقانتايعا جابىقتان تۋرالماعان تۇتاس جايا، قىمىز بەرگىزىپتى. اس ىشىلگەن  سوڭ تورە الگى ەكەۋىن شاقىرتىپ ءجون سۇرايدى. كوڭىلى ۇناتىپ، سىنىنا      تولعان ەكەۋىنە تورە بايگەگە شابۋعا ۇناسىمدى كيىم كيگىزدىرتىپ، اتتارىن بايگەگە   قوسۋعا  ۇلىقسات   بەرەدى.

تورە: اتتارىڭ بايگەدەن كەلمەسە دە ۇستەرىڭدەگى كيىمدەرىڭدى      المايمىن. اتىڭ بايگەدەن وزىپ كەلسە ءوزىم يە بولامىن، ايانباي شاپ. ەگەر اتىڭ وزىپ كەلسە «شاقانتايلاپ» شاپ دەپ تىلەك بىلدىرگەن. «قۇداي وڭداپ، ارۋاق قولداپ» دەگەندەي، تەلجيرەنگە مىنگەن ءبىر بالا 100 اتتىڭ   ىشىنەن وق بويى وزىپ كەلىپ، «شاقانتاي، شاقانتاي، شاقانتاي» دەپ   ۇرانداپ كومبەدەن وتكەن. جينالعان جۇرت شاقانتايدىڭ كىم ەكەنىن  سوندا بىلەدى. ءسويتىپ شاقانتايدىڭ اتى ءبىر-اق كۇندە ەلگە تاراپ، اتاعى         زور بولىپ شىعا كەلگەن. تورەنىڭ نيەتىن قۇداي «تەلجيرەنگە» مىنگەن  تالاپتى جاس شاقانتايعا شىن اۋدارعان ەكەن. قالىندىعى جاڭىل  تۋرالى شاقانتايدان سۇراپ ءبىلىپ العان تورە، ءوزى باس كۇدا بولىپ    بارىپ قىزدىڭ توركىندەرىمەن كەلىسىپ قايتادى. ماتاق سەزىپ قويماسىن  دەپ شاقانتاي ەكى اپكەسىنە بەلگى رەتىندە تاقيا جىبەرىپ، تاقيانىڭ استارىنا حات سالىپ، «قالىڭ مالدىق جىلقى جىبەر» دەپ سالەم جولداعان. قىزدىڭ اكەسى ۋادەلى كۇن جەتكەندە 30 كۇن ويىن، 10 كۇن تويىن جاساپ،     جالعىز قىزى جاڭىلدى شاقانتايعا بەرەدى. وتىز تۇيەگە جاساۋىن  ارتادى. جاڭىلمەن قوسا ەڭكە باستاعان جەتى كۇتۋشى قىزدى تۇيەمەنقوسىپ جىبەرەدى. ەڭكە قالماقتىڭ شاپقىنشى- لىقتان تۇسكەن قىزى ەكەن. شاقانتاي  جاڭىلدى 14 جاسىندا العان. جاڭىل نايماننىڭ بايجىگىت، قاراكەرەي رۋىنىڭ مامبەت تابىنان ەكەن. جاڭىل ۇستامدى، اقىلدى، كەڭپەيىل جان ەكەن. شاقانتاي  – ۇشقىر دا جىلدام، شەشىمدى دە باتىل. شاقانتاي  شاراسىنان اسىپ-تاسىپ بارا جاتسا، جاڭىل اقىلمەن بيلەپ، بىلگىرلىكپەن باسىپ وتىرادى ەكەن. ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن جاڭىل بالا كوتەرمەگەن. سودان جاڭىل شاقانتايعا ايتىپتى: – سەنى ەر دەگەنمەن ،  ىستەگەن ەرلىگىڭ جوق. بۇل جاققا ەرلىكپەن كەلگەن جوقسىڭ، كەمدىكپەن  كەلدىڭ. «بايتال كوپ بولسا، قۇلىن كوپ بولادى» دەگەن. مىنا ەڭكە   شاڭىراققا ءمىنىپ كەلدى دەمەسەڭ، جاي ادام ەمەس. نەكەسىن قي دا، وسىنى         ال دەيدى. جارىنىڭ تىلەگىن، ارينە، شاقانتاي  ورىنداعان. جاڭىل  ەڭكەنىڭ توسەكتەن كوتەرىپ بالا تاباتىنىن، ول «اقجولتاي» بولىپ،  سوڭىنان ءوزى دە بالا كوتەرەتىنىن بولجاپ سەزگەن. سونىمەن، شاقانتايدىڭ تۇڭعىشى – ەڭكەدەن تۋعان قۇلباراق. جاڭىل شاقانتايدان بايباراق،  بايتوبەت، تورعاي، تەكەباي، سەركەمباي اتتى بەس ۇل تۋعان. شاقانتاي  ۇرپاق تاراتىپ، مالدى بولىپ قوندانىپ، باق پەن داۋلەتى بىردەي ورلەپ، كەمەلىنە كەلگەندە   عانا،  تۋعان  جەر،  وسكەن  ەلىنە  بىراق  ورالعان.

شاقانتايدىڭ باتىر اتانۋىنا ونىڭ جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستە كورسەتكەن ەرلىك ىستەرى سەبەپشى بولعان. ەل باسىنا كۇن تۋعان شاقتا شاقانتاي ساۋىت كيىپ سايلانىپ، قارۋ-جاراق اسىنىپ، قاتۋلانىپ، دۋدىعا قاعىپ توپقا كىرىپ، جاۋعا ويران سالعان. شاقانتاي جاۋدىڭ شاعىن توبىنا ءتۇن مەزگىلىندە دۋدىعا قاعىپ، قىلىش، نايزا سىلتەپ جالعىز بارىپ تيىسەدى ەكەن. سوعىستىڭ  ءبىر   سايابىر   تارتىپ ، تولاستاعان   تۇسىندا   قاراكەرەي   قابانباي   باتىر   شاقاڭنىڭ   ەرلىگىنە   ريزا   بولىپ  باتا   بەرگەن    دەگەن   اڭگىمەلەر   دە  بار .  سول   ءۇشىن   دە  ادىلدىك   پەن   شىندىقتى   تۋ   ەتىپ   كوتەرگەن   ەكەن . ول  سوعىستا  جەكپە   جەككە   شىققاندا  دا   قارسىلاسىنىڭ   ءجونسىز   بەرەكەسىن   الماي ، سابىرمەن ، سالماقپەن ، بايىپپەن  كىسىلىگىن   جوعالتپاي  سايىسادى   ەكەن . كەيبىر   باتىرلار   قۇساپ ، وزىندەي   قارسى   جاقتىڭ   ازاماتىنىڭ   جاۋ   بولسا   دا   ار   نامىسىنا   تيمەي ، ءادىل   ايقاساتىن   بولىپتى .  ونىڭ   كۇندىز  – ءتۇنى   بەلدەۋدەن   اتى ، قولىنان  شوقپارى   تۇسپەگەن .  ەل   دەپ   ەڭىرەگەندە  ەتەگى   تولعان ، اسىل  دا ، پاراساتتى   ادام . ۇلاعاتتى   بابامىز   ىلعي  دا   ءىسىنىڭ   اق   بولۋىن   اللادان   تىلەپ ، ارۋاقتان  سۇراپ  وتىراتىن   كورىنەدى .  ەل   اۋزىنداعى   اڭگىمەلەرگە   قاراعاندا ، اڭىراقاي   ماڭايىنداعى   اقتىق   ايقاسقا   شاقانتاي   باتىردىڭ   قاتىسقانىن   ەشكىم   دە   جوققا   شىعارا   المايدى . كەيىن دۋدىعاسىن ۇلكەن بالالارى قۇلباراق پەن بايباراققا، اتا   جولىن   قۋىڭدار   دەپ   تابىستاعان.

«دۋدىعا سىلكىپ قاعايىن،

  دۇشپانعا ويران سالايىن.

  ىرىق بەرمەس قالماقتىڭ

  باسىن قاعىپ الايىن.

     قولىما ساداق الايىن،

  قورامساعا قولدى سالايىن.

  قاس جاۋىنا ەلىمنىڭ

    قاسقايىپ قارسى بارايىن» دەگەن.

شاقانتاي كوپ اداممەن ءجۇرىپ سەرۋەندەۋدى، اڭشىلىقتى جاقسى كورگەن. بىرنەشە بايگە ات ۇستاعان. قازاق–جوڭعار سوعىسىندا قابانباي باتىرمەن جانە ەر  جانىبەكپەن   بىرگە   بىرنەشە   سوعىسقا   قاتىسقان.

بەلگىلى    اقىن   ق. التىنباەۆتىڭ   «اقىرعى ايقاس»   داستانىندا:

«اياكوزدەن اسقان سوڭ ،

تارباعاتاي كورىندى .

ەسى قالماي ساسقان سوڭ ،

ەكىگە جوڭعار ءبولىندى.

قاشقان جوڭعار ارتىنان

  قارت بوگەنباي قالمادى.

  تەتەلەسى جانتاي بار ،

  توقتامىس پەن ماماي بار ،

  كومەك بەرىپ قولدادى.

  جالايىرلىق جولامان

  جەتكەن ەكەن ول داعى .

  سەرەيگەن بيىك باقانداي

  كەرەيدەن شىققان شاقانتاي ،

  سىنعان جەردە نايزاسى

  وسىپ تۇرعان تەرەكتى

  جۇلىپ الىپ تولعادى…» دەپ جىرلاعان.

شاقانتاي ۇرپاق كوبەيتۋ ءۇشىن كوپ ايەل العان. جاڭىلدىڭ رۇقساتىمەن ەڭكە باستاعان جەتى قىزدى دا الادى. شاقانتايدىڭ بارلىعى ون ءۇش ايەلى بولعان. ون ءۇش ايەلدەن تاراعان 22 ۇلى 21 اۋىل بولىپ باقاناس وزەنىنىڭ بويىن مەكەندەگەن. شاقانتاي XVIII عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە 91 جاسقا  كەلىپ  قايتىس  بولعاندا  ودان  تاراعان  ۇرپاق 71 ەركەك  كىندىككە  جەتكەن  ەكەن.

شاقانتاي جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان كەيىنگى كەزدە 1760 ج. مولشەرىندە التاي، ساۋىر تاۋلارىن مەكەندەگەن جاستابان كەرەيىنەن اعايىن ارازدىعىنان  ءبولىنىپ  شىققان 200 ءۇيدى (بەكنازار، قوساي اۋلەتتەرى). جوبالاي بي، بايقوتان بيلەرمەن بىرگە، شۇبارتاۋ جەرىنە قونىستاندىرۋشى، ەل قامىن جەگەن حالىق قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى. باتىردىڭ زيراتى شىعىس قازاقستان وبىلىسى اياكوز اۋدانىنا قاراستى، شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كەنشاردىڭ ماڭايىنداعى، باقاناس وزەنىنىڭ بويىنداعى «ورتا قاراۋىل» توبەنىڭ باسىندا تۇر. ودان تومەن باتىردىڭ ۇرپاق – اۋلەتتەرى جەرلەنگەن قالىڭ قورىم جاتىر. شاقانتايدان جوعارى جاتقان ماتاق. سولاي جەرلەنۋلەرىن   كوزى تىرىسىندە ايتىپ كەتكەن شاقانتايدىڭ ءوزى ەكەن.  بۇل شاقانتايدىڭ   كەكشىل ەمەس، كوپشىل، ادامگەرشىلىگى مول، كەشىرىمپاز، كىشىپەيىل ەكەندىگىنىڭ ايعاعى بولارلىقتاي، ادامدى ەرىكسىز ويعا قالدىرارلىقتاي تەرەڭ سىر بۇگىپ، ۇرپاققا  وسيەت – ونەگە  رەتىندە  قالعان  مۇرا  دەپ  قاراۋعا   بولادى.

…  قىتايداعى   تەنتەكسارى   اتامىزدىڭ    شاقاڭ    تۋرالى   ەستەلىگىنەن : «شاقانتاي   ۇزىن   بويلى ، اتجاقتى ،  قىزىلشىرايلى ، كىرپىگى   ۇزىن ،  ءوڭدى   ادام    بولعان . قالىڭ  قاسى كوزىن    جاۋىپ    تۇرادى    ەكەن .   جانارى   وتتى ، وتكىر ،  تەسىلە    قاراسا    قاتتى   اسەر   ەتكەن»  .

اۋمالى – توكپەلى   زاماندا    شاقاڭنىڭ    ارتىندا    قالعان    مۇرادان   ، قىمبات    ەسكەرتكىشتەن  – ۇرىمشىدەگى   تەنتەكسارى ۇرپاعىنىڭ    ۇيىندە    ايرىقشا   قاستەرلەنگەن   شەكپەنى    ساقتاۋلى . شەكپەن    تۇيەنىڭ    جۇنىنەن  ۇرشىققا   وڭدى – سولدى  مونشاق   سالىپ   ءيىرىلىپ  ، شەبەرلىكپەن   توقىلعان   ەكەن .  ءجىپتىڭ   ءبىر   جەرى    قالىڭ   بولىپ   كەتسە ، مونشاق   سول   جەرگە   توقتاپ   قالادى   ەكەن . العاش   كورگەندە    ەرەكشە   توقىلعان   بۇيىمنىڭ     اسەرى   دە   ۇمىتىلماستاي .   ۋاقىت    اياسىن   با ، جەڭى ، جاعاسى ،  ەتەگى   تالاي    وڭدەۋدەن    وتكەن .  1920 – 1930   جىلدارى   تەنتەكسارى  قىتايعا    وتكەندە    ەل    اقساقالدارى : – «بۇل  جەردە  زامان  قيىنداپ  بارادى ،   شەكپەندى ساعان  امانات  ەتىپ  تاپسىرايىق ، شەكارادان  وتكەنشە ءولىپ  كەتسەڭ  كەبىنىڭ  بولسىن، امان ەسەن   وتسەڭ،  كەلەسى   ۇرپاققا    جەتكىزۋدى     ساعان   تاپسىردىق»،   دەگەن  كورىنەدى …

                                                                                                                                                     شاقانتاي  مەن قاساباي

شاقانتاي باتىر يگى جاقسىلارمەن باس قوسىپ، ماجىلىستەس وتىرعان   كوڭىلدى ءبىر شاعىندا: – قۇلاق ەستىپ، كوز كورىپ ات تۇياعى جەتەتىن جەردە    ەرلىگىمە ەرلىگىن تەڭگەرەتىن، باق پەن داۋلەتى دە تەڭ كەلەتىن مەن سياقتى   بالاسى  كوپ، ادامگەرشىلىك ازاماتتىعى وزىمە قارايلاس، اقىل-ايلاسى دا ارايلاس، بايبىشەسىنىڭ قاسىندا، توقالدارىنىڭ جانىندا ءومىردىڭ    قىزىعىنان سونىلاعان، ەل-جۇرتىنا قادىرلى، قۇداي تىلەۋىنە بەرىپ، مەيىر-شاپاعاتىن اياماعان كىم بار ەكەن؟ – دەپ كوپتەن بەرى، كوكەيىندە جۇرگەن     ويىن   ايتادى.

ءبارىن  دە ايبارلى، اتاقتى باتىردىڭ مىسى باسىپ، سۇراعىنا  جاۋاپ تابا الماي ، بىرىنە-ءبىرى جالتاقتاپ، جەر شۇقىسىپ، ءۇنسىز قينالعانداردىڭ   ءبىرى  توپتى   جارا    شاقاڭا   قاراپ   شەشىلە   سويلەپتى.

– بار، دۇنيەدە قۇداي جالعىز، ال  ادام پەندەسىن جالقى ەتىپ جاراتپاعان.   ەل-ەلدىڭ جاقسىسى مەن جايساڭى بار. بىراق ولاردىڭ ىشىندە دە سىزگە    تەڭگەرەتىنى نەكەن ساياق. سونىڭ ءبىرى تارباعاتتايدىڭ ويىن، الاكولدىڭ بويىن جايلاپ-قىستاعان نايماننىڭ توقپاق دەگەن ەلىندە قاساباي  دەگەن   بار، – دەپتى   ول.

بۇل حاباردى ەستىگەن شاقانتاي قاسىنا اتقوسشى، جولسەرىك ەرتىپ قاسابايدى ىزدەپ ساپارعا اتتانادى. وڭتۇستىك – شىعىستى بەتكە الىپ، نەشە كۇندەي جول جۇرگەن جولاۋشىلار قاسابايدىڭ اۋىلىن ىزدەپ تاپقان ەكەن.  ولار «جوق ىزدەپ ءجۇر ەدىك» دەپ، اتى-جوندەرىن دە بۇركەمەلەپ، شىندارىن ايتپاپتى. قاساباي بۇلاردى قوناق كادەسىن جاساپ كۇتىپ، سىي-قۇرمەتتىڭ  ءبارىن دە كورسەتەدى. كىر قوندارىن جۋعىزىپ، ءىش كيىمدەرىن دە اۋىستىرتىپ بەرگەن ەكەن. شاقانتاي قاسابايدىڭ مىرزا-جومارتتىعىنا، ادامگەرشىلىگىنە ريزا بولادى. زەرىكپەسىن دەپ قاساباي ەكەۋى ەكى قارشىعا ۇستاپ      شاقانتايدى   ساياتشىلىق   قۇرۋعا   الىپ   شىعادى. ءبىر توپ قىرعاۋىل ءدۇر ەتىپ ۇشا جونەلگەندە تابيعاتىنان العىر، زەرەك، ۇشقىر  ويلايتىن شاقانتاي: – مەن كوردىم. انا قىرعاۋىل دا، مىنا   قىرعاۋىل   دا   مەنىكى،   قارشىعاڭدى   جىبەرمە!  – دەگەندە   قاساباي:

- مەنىڭ كوزىمدى شايتان تاعالاسا، سەن كورسەڭ، مەن جىبەرمەي-اق قويايىن، – دەپ قوناعىنا ەرىك بەرەدى. جانە بۇل ەرىكتى تارتىپ العانداي سەزىنەدى. قارشىعاسى   قىرعاۋىل   الىپ   قۇمارىنان   شىققان   قوناق:

- مەن سەنى كەرەي ەلىنەن ىزدەپ كەلگەن شاقانتاي باتىر ەدىم، – دەپ ، شىنىن  دا،  سىرىن  دا   ايتادى.

-باق پەن داۋلەتىڭ، سالتانات-ساۋلەتىڭ دە مەنىمەن تەڭ كورىنەدى .   بايبىشەڭ باپتى، توقالىڭ تورعىن، بالالارىڭ دا بارشىلىق، ارمان – ماقساتىڭا جەتكەن، قۇداي تىلەۋىڭدى بەرگەن جان ەكەنسىڭ، – دەپتى ول. ادامگەرشىلىگىڭ دە اتاعىڭا ساي ەكەن. «تەڭ – تەڭىمەن، تەزەك- قابىمەن»  دەگەندەي ءوزىم تەڭدەس دوس تاۋىپ، سىر شەرتىسىپ، كوڭىل جاراسقان قۇدا  بولسام دەپ ارمانداۋشى ەدىم. ارمانىما جەتكەن سياقتىمىن. ازىرگە سىنىما تولماي قالعان جەرىڭ جوق. ەندىگى سىنايىن دەگەنىم ەرلىگىڭ مەن ازاماتتىعىڭ. ازاماتتىعىڭدى وزىمنەن كەم دەي المايمىن. بىراق ەرلىك  پەن ازاماتتىق ەگىز ۇعىم ەكەنىن ەستەن شىعارمايىق. بۇل ەكەۋى باسقا ءىس تۇسكەندە سىنالادى. اۋەلى ەرلىگىڭدى سىناماقپىن. ەرلىگىڭ اسسا قىز  بەرەمىن.   ەرلىگىم   اسسا   قىز   الامىن.   قۇداي   قوسسا   قۇدا   بولايىق.

نيەت-تىلەكتەرى ءبىر جەردەن شىققان ەكى باتىر ەرلىكتەرىن سىناۋ ءۇشىن سول زاماندا قازاقپەن جاۋلاسىپ جۇرگەن تورعاۋىت-قالماقتارعا قاراي جورىققا شىعادى. ءبىرىنشى بوپ كەزەك العان قاساباي جايلاپ جاتقان ەلدەن بارىپ، ەپتىلىگىن، ايلاسىن اسىرىپ ەكى تۇيە توعاناق الىپ قايتادى. ەندىگى  كەزەك شاقانتايعا كەلگەندە ەكى باتىر جورىققا ءتۇن جامىلىپ شىعادى. الدارىنداعى قالىڭ قامىستىڭ اراسىنان كوزدەرىنە جانعان وتتىڭ جارىعى شالىنادى.  ەكەۋى بارلاپ قاراسا وتقا اسىلعان باقىردى اينالا قورشاي وتىرعان ءبىر توپ قارۋلى تورعاۋىتتار ەكەن. باقىرداعى ەتتى جەپ الدەنىپ    الىپ تۇنگى جورىققا اتتانباق سىڭايلارى بار. جوڭعار جاۋىنگەرلەرىنىڭ مۇندايدا اتتارىنىڭ باستارىن ايقاستىرا قوس-قوستان «قالماقشا»  قاڭتارىپ قوياتىنى ەكەۋىنە ەجەلدەن بەلگىلى. ويلانىپ تۇرماي تەز شەشىمگە كەلگەن شاقانتاي قاھارىنا ءمىنىپ: «ۇرىپ تاستا!»، «ۇرىپ تاستالاپ» استىنداعى سايگۇلىگىنىڭ بار ەكپىنىمەن تورعاۋىتتارعا قاراي ۇرانداي  شابادى. قاھارلى ءۇن مەن دۇلەي ەكپىننەن بويلارى تۇرشىگىپ، وعان تۇنگى  ۇرەي قوسىلىپ، قورقىنىش بيلەگەن تورعاۋىتتار جان ساۋعالاپ، قاراڭعىنى پانالاپ، قامىس-قامىستىڭ اراسىمەن زىتىپ بەرەدى. قاڭتارۋلى اتتارى  ۇركىپ، ماتالاسىپ، ايراناسىر بولادى. اسۋلى باقىردى ات ۇستىنەن ءىلىپ  الىپ شاقانتاي قاسابايعا قايتا ورالعاندا ول:  – «ەرلىگىڭ استى دەپ»، مويىنداعان ەكەن. قۇلا تۇزدە ءتۇن جامىلىپ كەلە جاتىپ ەكەۋى  قۇداي   قوسقان قۇدا بولۋعا ءسوز بايلاسىپ، شاقانتايدىڭ تورعاي دەگەن بالاسىنا قاساباي ۇلمەكەن دەگەن قىزىن ايتتىرماقشى بوپ كەلىسىپتى. سول جولى شاقانتايلار كيىت كيىپ، قاسابايمەن قۇداندالى بوپ قايتادى. كەلەسى   جىلى قۇدالىققا كەلگەن قاساباي كۇيەۋ بالاسىنىڭ ەرنى جىرىق دەپ     اينيدى. بىراق اينىعانىن سەزدىرمەۋگە بەكىپ سىر بەرمەپتى. «تورعايدىڭ ەرنى تۋعاننان نىسانالى-جىرىق. ۇيلەنىپ، وتاۋ كوتەرەر كەزەك تە سونىكى.    جانە بايلاسقان ءسوز بار. ءسوزىن شاقانتاي بۇزار ما؟ قالىڭمالدى ايداپ العان سوڭ، كۇيەۋدىڭ ەرنى جىرىق دەپ قىزىم اينىپ قالدى، باسقا بالاڭا ايتتىر» دەپ كەسىپ، ءبىر-اق ايتارمىن. قالىڭمال قولدان كەتىپ، كۇش بىزگە اۋعانىن كورگەن شاقانتاي بۇعان كەلىسپەگەندە قايدا بارادى. ويلانىپ-تولعانىپ قاساباي وسىنداي شەشىمگە كەلگەن. ال، شاقانتايعا كەلسەك ونىڭ ويىندا ەش الاڭ جوق. قالىڭمالىن الدىنا ساپ بەرىپ، قۇدالارىن قۇراق ۇشىپ كۇتىپ، شىعارىپ سالماقشى… مىنە، ول قۇداسىن باقاناستىڭ بويىنداعى ءوز قونىسى باس قاراۋىلدان، قوزى كوش جەردەگى اياق قاراۋىلعا شەيىن شىعارىپ سالىپ بارا جاتىر. سول زامانداعى سالت، ادەت-عۇرىپ بويىنشا، قۇدالار ناي تارتىسادى ەكەن. ناي دەگەن اعاش مۇشتىككە سالىپ شاقپاقپەن تۇتاتىپ، ناشالىق قاسيەتى بار اششى قۋراي ۇنتاعىن سالىپ تارتاتىن، ءتۇتىنى بۋداقتاپ  بۇرقىراپ  شىعاتىن،  قۇمارتقىش،  ەلىكتىرگىش  زات  بولۋى  ءتيىس.

شاقاڭنىڭ نايىن قاساباي الىپ تارتقاننان كەيىن، ناي الماسۋ كەزەگى وعان كەلگەندە: – نايى قۇرعىر تاۋسىلىپ قاپتى عوي، -دەپتى قاساباي قالتاسىنا قولىن سالىپ. قوشتاسىپ، بىلاي شىعا ويىنا كۇدىك العان شاقانتاي قاراۋىلعا شىعىپ قاراسا، قاسابايدىڭ اۋزىنان ءتۇتىن بۇرقىراپ بارادى. «الگىسى شىن با، وتىرىك پە » دەگەن كۇدىگى شىن ەكەندىگىنە كوزى جەتكەن سوڭ، قاسابايدى  قايتا  قۋىپ  جەتىپ:

-ايىرىلىساردا تابىلماعان ناي، ەندى تابىلدى ما؟ قانجىعادا كورىسەيىك! – دەپتى اشۋلى ءجۇزدى شاقانتاي. ۇيىنە ورالىسىمەن شاقانتاي قالىڭدىق ايتتىرعان بالاسىنا: – مەن ساعان قىزىن ايتتىردىم. سەنىڭ ەرنىڭ جىرىق، قىزىمدى بەرمەيمىن دەپ اينىپ كەتتى قاساباي. قاسابايدى ءولتىرىپ كەل، قۇنىن ءوزىم بەرەم. قاسابايدان ءول، قۇنىڭدى ءوزىم الام.  نامىسىڭ ءۇشىن جان قيا الماساڭ سەنىڭ ءتىرى جۇرگەنىڭنەن ولگەنىڭ ارتىق، دەگەن ەكەن قاتۋلى كەسكىنمەن… تورعاي قاسابايدىڭ ۇيىنە سالەم بەرە كىرگەندە ونى كۇيەۋ كەلدى ەكەن دەپ ەشكىم دە ەلەمەپتى. نامىسى ورتەپ، بويىندا قانى ويناعان تورعاي  :

- قۇداڭنىڭ سالەمى بار ەدى ايتىپ كەتەيىن، – دەپ بوساعاداعى سالۋلى سىرماققا وتىرماي، تورگە وزىپ، جاستىققا شىنتاقتاپ جاتقان قاسابايدىڭ جامباسىن باسا وتىرىپتى.  -قۇداڭنىڭ سالەمى مىناۋ، -دەپتى تورعاي. قايىن اتاڭنان ءول  قۇنىڭدى ءوزىم الام.  – قايىن اتاڭدى ءولتىرىپ كەل قۇنىن ءوزىم بەرەم. نامىسىڭ ءۇشىن جان قيا الماساڭ ، سەنىڭ ءتىرى جۇرگەنىڭنەن ولگەنىڭ    ارتىق بۇل ماعان دا، سىزگە دە قاتىستى ءسوز. ءبىر كۇن بولسا دا اق قويدى     سويىپ، اق باتانى ىستەگەن اتامسىڭ عوي. مەنى ءولتىر، – دەپ قاسابايدىڭ    الدىنا كەزدىگىن  قويىپ، ومىراۋىن اشىپتى دا : – ال، سال!» دەپ ءۇش قايتارا ايتىپتى. مۇندايدى كۇتپەگەن قاسابايدىڭ ويى استان-كەستەن، الەمتاپىرىق. جازىقتى كۇيەۋ بالا ەمەس، ءوزى. جازالانۋعا ءوزى لايىق. شاقانتايدىڭ: «ازاماتتىق باسقا ءىس تۇسكەندە سىنالادى» دەگەنى وسى ەكەن عوي. بۇل  مەنىڭ وسالدىعىما سىن بولدى. ازاماتتىق ار-ۇياتىما داق تۇسىرگەن ەكەنمىن. ال قاساباي، ءوزى ىستەگەنىڭدى ءوز موينىڭمەن كوتەر.» وسىنى ءاپ-ساتتە عانا  ويلاپ ۇلگەرگەن قاساباي تاس بەينەدەي مەلشيىپ قاتتى دا قالدى. بىرەسە  كۇيەۋ بالاعا، بىرەسە الدىندا جاتقان سۋىق ءجۇزدى كەزدىككە قادالدى. كەزدىكتەن   كۇيەۋ   بالاسىنىڭ   ءجۇزى   وتكىر،  ىزعارلى   ەكەن.

- ال،سالمادىڭ با؟ – دەپ ساڭق ەتتى تورعاي. – وندا مەن سالايىن دەپ، -كەزدىكتى قاسابايعا الا ۇمتىلىپ، سەرمەي بەرگەندە… ۋاقىت ماڭگىگە   توقتاپ قالعانداي، جۇرەگى ەڭ سوڭعى رەت سوعىپ، كوكىرەگىندە جانىپ تۇرعان وتى جالت ەتىپ سونەتىندەي. قاسابايدىڭ شەكەسىنەن باقايشىعىنا دەيىن شىمىر ەتە ءتۇستى. سوندا دا كۇيەۋ بالاسىنان جانارىن تايدىرعان جوق.  ءمىز باعىپ، تايسالمادى. ول ءولىمدى قورىقپاي قارسى الماقشى ەدى. بويى ءدىر ەتىپ، قولى قوزعالىپ كەتتى دە، الدىندا تۇرعان شىنى-اياققا ءتيىپ، شايى شايقالدى. ۇرەيى ۇشقان بايبىشەسى ۇشىپ تۇرىپ كۇيەۋ بالاسىنىڭ الدىن كەس-كەستەدى. ەنەسى الدىنا ورالعى بولعاندا، تورعايدىڭ قولىنداعى كەزدىك سەرمەلمەي توقتاپ ەدى. ساباسىنا تۇسكەن بايبىشە:

-ءاي، قاساباي، – دەپتى وتكىزە سويلەپ. – اتا-اناعا بالانىڭ ءبارىبىر.  كەزەك وسى بالانىكى ەكەن. وسىنداي قوزىنىڭ وتى بار بالاعا، كوڭىلىڭە تات ساقتاپ، سەنى قاي قۇداي اتتى؟ بالالاردىڭ باعىن بايلاپ، جولىن كەسپە،  وڭ   باتاڭدى   بەر؟.

بايلىق پەن داۋلەتىنە ماستانعان قاسابايدىڭ استامشىلىعى مەن كەسىرلىگىن، كۇيەۋ بالاسىنىڭ وجەتتىگى مەن وتكىرلىگى، ەر نامىستىلىعى جەڭىپ، تورعاي  ۇلمەكەندى  الىپ   ماقساتىنا   جەتەدى.

                                        شاقانتاي مەن بالاسى

شاقاڭ ءبىر  كۇنى  اڭنان  قايتىپ ، ىنجىقتاۋ  ءبىر  بالاسىنا:

- مىنا  ولجانىڭ  تەرىسىن  سىپىر ! – دەپ  ءۇش  تۇلكى ، ەكى  ارلان  قاسقىردى  اتتان  اۋدارىپ  تاستاعان  ەكەن . ءوزى اق  ورداعا  كىرىپ ، بايبىشەسىنىڭ  قولىنان  سۋسىن  ءىشىپ ، تىنىعىپ ، سىرتقا  شىقسا ،  بالاسى  قوي  سويعانداي  تۇلكى  مەن  قاسقىردىڭ  باس ، اياعىن  كەسىپ ، ءىشىن  ىرەپ  جاتىر  ەكەن . شاقاڭ قاھارىنا ءمىنىپ:

- ءاي ، ءبۇيتىپ  كوزگە  كۇيىك  بولىپ  جۇرگەنشە ، كوزىڭدى  جويايىن ! – دەپ  بالاسىن  شاۋىپ  تاستاعالى  قىلىشىن  سۋىرىپتى .  سوندا  بالاسى  ەڭكەيە  بەرىپتى  باسىن  توسىپ .- اكەتاي اي ، مەنەن تىم  قۇرماسا ۇرپاق قالادى عوي ، دەگەندە :

- قاپ ، مىنا  جاماننىڭ  ءسوز  تاۋىپ  كەتكەنى  اي ! ، بولماس   بولماس ! – دەپ شاقاڭ    سوزدەن    توسىلعان   ەكەن .

كەيىن  سول  اتامىزدىڭ  ايتقانى  كەلىپ ، بالاسى  ءبىر  رۋلى  ەلگە  باستاۋ  بولدى .

                                        شاقانتاي  اۋىلدارى                                                                                           شاقاڭنىڭ ون ءۇش ايەلىنەن ون ءۇش اۋىل باقاناس وزەنىنىڭ بويىندا (كەيىنىرەك  ءۋايىس  اقىن: «ايبارمەن باقاناستى شاقاڭ باستى» – دەپ جىرلاعان.) ورنالاسقان ەكەن. شاقاڭ تاڭەرتەڭ ەرتە تۇراتىن كورىنەدى. باقاناس وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى دوڭگە شىعىپاۋىلدارىنا قارايدى ەكەن: بوتەن    ەشكىم جوق پا ەكەن، ءبىر جاقتا جۇگەن شىلدىرلايدى ما، ات     پىسقىردى ما   ەكەن دەپ. ءبارى تىپ-تىنىش. الدا-جالدا بەيساۋات جۇرگەن بىرەۋدى   بايقاپ   قالسا:

- شۇكىر، ءبارى ءبىزدىڭ بالامىز بولادى، – دەپ نارقىزىل اتىنا ءمىنىپ، اۋىلدارىن   ارالاۋعا   كىرىسەدى   ەكەن.

             شاقانتاي مەن قالماق باتىرىنىڭ جەكپە-جەككە شىعۋى

«اقتابان – شۇبىرىندى» كەزىندە شاقانتاي قاراكەرەي قابانباي باتىرمەن بىرگە قالماقتارمەن 1724 ج. اياگوز وزەنىنىڭ بويىندا سوعىسقان.     سوعىستىڭ ءبىرىنشى كۇنىندە سول كەزدىڭ سالتى بويىنشا ەكى جاقتىڭ     باتىرلارى جەكپە-جەككە شىعۋى ءتيىس. قالماقتىڭ باتىرىمەن شاقانتاي جەكپە-جەككە شىققان. قالماقتىڭ باتىرى نايزا، قىلىش، شوقپارمەن شىعادى. شاقانتايعا نايزا قىلىش ال دەسە: – جوق، مەن شوقپارمەن عانا شىعامىن، – دەگەن. ەكى جاقتىڭ اسكەرى قاراپ تۇرادى. ولشەمدى جەردە              ەكى باتىر ءبىر-بىرىنە قارسى تۇرادى. شاقاڭ «نارقىزىل» اتىنىڭ ۇستىندە    ءوزىنىڭ اتاقتى شوقپارىمەن. سودان، ال باستاڭدار دەپ بەلگى بەرەدى.  اتتىڭ باسىن  قويا بەرەدى ەكى جاق. قالماق نايزاسىن تىكە ۇستاپ كەۋدەدەن تىرەيىن دەپ شابادى. شاقاڭ ونىڭ نايزاسىن شوقپارمەن سالىپ قالىپ اناداي جەرگە ۇشىرىپ جىبەرەدى. اتتىڭ باسىن بۇرىپ الىپ، ءبىر-بىرىنە قايتا شابادى. قالماق قىلىشىن سۋىرىپ الىپ ءتونىپ كەلە جاتادى. شاقانتاي تەز جىلدامدىقپەن قالماقتى شوقپارىمەن قالپاقتاي ۇشىرىپ تۇسىرەدى. سودان قاراكەرەي قابانباي مەن شاقانتاي ساربازدارى قالماقتاردى         ءۇش   كۇن   بويى   العا   جىبەرمەي   ۇستاپ   تۇرعان   ەكەن.

                           شاقانتاي  مەن  ەر   جانىبەك

بەرداۋلەتۇلى  جانىبەك  كيەلى  باتىر  بولعان . ونىڭ  كيەسى  قوس  ءبورى  ەكەن . شاقاڭ  قالجىڭداپ : – سەن  كيەڭدى  قاراتاماق  كوك  نايزاما  ايىرباستامايسىڭ  با؟ ، – دەگەندە  جانىبەك : – بەرداۋلەتتىڭ  بالاسىنىڭ  سىزگە  بەرەرى  تاۋسىلمايدى . امالىم  نە ؟. ول  جاعى  جاراتقان  ءتاڭىردىڭ  ءىسى  عوي ،- دەپ  جاۋاپ  بەرگەن  ەكەن . شاقانتاي  باتىردىڭ  كوپ  جورىقتارىنىڭ  بىرىندە ، جانىبەك  باتىرمەن  بىرگە  بارقىتبەل ( قازىرگى   تارباعاتاي ) تاۋىنىڭ  سولتۇستىگىندەگى  كوكبەكتى  وزەنىنىڭ  شىعىسىنداعى  سەگىزساي  سارالا  تاۋ  باۋرايىندا   قالماق  شاپقىنشىلارىنىڭ  ون  سان  قولىن  وزدەرى  كەلگەن  شاعانوباعا  قۋىپ  تاستاعان  ەكەن .  ەر  جانىبەك  شاقانتاي  باتىردى  اعا  ساناپ،  الدىنان  شىقپاعان  دەسەدى . ەكەۋى  قاتار  تۇرعاندا  بويلارى  سۇڭعاقتانىپ ، كورگەن  جۇرت  باتىرلىقتىڭ  «قوس  بارىسى»  دەپ  اتاعان  ەكەن . شاقاڭ  جاۋگەرشىلىكتە  ەدىل ، جايىق  جاققا  اتتانعاندا:  «جالعىزسىراپ  قالعاندايمىن . بىراق ، ءبىز  ەل  ءۇشىن  تۋعان  ەر  ەمەسپىز  بە ؟ ول  جاقتان  دا  ءبىر  جانىبەكتى  تابارمىن  دا  دەپ  بارىپ : – بىراق  ماعان  جان  جاعىنان  دا ، قان  جاعىنان  دا  جانىبەك  بىرەۋ – اق»  دەپ ، ات  شىلبىرىن  اسىقپاي  بۇرىپ: – قوش ، ارىسىم ، -دەپ ، دەنەسىن  تىك  ۇستاپتى  دەيدى . بىراق  قايدا  جۇرسە  دە  جانىبەكتىڭ   ساۋلىعىنا   الاڭداي  بەرىپتى  دەيدى ، بىزگە  جەتكەن  اڭگىمەلەردە .

جالپى،  شاقانتاي  باتىر  حان  سارايىنان  الىستاۋ ، اۋلاقتاۋ  جۇرگەن  ەكەن . «ماعان  حان  سارايىنان  قابانبايدىڭ   دالاسى  جاقىن»  دەۋى  وسىدان  بولسا  كەرەك .

شاقاڭ  باتىرلىعىمەن  بىرگە ، توكپە  اقىن ، ءتۇيىندى  ءسوزدى  شەشەن  بولعان  دەسەدى . بىردە  ول  جانىبەككە :

                        بەرداۋلەتتىڭ   بالاسى ، وڭ  قولىمنىڭ  سالاسى،

                         قىرلارىمدى  شولاتىن   قىرعي  كوزدىڭ  قاراسى .

                         بىتىك  ورمان  بيىگى ، بيىك  تاۋلار  قارلىسى

                         قاناتتارى  تالمايتىن قارشىعانىڭ  ءشاۋلىسى  ، -

                        دەپ ، تاقپاقتاعان  ەكەن .  

كەڭەسجانشالقارۇلىنىڭ قىتايداعى  شاقانتاي  باتىردىڭ   ۇرپاقتارىنان  جيناعان  دەرەكتەرىنەن :

شاقانتاي  بابامىز  تۋرالى  قىتايداعى  ۇرپاقتارىنىڭ    توي  جيىنداردا  ايتىپ  جۇرگەن  ولەڭدەرىنەن :

1.1           قايراي – قايراي  قايراقتىڭ  تاتى  شىققان،

مالشىدا  ۇققان  بۇل  ءاندى ، باتىردا  ۇققان .

مەن  باستاماي  بۇل  تويدى  كىم  باستايدى

ون  جاسىندا  بابامنىڭ  اتى  شىققان .

باتىر  بابام  باس  بولعان  ماقال  دايىن،

ايتىپ  بولماي  بۇل  ءاندى  جاتا  المايمىن .

سابەت  پەنەن  جۇنعوعا  تاراتىلعان

ۇرپاقتارى  بۇل  كۇندە  شاقانتايدىڭ .

بۇركىت  تە  ءجۇر  بۇل  ءاندى  ايتىپ تاۋ- قيادا،

قانات  قاعىپ  سامعاپ  ءبىر  قىر – قياعا  .

شاقانتايدىڭ  ۇرپاعىن  بىلمەك  بولساڭ

قىرىم  مەنەن  تيبەت  پەن  تۋركيادا .

ەبى  سوقسا  پانالاپ  تال ، باعىنا ،

تاعدىر  جازعان  امال  نە  حانتاۋىنا .

شاقانتايدىڭ  ۇرپاعىن  بىلمەك  بولساڭ

مۇڭى  قالىڭ  تاۋ ، مۇحيتتىڭ  ار  جاعىندا  .

1.2          ءۇيى  بولعان  بابامنىڭ  ون  ءتورت  ءتۇتىن ،

ءتۇتىن  سايىن  ايەلدەن  بولعان  كۇتىم .

بولعان  ەكەن  بەس – بايبىشە ، توعىز – توقال

ءبىر  تايپا  ەل  بولعان  ەكەن  مۇقىم .

جازى  مەنەن  بابامنىڭ  كۇزى  بولعان ،

جۇرگەن  جەردىڭ  شولەيتى – سىزى  بولعان .

بىلمەك  بولساڭ  بابامنىڭ  ۇرپاقتارىن

ەكى  ءجۇز  ەلۋ  -  ۇلى  مەنەن  قىزى  بولعان  .

تاعدىرىنىڭ  تاۋلارداي  اۋىرى  بار ،

مۇنى  تۋعان -تۋىسقان  باۋىر  ۇعار    .

ارعى  بەتتىڭ  اقسۋداي  القابىندا

«شاقانتاي»  دەگەن  ۇلكەن  اۋىلى  بار .

1.3          ونەگە  عىپ  بىزدەرگە  ءسوز  ارناپتى ،

قارسى  الدىنان  سوقسا  دا  ىزعار  قاتتى ،

جالپاق  جاتقان  دالاما  جارا  سالىپ

جاۋى  بولعان  قىرىپتى  بوز  قالماقتى  .

جەر  بەتىندە  قورعاپتى  قىزعالداقتى ،

دۇشپانىنىڭ  ىشىنە  مۇز  جالاتتى .

كەڭ  ولكەمنىڭ  كەگىمەن  باتىر  بابام

كەلمەسىنە  جىبەرگەن  بوز  قالماقتى .

وسىلايشا  ەر  شاقانتاي  ەلىن  قورعاپ ،

باتىرلارمەن  باس  قوسىپ  جەرىن  قورعاپ ،

تەنتەكتەردى  تۇزەتىپ  تەزگە  سالىپ  ،

تەكتىلەردىڭ  ءجۇرىپتى  قولىن  قولداپ .

2.  قازاق  حالقىنىڭ  قايراۋلى  قىلىشىنداي ، ەرتتەۋلى  تۇلپارى  مەن  العىر  سۇڭقارىنداي  بولعان  شاقانتاي   باتىردىڭ  توكپە  جىرلارىنان :

دۋدىعا  سىلكىپ  قاعايىن   ،                    قولىما  ساداق  الايىن ،

دۇشپانعا  ويران  سالايىن .                  قورامساققا  قول  سالايىن .                                                       ىرىق بەرمەس جاۋىزدىڭ                        قاس  جاۋىنا  ەلىمنىڭ

باسىن  قاعىپ  الايىن  .                         قاسقايىپ  قارسى  بارايىن .

*   *      *    *       *                                                                                                                        اققويان اتقا ەر سالىپ  ،                         اققويانىم  استىمدا ،

الداسپاندى  قولعا  الىپ ،                    اسقار  تاۋدىڭ  قاسىندا ،

شاشاقتى  نايزا  سەكىلدى                       اقسۇڭقار  بولىپ  ۇشامىن

شاشايىن  جىردى  تولعانىپ  .             اق  بوران  بولىپ  قۇشاعىم .

*      *       *       *        *

اققويانىم  استىمدا  ،                             ەرەكشە  جومارت  جولىم  بار ،

شۇبارتاۋدىڭ  شۇبار  تاسىنا               ەڭكۋلەس  جولداس  بولىڭدار .

جانىيمىن  تۇلپار  تۇياعىن                   قۇتىلماس  جاساق  جوسا  بوپ

جالعاستىرىپ  جاسىنعا   .                      قۇدىرەتىم  ماعان  بولىپ  جار .

*             *         *         *           *

ەكى  قولىم  قارىسىپ   ،                           دۇشپانعا  شاۋىپ  بارامىن

ەبىنىڭ  جەلىمەن  جارىسىپ ،                   وعى  بولىپ  اتقان  دالانىڭ

اققويانمەن  كەلەمىن                                قولىمدا  شوقپار  قورعاسىن

اتا  جاۋمەن  الىسىپ .                             قولدايدى  مەنى  تالابىم

*             *            *             *             *

ءوزىمدى  قويمان  جاسىرىپ ،                     جوڭعارعا  ويران  سالايىن

ايتامىن  ءسوزدى  اسىرىپ  .                       اتقىزىپ  تاڭنىڭ  ارايىن

جەڭىسىم  ءۇشىن  الداعى                              وپات  بوپ  كەتكەن  ەرلەردىڭ

كەلەمىن  كەكپەن  اسىعىپ  .                       وشتەرىن  مىقتاپ  الايىن

*          *           *             *              *

التى  مالتا  اس  بولىپ  ،                           ايانبادىم  مەن  داعى ،

جاستانعانىم  تاس  بولىپ  ،                       ايانبادى  ول  داعى .

شاشى  قاتىن ، ءوزى  ەركەك                           قان  جوسا  عىپ  سىلتەندى

جولىمدى  كەستى  قاس  بولىپ .                    قارا  نايزا  قولداعى .

*            *        *          *         *

قازاق  قازاق  بولعالى ،                                قازاق  قازاق  بولعالى ،

حاس  باتىرسىز  بولمادى  .                          قالىڭ  ەل  بولىپ  تولعاندى .

قارسى  كەلگەن  دۇشپانىن                           قاسىرەتىم  سول  عانا

قايمىقپاي  ءجۇرىپ  وڭدادى  .                      قانى  تامعان  جولدارى…

*       *       *        *         *

جاعالتاي  دەگەن  قۇس  بولار ،                       بۇلبۇلدارعا  بارمايتىن ،

جاعالاپ  ۇشقان  جازىقتى  .                         بوزتورعايدى  المايتىن ،

بۇلدىرىقتى  بوكتەرىپ                                  جاعالاپ  ءجۇرىپ  جازىقتى

ءبۇرىپ  ءبىر  جەگەن  ازىقتى  .                           جاز  بويى  ۇشىپ  سامعايتىن .

*         *       *         *         *

توبىلدى  كورسەم  تولقيمىن ،                      بيدايىعىم  قولىمدا ،

تورعايدى  كورسەم  شالقيمىن .                    بيپازداپ  ۇستاپ  قولىما ،

كولدەرىندەي  كوسىلىپ                                     قاراشا  قازدى  ىزدەيمىن

كوك  ۇيرەكتەي  قالقيمىن .                            قارايلاپ  وڭ  مەن  سولىما .                                                                                                                                                              بيدايىق  دەگەن  سۇلۋ  قۇس ،                           ساقتانىپ  كوزىن  تۇرادى

سالعانىڭدى  الار  تىنىمسىز .                    سياقتانىپ  سۇلۋ  قىز….

*        *           *             *         *

ۇرپاعىم  مەنىڭ  كوپ  بولار ،                         ۇرپاعىم  مەنىڭ  تاس  بولار  ،

ورتەڭگە  تۇسەر  وت  بولار .                              وپىرىلمايتىن  جاس  بولار .

ورعىپ  باسقان  ىزىندە                                      وسقىرىپ  جۇرگەن  دۇشپانى

ور  اۋىز  قۇمداي  ءشوپ  قالار .                       ءورىسىن  بەرىپ  جاسقانار .

*              *          *            *        *

ۇرپاعىم  مەنىڭ  از  بولماس  ،                        ۇرپاعىم  مەنىڭ  ، ۇرپاعىم ،

اققۋ  بولىپ ، قاز  بولماس  .                           قارا  قۇس  بولماس ، قۇر  قالىڭ  .

ىزعارلى  قىسىن  ۇركىتپەي                             اتىراتۇعىن  ەركىمەن

قاناتى  جاسىل  جاز  بولماس  .                       اق  يىق  بولار  قىر  تاڭىن !

         3.    شاقانتاي    عاقليا  سوزدەرى   

باتىردىڭ  باقىتى – ەلىندە ، اقىننىڭ  باقىتى – جەرىندە .

اتا ، انا  باقىتى – بالا ، دانانىڭ  باقىتى-  دارا .

قارا  جەر – ىرىس ، حالىققا – تىنىس .

بايىڭ  سويلەسە  باسقاق  بول ، بالاڭ  سويلەسە  اسقاق  بول .

قاتىن  اشۋلانسا  قازان  قايناتادى . شايپاۋ  قاتىن  شاي  تاسىتادى.

جاۋىڭا  قاتتى  بول ، قاشقانىڭدا  اتتى  بول .

« دالادان ارتىق  داڭق  جوق ، اللادان  ارتىق  انىق  جوق .

قۇدايدان  ارتىق  يەم  جوق ، قۇراننان  ارتىق  كيەم  جوق .

قۇران  شىن ، پايعامبار  حاق !

زالىم  ادام  زارىن  ىشىنە  بۇگەدى . زارلىنىڭ  داۋىسى  مۇڭدى .

دالانىڭ  كوركى  مال . جومارتتىڭ  جولى  بولعىش .

ولەرمىن ، كىم  ەكەنىمدى  ولگەن  سوڭ  كورەرسىڭ .

جوعالعان  پىشاقتىڭ  ءبارى  التىن  ەمەس .

ەسەك  تە  ەرلىك  جاسايدى ، ەرلىگى  ەلگە  بىلىنبەيدى .

وتىرىك  ءتۇبى  قورلىق .

دولى  قاتىن  اشۋشاڭ ، دولىلىقپەن  ورتان  جىلىكتى  سىندىرار .

جامان  قاتىن  بايىمەن  جاز  بويى  ۇرسىسادى .

عۇمىر  جىگىتتىكتەن  باستالىپ ، قارتتىقپەن  اياقتالادى .

الىستاسا  اعايىن ، جىلقىداي  كىسىنەسەدى .

جاقىندا  جۇرسە  اعايىن ، جامان  يتتەي  تىستەسەدى .

جەرىن  ساتقاندى – جەتى  اتاسى  قارعايدى .

ەلىن  ساتقاندى – ون  ەكى  اتاسى  قارعايدى .

ماقساتىم  باي  بولۋ  ەمەس ، ەل – جۇرتىما  ساي  بولۋ .

اقىلدىعا  اقىل  قوس ، اقىلسىزعا  تاباق  توس .

سەلەبەڭدى  تاستاما ، سەسكەنگەندە – سەرىگىڭ .

سىلەۋسىن  ءىسىنىن   ءىن  تۇبىنە  تاستامايدى .

بارلىتاۋدا  بارتال  بولىپ  كوش . زياتتى  جىگىت – ۇياتتى  جىگىت .

شۇنگىلىڭ  بولماي ، شىرقىڭ  كەتەر .

باقاناس – باقىت . شۇبارتاۋ – شۇرات . ايدىنكول – سۋات .

تۇلىكتىڭ  تورەسى – تۇيە ، جەلىنىڭ   سەرەسى – بيە .

قادىرلەسىپ  سىيلاسقان  قانتتان  دا  ءتاتتى .

جاقسى  انا  جالپاق  جۇرتتىڭ  اناسى ، وت  باسىنىڭ  داناسى .

ەر – وت  باسىنىڭ  يەسى ، ايەل – وت  باسىنىڭ  كيەسى .

ءسوز  اتاسى – قارا  بي ، سۋ  اتاسى – سۇلەيمەن .

ءسوز  توركىنى – قازاعىم . كۇي  توركىنى – قازاعىم .

سۋ  تۇنىعى – باستاۋىم ، ءشول  سۇلۋى – باستاۋىم .

جەر  سۇلۋى – باستاۋىم ، ەل  شىرىنى – باستاۋىم .

تامشىدان  وسە – كول  بولار ، تام  ۇيدەن  وسە – ەل  بولار .

كوزدەن  تايسا  كوڭىلدەن تاسا. حاس  باتىردىڭ  ارمانى  قارا  ورمانداي.

قىزعىشتىڭ  ءۇنى  كولىندە ، قىزدىڭ  ءۇنى  ەلىندە .

ەكى  ايعىر  ءبىر  ۇيىردە  جاراسپايدى . جولبارىستىڭ  تەگى  مىسىق .

ءپىلدىڭ  زارەسىن  بيتتەي  تىشقان  الار .

سامۇرىقتان  باق  تايسا ، ساۋىسقان  بي  بولادى .

سامۇرىق  سارالا  قازعا  توياتتاماس .

سارىارقادا  سامۇرىق  جوق ، ساۋىسقان  كوپ .

قۇمدا  تۋعان  تىشقان ، قۇلانعا  ايبات  شەگەدى  .

دالادا  ءبورى  ۇلىسا ، داراققا  يت  ساريدى .

بيدايدى  بىلمەگەن ، بيدايىققا  كوز  تىگەر  .

بيدايىقتاي  قۇس  بولماس ، بيدايداي  اس  بولماس .

وشىككەن  يت  ءىزىن  تالايدى . قاسقىردى  كورسە ، قالتىرايدى  جامان  يت .

كوز  تويسا  دا ، كوڭىل  تويمايدى .

بورانداي  سوققان  بوز  قالماق ، بوز  كەمىك  بولىپ  جوعالار .

قاھارعا  مىنگەن  باتىرلار ، قايمىقپاستان  سوعا  الار .

توزعان  قورامساققا ، جەبە  توقتاماس .

قوزىقانىڭ  مىنەزى  قوزىداي  بولماس .

تاۋتاننىڭ  مەكەنى  بيىك  تاۋ ، كيەلى  جەردە  كيىك  قاۋ .

جەردەگى  ءىنىسىڭدى  كوكتەگى  ءىلبىسىن  ىلەر . قونايسىز  قۇندىز  بولماس .

بورباستى  جەردە  بورىق  بولماس . بورىقتى  جەردە  قۇراق  بولماس .

شاباقتىڭ  باسىنا  باق  قونسا ، شاعالا  كەلىپ  سالەم  بەرەدى .

قىلىش  ءتىستى  جولبارىس ، قيسىنىن  تابار  جولدا  الىس .

قاسقىردىڭ  تەكتىلىگى – قايتپايتىن  بەتتىلىگى .

تاۋىڭ  باردا – تاۋتانىڭ  بار ، جاۋىڭ  باردا – جانجال  سال» !

ءوزىن  تانىعان  ادام  باسقانى  دا  تانيدى» .                                                                               

5.  قىتايداعى—پروفەسسور ، قىتاي  ءتىلىنىڭ  مامانى -  ناريمان  

         جاباعىتاەۆتىڭ   «جاريا  سىرى»

ەرەن – ەرەن ، ەرەنتاۋ ،                                   ءۇرىمجى  دەگەن  قالا  بار،

تولىپ  جاتقان  سالا  بار .                              ەلەڭدەتەر بەلەن تاۋ .

ەل  جۇرتىنان  ايرىلعان                                شىعىسىمدا – بوگدا  تاۋ ،

مەن سياقتى  بەرەن  بار .                                شىرىلداپ  سونى  پانالار

اينالايىن ، جان  بابام                                 ەرلىككە  باتىل  بارا  العان ،

ارۋاعىڭنان  اينالام  .                                   باتىر  بولىپ  جارالعان  ،

بوز  قالماقتان  دالاسىن                                 ۇلى  بابام  ۇرپاعى

ەرلىكپەنەن  قورعاعان .                                    جەر  جۇزىنە  تارالعان .

كوپتەن   ويلار  كوكتەيدى

كوكسەگەندى  شەكتەيدى …

باتىستا  جاتقان  بايتاق  ەل

ەشتەڭە  ساعان  جەتپەيدى …

  ادەبيا  (باسەن)   سەرىكالدى  قىزىنىڭ   ەستەلىكتەرىنەن                                                                                                       

ۇلكەندەر جينالىپ،اتا بابالارى تۋرالى  اڭگىمە – ەستەلىكتەردى  ايتىپ    وتىرۋشى  ەدى . ءبىز  ۇقسىن ، كەيىنگى  ۇرپاققا  ايتا  ءجۇرسىن ، تۋىستىقتارى    نىعايىپ ، يماندىلىقتارى ارتا ءتۇسسىن ، اتا  بابالارىنىڭ  اتىنا  كىر  كەلتىرمەسىن، جاقسىلىعىن  ۇيرەنسىن، جامانىنان  جيرەنسىن  دەگەن  ماعىنادا  ەدى …  بابامىز   شاقانتاي  :

« باسىڭا  ءىس  ءتۇسىپ  قينالعان  كەزىڭدە  بايقوتان مەن  جوبالاي  بابالارىڭا  سيىن ، قىل  ۇستىندە  تۇرساڭ  ماعان  سيىن» ، دەپ  وسيەت  قالدىرعان .

… جاڭىل  ( جاكەم )  انامىزدان  تۋعان  بەس  ۇل  ەركە ، الكەۋدە  باتىر  بولىپ  وسكەن  ەكەن . شەشەمىز  باۋىرىنداعى (ەڭكەدەن  تۋعان  قۇلباراقتى  وزىنەن  تۋعان  بايباراقپەن  ەكەۋى  ەگىز  قوزىداي  تاتۋ  ءوسسىن  دەپ ،  جاڭىل  شەشەمىز  باۋىرىنا  سالعان). اسا  ۇعىمتال ، اقىلدى  قۇلباراققا  ريزاشىلىعىمەن  ەرەكشە  كوڭىل  ءبولىپ ، كەلەشەك  ۇرپاعىنا  زەيىندى  بولار-اۋ  دەپ  باتاسىن  بەرگەن .  قۇلباراق  بايباراقتىڭ  ايتقان  ءسوزىن  جەرگە  تاستاماي ، اقىلدىلىقپەن  ورىنداپ ، ىستەگەن  جاقسىلىعىن– «باۋىرىم  وسىلاي  دەپ  ايتىپ  ەدى» ، دەپ ، انامىز  جاڭىلدى  تاڭ  قالدىرعان .

ەكەۋى  ەر  جەتىپ ، وتاۋ  تىگىپ ، ەكى  اۋىل  بولىپ  ەنشىسىن  الۋعا  انالارى  جاڭىلدىڭ  الدىنا  كەلەدى . ول  كىسى  رۇحساتىن  بەرىپ ، العاندارىڭدى  اكەلەرىڭە  سوڭىنان  بايانداڭدار ، دەپ  تاپسىرما  بەرەدى . مالدارىن  ءبولىسىپ  الىپ ، كوڭىلدەرى  جايلانىپ ، توبە  باسىندا  اقساقالدار  كەڭەسىن  قۇرىپ  وتىرعان  اكەلەرىنە  كەلىپ، ۇلكەندەرگە  سالەم  بەرىپتى. كەلگەن  جۇمىستارىنان  حاباردار  اكە : – ايتىڭدار ، دەپ  بەلگى  بەرەدى .  قۇلباراق  ءيىلىپ ، بايباراققا  الدىمەن  سەن  تاڭدا  دەپتى . الكەۋدە  بايباراق :

- ايتسام  ، اكە !  مالدىڭ  ىلعي  جاس  ءۇيىرى  مەن  جاقسىلارىن  تاڭداپ  الدىم ، -دەپتى . ال ، سەن  قۇلباراق ، نە  الدىڭ ؟ – دەگەندە :

- مەن ، اكە ، ىنىدەن  قالعان  كارى  قۇرتاڭ  مالدارعا  يەلىك  جاسادىم ، -دەگەن  ەكەن . بابامىز  ۇلدارىنا  قولدارىڭدى  جاي  دەپتى :

- بايباراق ، اۋزىڭ  اسقا ، بۇتىڭ  اتقا  جارىماي ، اللانىڭ  بەرگەن  ماڭدايىڭداعى  رىزدىعىمەن  وتەدى  ەكەنسىڭ.  قۇلباراق ،  بار  بايلىق  سەندە  قالادى . بىرلىك ، ىنتىماقتارىڭ  نىعايا  بەرسىن ، ەندى  انالارىڭا  بارىڭدار ،  دەپ  شىعارىپ  سالىپتى . كەيىنگى  ولاردىڭ  ومىرلەرى  ، اتا  باتاسىن  دالەلدەگەن . باي ، داۋلەتتى  ادامدار  قۇلباراق  ۇرپاعىنان  تاراعان ، بەرەكەلى  ىرىستى  ۇرپاق  اكە  باتاسىن  ورىنداپ ، وسيەت  قۇردى .

« باتالى  قۇل  ارىماس» دەگەن  ءسوز  وسىدان  قالسا  كەرەك .

3. شاقانتاي  باتىردىڭ  ءبىرىنشى  بايبىشەسى  جاڭىل ( جاكەم )  انامىز  قاراكەرەي  قابانباي  باتىردىڭ نەمەرە قارىنداسى  ەكەن . شاقانتاي  باتىرلىعى ، كەلبەتتىلىگى  مەن  اقىلدىلىعىمەن  كوزگە  ءتۇسىپ ، قاس  سۇلۋ  جاڭىلمەن  كوڭىل  جاراسىمدىلىعىن  سەزگەن  قابانباي  باتىر  قارىنداسىنا  لايىقتى  جار  دەپ ، كەلىسىمىن  بەرگەن  ەكەن . داعاندەل  بويىنا  اتتاندىرىپ ، توي  جاساپ ، ۇزاتار  الدىندا ، ءبىر  اي  بۇرىن قالماق  شاپقىنشىلىعىنان  قولعا  تۇسكەن  تۇتقىنداردىڭ  ىشىندە  قالماق  باتىرىنىڭ  قىزى ، اي  دەسە  اۋزى ، كۇن  دەسە  كوزى ، قولاڭ  شاشى توبىعىنا  تۇسكەن  ەڭكە  سۇلۋ  بار  ەكەن . قابانباي  باتىردىڭ  ەڭكەگە  كوزى  ءتۇسىپ ، ەرەكشە  كۇتىممەن  بولەك  كۇتكىزىپتى . جەڭگەلەرىنىڭ  سۋىق  كوزقاراسىنان  قىزدى  قۇتقارماق  بولىپ  اقىلدى  جاكەم ، اعاسىنا  كىسى  سالىپ : – ماعان  كۇڭدىككە  شابىندىدان  تۇسكەن  قىزدى  بەرسىن ، سوندا  مەن  ريزامىن  اعاما ، – دەگەن  ەكەن .

سۋىق  كوزبەن  سۇقتانىپ  جۇرگەن  جەڭگەلەرى  ارالاسىپ ، ەراسىلدان (قابانباي )  رۇقساتىن  الىپ ، ەڭكەنى  جاڭىل  انامىزعا كۇتۋشى  ەتىپ    قوسىپتى . وتىز  كۇن  ويىن ، قىرىق  كۇن  توي  بولىپ  جاڭىل  انامىز  جاساۋ ، ەنشىسىمەن  داعاندەلگە  قاراي  كوشىن  بۇرىپتى . ءۇش  كۇن  ءجۇرىپ ، جول  بويىندا  جەڭىل  وتاۋ  تىگىپ ، ەرۋ  جاسايدى .  ساربازدار :  -  شاقانتاي  ، شاڭىراعىڭدى  كوتەر ، دەپ  ايعايلايدى . قارۋ  جاراق  اسىنعان  بابامىز تىگىلىپ  جاتقان  ۇيگە  كەلىپ ، شاڭىراقتى  باقانمەن  كوتەرىپ  تۇرىپ، ، ۋىق  شانشىپ  جۇرگەن  ەڭكە  قىزعا  كوزى  ءتۇسىپ ، ەسى  كەتىپ ، نە  ىستەپ  تۇرعانىن  ۇمىتىپ ، ويعا  شومىپ ، جەتى  ۋىق  تۇگىل ، سانى  جيىرماعا  جەتىپتى . بۇنى  بايقاعان  ەڭكە  قىز :  باتىر  اڭعال  دەگەن  راس  ەكەن ، ەستى  ادام  جەتى  ۋىقتان  كەيىن  شىعىپ  كەتەدى ، ءسىزدى  كىمگە  تەڭەسەم  ەكەن ، – دەپتى …

باتىر  سەرپىلىپ : – مىنا  كۇڭ  نە  دەيدى ، دەپ ، ساداقپەن  تارتىپ    جىبەرىپتى. ساداقتىڭ  جەبەسى  بارىپ  ەڭكە  سۇلۋدىڭ  قارا  سانىنا  قادالادى . سوندا  ەڭكە  شەشەمىز  اۋىرسا دا ، قانىن  سورعالاتىپ : – كىم  اتتى ، ەتەگىمدى  كوتەرىپ  ساداقتىڭ  وعىن  ءوزى  السىن ، دەپ  ەشكىمدى  جانىنا  جولاتپاپتى . شاقانتاي  بابامىز  جاڭىل  شاقىرادى  دەگەنگە  بارادى .  اقىلدى    اپامىز : – ماڭدايىڭا  جازىلعانى  وسىلاي  شىعار ، بار  دا  ەتەگىن  كوتەرىپ  وعىڭدى  ال ، مولدا  شاقىرىپ  نەكەڭدى  قيعىز ،  مەنەن  رۇحسات،-  دەگەن  ەكەن . وسىلاي  ەڭكە  اپامىز  شاقانتاي  بابامىزدىڭ  جاڭىلدان  كەيىنگى  ەكىنشى  بايبىشەسى  بولىپ ، قۇلباراق  اتامىزدى  دۇنيەگە  اكەلگەن  ەكەن …»

        شاقانتاي     باتىردىڭ    تۋعانىنا    300    جىل

باتىردىڭ   تۋعانىنا   ءۇش  ءجۇز  جىل  تولۋىنا   ارنالعان   مەرەيتوي   2006 -جىلى  ،18 19  تامىز   كۇندەرى  شۇبارتاۋ   وڭىرىندەگى   قوساعاش   اۋلىندا   ءوتتى .

ون  سەگىزىنشى   تامىز   كۇنى  ، تاڭ   بوزىنان   قاراۋىلتوبەدەگى   شاقاڭنىڭ   كەسەنەسىنىڭ   ماڭىنا   كەلىپ   اتباسىن   تىرەگەن  ادامداردىڭ   سانىندا   ەسەپ   بولعان  جوق . ولاردىڭ   ءبارى   باتىر   بابانىڭ    باسىنا   قۇران   باعىشتاپ ، دۇعا  وقىتپاق  نيەتتە  بولاتىن . تاڭەرتەڭگى  ساعات وندا  اۋداندىق  مەشىتتىڭ باس   يمامى  ايدىن   جەڭىسۇلى  ، شاقانتاي   جاۋقاشارۇلىنىڭ   رۋحىنا   ارناپ ايات  وقىدى.   وسىدان   كەيىن   قاراۋىلتوبەدەن  قوزعالعان  قالىڭ  جۇرت  قوساعاش اۋلىنداعى جاڭادان  بوي   كوتەرگەن    شاقانتاي   باتىر   مەشىتىنىڭ   الدىنا   جينالدى .  وسىناۋ    مەشىتتىڭ   قىسقا   مەرزىمدە   سالىنۋىنا   باتىردىڭ   ۇرپاقتارى   عانا   ەمەس ،  بۇكىل   حالىق    ءبىر   كىسىدەي    جۇمىلدى . قوماقتى   كومەك   كورسەتكەندەردىڭ   اراسىندا   سادۋاقاسوۆ  ت.(1 000 000ت.) ، نايزابەكوۆ  ن . (1 000 000) ، اماندوسوۆ  ك. ( 1 000 000) ، بەلگىلى   كاسىپكەر    الپيەۆ  ا . (ۆاز  اۆتوك.) ، يبراەۆ  ن.(500 000), ىدىرىسپاەۆ   ق .( 250 000 ), اينابەكوۆ م. (100 000) ، ءماجىلىس   دەپۋتاتى   سابيانوۆ  ن. (500 000,  2 – ۆاز ), حايبارۇلى  ا . ( 300 000 ) ، تلەۋبەردين    ج . ( 150 000 ),  مۇقاشەۆ   ە . ( 100 000) ، الماتى  ق . تۇركسيب   اۋدانى   سالىق   كوميتەتىنىڭ   باستىعى    قابىشەۆ   ا. ( 200 000 ) ، كەنجەعارين  ا . ( 100 000 )  ، ءتولتاي  ت . ( 140 000 ) ، ولكەباەۆا  ل . ( 100 000 ) ، شايمەردەنوۆ   مۇراتبەك ( 100 000 ) ، تاشكەنباەۆ   م . ( ۆاز ) ، سۇلەيمەنوۆ  ق . ( ۆاز ) ، جامپوزباەۆ ب . ( 150 000 ) ،  شاياحمەتوۆ  ت .  مەن  قابدىقالىموۆ  ءا . ( ءبىر  جىلقىدان ) ،  يسكاكوۆ  س . پەن  سەمىزباەۆ  ءا . ( كومپيۋتەر   كلاسى ) . تويدىڭ   جوعارى   دەڭگەيدە   وتۋىنە  اتسالىسقان   ا . اليمحانوۆ ، ورىنباسارۇلى  ق . ، ب. سايات ، ءا . جاقىپبەكوۆ  ، يبراەۆ  اسقار ، شولانباەۆ  ب . ،  ە . تاۋىرباەۆ ، رىسقاليەۆ   ق .، قاسىمباەۆا  ت . ، جايدارين  ا . ، قاباسوۆ  ق . ، و. ەرۋباەۆ ،  جانات ، سەرىكبول   قوجاحمەتوۆتار ، س. مۇقاتوۆا ، بەكمۇرات ، ە. قاناپيانوۆ،  جولامانوۆتار   اۋلەتى  ، ت. ب.    كوپتەگەن  اتتارى   اتالماي   قالعان  ازاماتتارعا    اتا   بابالار   ارۋاعى   رازى   بولىپ ، اللادان   نۇر   جاۋسىن !

وسى   تويدا   الماتىدان   كەلگەن   شاقانتاي    ۇرپاعى   ت . ءتولتايدىڭ   باسپادان   جاڭا   عانا   شىققان   « شاقانتاي»   شەجىرە -  ەستەلىك   كىتابىنىڭ   ەكىنشى   باسىلىمىنىڭ    تاراتىلىمى    بولدى . كىتاپتان   تۇسكەن   100 000  تەنگە   جاڭادان    اشىلىپ    جاتقان   قوساعاشتاعى   شاقانتاي   مەشىتىنە    بەرىلدى .

تورعاي اتامىزدىڭ   ۇرپاعى    تەنتەكسارى    نەمەرەسى  -  نۇرگۇلسىم   قىتايدان     ارنايى   كەلىپ ،  شاقاڭنىڭ     250 – جىلدان    بەرى     ساقتالىپ     كەلگەن    شەكپەنىنىڭ فوتوسۋرەتىن   جۇرتشىلىققا    تانىستىردى .  نۇرگۇلسىم    مەشىتتىڭ    سالىنۋىنا    دا    اتسالىسىپ ،  قۇرىلىس    ماتەريالدارىمەن  (  كافەل )    كومەك    كورسەتتى .

مەشىتتىڭ   اشىلۋ   سالتاناتىن   « قوساعاش»   اۋلىنىڭ   اكىمى   قازوۆ   ب . اشتى .   قۇتتىقتاۋ   ءسوز  سويلەگەن   جەڭىسۇلى  ا .،  جولامانوۆ  ت. ، اكادەميك  قايمولدين  و . ، الپيەۆ  ا . ، ءۇرجار   اۋداندىق   ءماسليحاتىنىڭ    حاتشىسى  بايسينوۆ ق.، اردەگەر  شاكەتوۆ  س . ، «اللا   ءۇيىنىڭ»   ەلدىڭ   ەلدىگىنە ، بەرەكە   بىرلىگىنە ارقاۋ بولاتىنىن  اتاپ   ءوتتى .  مەشىتتىڭ    اشىلۋ   لەنتاسىن   اۋدان   اكىمى    شەرۋباەۆ  ن.  پەن    كومپوزيتور   ە . راحماديەۆ   قيدى .   وسىدان   كەيىن   سالتاناتقا   قاتىسۋشى   قالىڭ   جۇرتشىلىق  قوساعاش   اۋىلدىق   شاقانتاي    باتىر    مەشىتىندە    وقىلعان   جۇما   نامازىنا    قاتىستى .  جاڭا   اشىلعان   مەشىتكە   تارتۋ   رەتىندە   كوپشىلىك    بەرگەن   كىلەم ، پالاس ، جايناماز ، سۋرەتتەر ، كىتاپتار   ت. ب. تارتۋلاردا   ەسەپ   بولمادى .

جاڭا   مەشىتتىڭ   اشىلۋ   سالتاناتىمەن    قاتار ، قوساعاش   اۋلىنداعى   شوقان ءۋاليحانوۆ   اتىنداعى   ورتا   مەكتەپتە   كومپيۋتەر   كلاسىنىڭ  اشى-

لۋى   قاتار   ۇيىمداستىرىلدى . سوڭعى   ۇلگىدەگى   جاڭا   كومپيۋتەرلەردى   شاقاڭنىڭ 300–جىلدىق مەرەيتويىنا  لايىقتى   تارتۋ رەتىندە ، الماتىداعى   «AIVA»   كومپانياسىنىڭ    باسشىلارى   يسكاكوۆ   س.  ، سەمىزباەۆ   ءا .  سىيعا    تارتتى .

مەشىتتەگى    نامازدان   كەيىن   جينالعان   ازاماتتار   قاراۋىلتوبەنىڭ    باۋرايىنداعى    باقاناس   وزەنىنىڭ   بويىنا   تىگىلگەن   ەلۋ  – الپىس   اقبوز   ۇيلەرگە    اعىلدى .تۇسكى   استان   كەيىن   جىر -  جارىسى   ءمۇشايرا   باستالدى .   حالىق   الدىندا  باتىر   باباعا   ارناعان   جىر   ولەڭدەرىن  اقىندار  ۇلكەن   شابىتپەن    وقىپ   شىقتى . اقىنداردىڭ    جىرلارىمەن   الدىن   الا   تانىسىپ    شىققان   ءجيۋريدىڭ   شەشىمىمەن :

-  باس   جۇلدە  ، ۆاز   اۆتوكولىگى   بەلگىلى   اقىن   ن . ايتوۆقا   بەرىلدى .

- ءبىرىنشى ورىنعا ك.شالقاروۆ،ەكىنشى جۇلدەگە ۇسەنباەۆ  ب. مەن   ا. قورعاسبەك ، ءۇشىنشى   ورىنعا  ەرەجەقىزى  ءا .   مەن   قايرامباي  ق .   يە   بولدى .

جىر   ءمۇشايراسىنان   كەيىن ، مەرەيتويعا   ارنالعان  سالتاناتتى   جيىن   باستالدى . جيىندى   قىسقاشا   قۇتتىقتاۋ   سوزبەن   اۋدان   اكىمىنىڭ   ورىنباسارى   ن.  ازىمباەۆ   اشتى .  العاشقى   باياندامادا   شۇبارتاۋ   اۋدانىنىڭ    ەكونوميكالىق    جانە   الەۋمەتتىك   جاعدايى   تۋرالى   اكىمشىلىكتىڭ    اۋداندىق   اۋىرشارۋاشىلىق   باسقارماسىنىڭ   باستىعى   تىلەۋجانوۆ  ا .  ايتىپ   ءوتتى . بايانداما   اراسىندا   بەلگىلى   ءانشى – سازگەر  تۇرسىنعازى   راحيموۆ   « شاقانتاي»   اتتى   جاڭا   ءان -  تولعاۋىن   ورىنداپ   بەردى . ەكىنشى    باياندامانى   شۇبارتاۋ    ءوڭىرىنىڭ   تاريحى   جانە   جوڭعار   شاپقىنشىلىعىندا   ۇلت   ازاتتىق   كۇرەسكە   ءوزىنىڭ   ەلەۋلى   ۇلەسىن   قوسقان  شاقانتاي   باتىردىڭ   ەرلىگى   تۋرالى ،  بەلگىلى    جازۋشى ، حالىقارالىق   الاش    سىيلىعىنىڭ   لاۋرەاتى   تىلەۋحانوۆ  ت .  جاسادى . تىڭ   دەرەكتەرمەن   تولىسقان   وسى   باياندامانى   كوپشىلىك   جىلى   قابىلدادى .

العاشقى    قۇتتىقتاۋ    ءسوز    اۋدان   اكىمى    ن. شەرۋباەۆكە     بەرىلدى .  اۋدان   اكىمى   ءوز   سوزىندە  شاقاڭنىڭ    مەرەيلى   مەرەكەسى   ەرلىكتىڭ ، ەلدىكتىڭ   تويى   ەكەندىگىن ، كەيىنگى   ۇرپاق   ءۇشىن    تالىمدىك ، تاربيەلىك   ونەگە   بولىپ    قالا   بەرەتىنىن    اتاپ   ءوتتى .

كەلەسى   قۇتتىقتاۋ    ءسوزدى   وبلىستىق   مادەنيەت    باسقارماسىنىڭ    باستىعى    تۇسىپبەكوۆ  ت .  ايتتى . قۇتتىقتاۋ   سوزىنەن   كەيىن   ول   قوساعاش   اۋىلدىق    كىتاپحاناسىنا   جاڭا    كومپيۋتەرمەن   بىرگە  شىعىس   اقىن   جازۋشىلارىنىڭ   ءبىر    قورجىن   كىتاپتارىن   سىيعا   تارتتى .

سالتاناتتى   جينالىس    سوڭىندا   اۋدان   اكىمى   ءجۇز   ءۇش   جاستاعى   اكادەميك   و . قايمولدينگە   ات   مىنگىزىپ ، شاپان   جاپتى .  ال   ءماجىلىس   دەپۋتاتى   ن . سابيليانوۆ   وسى   ەلدىڭ    تۋمالارى ،  اتاقتى   كومپوزيتور     ە . راحماديەۆ   پەن  ءانشى ، پروفەسسور   ب . جىلىسپاەۆقا   اۆتوكولىك    مىنگىزىپ ، ماراپاتتادى .

كەشكى    استان   كەيىن  كوپشىلىك   اسىعا   كۇتكەن   مەرەكەلىك   كونتسەرت   باستالدى . ءبىرىنشى   بولىپ   ساحنادا   « اياگوز»   حالىقتىق   ۇلت   اسپاپتار    وركەسترى    ونەر   كورسەتتى . انشىلەر   ا . شەگەنباەۆانىڭ ، ن . مۇستافاەۆتىڭ ، ءا . اقىلباەۆانىڭ ، ج . ازىلقياشەۆالاردىڭ  شىرقاپ   سالعان   اندەرىنە

كوپشىلىك   ۇيىپ   تىڭداپ ، ءدان   ريزا   بولدى .  وركەستردەن   كەيىن   اۋداندىق   « بايان   سۇلۋ»  حالىقتىق   ءان – بي   ءانسامبلى    ونەر   كورسەتتى . انشىلەر   ك .

الپىسباەۆ ، ە . جاقسىلىقوۆ ، ز . جايلاۋباەۆا ، ر . ساكيەۆا ، ب . گۋسەينوۆ ،

ب . نۇرتولەۋوۆ ، ق . سادىقوۆ  ، س . ابەۋوۆ ، گ . اۋباكىروۆانىڭ   سالعان   اندەرى   كورەرمەن   كوڭىلىن   باۋراپ    اكەتتى .  سىبىزعىشى   ا . چاەۆ ، كۇيشى   ديريجەر   ق . ازىلقياشەۆ  ، بيشىلەر   توبىنىڭ   ونەرىنە   دە   كوپشىلىك   ءتانتى   بولدى .   سەمەيدەن    كەلگەن    مىرزاحان   مەن   باۋىرجان    باستاعان    اكتەرلەر    توبى – ساحنادا   شاقانتاي    باتىر   مەن   قالماق   باتىرى   اراسىنداعى     جەكپە  -  جەكتى    بەينەلەپ   بەردى .

مەرەكەلى    كونتسەرتتىڭ    سوڭىنا    قاراي    رەسپۋبليكاعا    بەلگىلى    ەسترادا   جۇلدىزدارى    توقتار    سەرىكوۆ   پەن   بەيبىت   سەيدۋاليەۆا    ءان   شىرقاپ ، كوپشىلىكتىڭ    العىس ،  قۇرمەتىنە   بولەندى .

مەرەيتويدىڭ   ەكىنشى   كۇنى   قازاقتىڭ    ۇلتتىق   سپورت    ويىنى -  ات    بايگەسىمەن   باستالدى .   جەتى   شاقىرىمدىق    تاي    جارىسىندا   ءبىرىنشى    بولىپ  -  ايعىز   اۋىلىنىڭ   ايتوبەل  ،  ەكىنشى  ورىندى – « دوستىق»    شارۋا   قوجالىعىنىڭ   وقجيرەن ، ءۇشىنشى  – ورىندى  بارشاتاس    اۋىلىنىڭ   سامالگەر  اتتى   تايلارى    يەلەندى .  جەڭىمپازدار   باعالى   سىيلىقتارمەن   ماراپاتتالدى  .

ون   بەس    شاقىرىمدىق   بايگەگە   الپىسقا   جۋىق   سايگۇلىكتەر   قاتىستى .

ءبىرىنشى   ورىن -  سەمەيدىڭ    « ايكەل»   جشس نىڭ   اقجول ، ەكىنشى  – اياگوزدەن   تۇمار ، ءۇشىنشى  -  قوساعاش   اۋلىنان   قۇلاققاسقا ، ءتورتىنشى  – قاراعاندى   وبلىسىنان   ارقارگەر ، بەسىنشى  بولىپ -  دوكىرتوۆتىڭ   «اقپار»   اتتى   جۇيرىكتەرى   كەلدى .  جۇلدەلى   ورىنداردى   يەلەنگەندەرگە   توڭازىتقىش ، تەلەديدار ، كىلەم ، كىرجۋعىش   ماشينا ، بەينەماگنيتوفون ، شاڭسورعىش   سىيعا    تارتىلدى .

الامان   بايگەدە   ءبىرىنشى   بولىپ  تاسكەسكەنىڭ   «شولپان»   اتتى    سايگۇلىگى   كەلىپ   ، بەلگىلى   پالۋان ، كاسىپكەر  م . تاشكەنباەۆ  قويعان  ۆاز   اۆتوكولىگىن   يەلەندى .  ەكىنشى   بولىپ   شۇبارتاۋ    ءوڭىرىنىڭ -  قاراكەر  (توڭازىتقىش) ، ءۇشىنشى  اياگوزدىك   دوكىرتوۆتىڭ -  قۇلاگەر ( كىرجۋعىش) ،  ءتورتىنشى   قاراعاندىنىڭ   اقتوعايىنان  – شانشار ( تەلەديدار ، كىلەم ) ، بەسىنشى  شۇبارتاۋدان  – شاڭتيمەس ( تەلەديدار) ، التىنشى  مادەنيەت   اۋلىنىڭ  – كۇرەڭقاسقا ( بەينەماگنيتوفون )  ، جەتىنشى   بارشاتاستىڭ   -اسەمقوڭىرعا     ( شاڭسورعىش)      سىيلىقتار   بەرىلدى .

قىزىقتى   وتكەن   ات   جارىسىنان   كەيىن    بايگەتوبەدەن   قايتقان  كوپشىلىك   اقبوز   ۇيلەرگە   ورالىپ ، داستارحان   باسىندا   تويدىڭ    جوعارى    دەڭگەيدە   وتكەنىنە   ۇيىمداستىرۋشىلارعا   وزدەرىنىڭ   العىسىن    ايتىپ ، ريزاشىلىقتارىن   ءبىلدىرىپ   جاتتى .  اكىمنىڭ   ون   ەكى   قاناتتى   ۇيىندە   سيلى   قوناقتارعا   شاپان   جابىلىپ  ، قۇرمەت   كورسەتىلدى . الماتىدان  كەلگەن   قوناقتار   وبلىس ، اۋدان  اكىمشىلىكتەرىنە ، جاڭا   اشىلعان  مەشىتكە  – قىتايدا   ءۇش   تىلدە   شىققان ، قازاقتىڭ   ەسكى   سالت -  داستۇرىندە   قولدانىستا   بولعان  كيىز ءۇيدىڭ   جابدىقتارى ، ەر –تۇرماندار،  الاشا ، كىلەم ، ءتۇس -  كيىزدەر ، ىدىس -  اياقتار ، قىلىش  – شوقپار ، ۇلتتىق   كيىمدەر  ت. ب. -لار  ءتۇرلى   ءتۇستى   بوياۋلارمەن اسەم   بەينەلەنگەن   كىتاپتاردى   تارتۋ   ەتتى …  كوپشىلىك   قاۋىم   وسى   مەرەيتويدى   ۇيىمداستىرۋدا    اۋدان   اكىمىنىڭ   ورىنباسارى   ن. ازىمباەۆ   پەن  قوساعاش   اۋلىنىڭ   اكىمى     ب. قازوۆتىڭ     ەڭبەكتەرىن   ەرەكشە   اتاپ   ءوتتى .

جوبالاي بي  (1730 – 1818)

قازاقستان     ۇلتتىق    ەنتسيكلوپەدياسى  :

« جوبالاي   بايسەيىتۇلى   ( 1730 – 1818 )   -  بي . بيلىك    جولىن   اكەسى   بايسەيىت    بيدەن    العان    ج.   بي    ەلىن    ادىلدىكپەن ، حالىق    اراسىنان    شىققان   ازاماتتارمەن    اقىلداسا     وتىرىپ    بيلەگەن .  ج.   بيدەن   تومان ، بايقوتان ، توقسانباي ، ەسەنجول   بيلەرگە     جالعاسىپ    كەتە    بەرگەن .  ج.   ءبيدىڭ    سوڭىندا    كوپتەگەن    سوزدەر    قالعان . سولاردىڭ     ءبىرى : « اتىما    تاي    بەر ، تايىما    قوي    بەر ، قوي    بولار ، قوزى   بولار ، كەلەر    جىلى    ءوزى    بولار» ، – دەپ    كەلەتىن    بيلىك    سوزدەرى . بۇل    سوزدەردىڭ    ماعىناسىن    ەل – جۇرت    ابايدان    سۇراعاندا  ،  اباي :  « كۇشتى    زورلىعىن    قويعان   با ؟ ءالسىزدى     ءالىم   جەتتىكپەن    جول ، ەسە   بەرمەگەننەن    كەيىن   ، جوبالاي    ءبيدىڭ    ويلاپ    تاپقان    بيلىگى    عوي»  ، دەپ   جاۋاپ    بەرىپتى . داۋ    شيەلىنىسە    بەرگەننەن    كەيىن ، تۇياق   ورنىنا    تۇياق    الىپ    ءبىتىسۋدى     « جوبالاي    جولى»    دەسەدى .   ج.   بي     جايىنداعى    سوزدەر    م. ماعاۋيننىڭ    « مەن»     اتتى   عۇمىرنامالىق    رومانىندا    كەزدەسەدى .       ج.ءبيدىڭ    ءومىرى ، بيلىك    سوزدەرى    ەل    ىشىندە    ءجيى    ايتىلادى . « قاراكەرەي    قابانباي    داستانىندا   ج.   ءبيدىڭ    جورىقتاعى     ىستەرى    سۋرەتتەلگەن . ج.    ءبيدىڭ    تىكەلەي   ۇرپاعى ، زامانىنىڭ    كوزى    اشىق   ازاماتى ، تومسك    مال    دارىگەرلىك    ين-تىن   بىتىرگەن ، ساياسي  قۋعىن  –   سۇرگىن   قۇربانى    بولعان    تويسارىۇلى   بەيسەمباي    1914   ج.   ج.    ءبيدىڭ    بەيىتىنىڭ    باسىنا    قازان     قالاسىندا    جازدىرىلعان    كوكتاس  (  بيىكتىگى 2  م. ، ەنى  80 سم. )   قويدىردى . كوكتاستا   شاعاتاي    جازۋىمەن    كەرەي    ەلىنىڭ   قىسقاشا    شەجىرەسى   بەرىلگەن .  جوبالاي    ءبيدىڭ    مازارى    قازىرگى    شىعىس    قازاقستان   وبلىسى ، اياگوز    اۋدانى ،  شۇبارتاۋ   وڭىرىندە»   ( ب. اتىعاەۆ )  ، (  3- توم ،  692 – بەت )

جوبالاي بي 1730 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. جاس كەزىنەن العىر، شەشەن،   التايدى مەكەندەگەن كەرەي  بەگىمبەتتىڭ  بەكنازار، قوسايدىڭ 200 ءۇي ۇرپاقتارىن، داعاندەل باقاناس وزەنىنىڭ بويى مال باعۋعا اسا جارامدى جەر ەكەن دەپ، شاقانتاي باتىر، بايقوتان بيلەرمەن بىرگە كوشىرىپ اكەلگەن. وسى كەرەيلەر 1914 جىلى جوبالاي ۇرپاعى تويسارين بەيسەمبايدىڭ ايتۋى بويىنشا 3000 ۇيگە جەتكەن. جوبالاي ءوزىنىڭ شەشەندىگىمەن، ادىلدىگىمەن قازىبەك بي، قۇتتىباي بي، كەڭگىرباي بيلەرمەن داستارحانداس بولىپ، ارالاسىپ جۇرگەن.

جوبالاي تەك بي  عانا   ەمەس، قابانباي، بوگەنباي، جانىبەك باتىرلارمەن بىرگە  جوڭعار – قازاق سوعىسىنا  قاتىسىپ، ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن   كۇرەسكەر.   قابانباي باتىر داستانىندا:

ء“بىر كۇنى قابانباي بار، جوبالاي بار،

اتتانىپ جورىق شەكتىك، دوبال ايبار”- دەپ اتى اتالادى.  ءادىل بي رەتىندە اتاعى شىعىپ، كورشى ارعىن، نايمان   جۇرتى  داعاندەل باقاناستى جايلاعان كەرەيلەردى «جونداعى جوبالاي ەلى» دەپ تە اتاپ  كەتكەن. جوبالاي بي ايتقان: «اتانعا تايلاق، اتىما تاي بەر، قويىما   قوزى بەر، قوي بولار، قوزى بولار، كەلەر جىلى ءوزى بولار» دەگەن قۇن  تولەۋ حاقىندا ايتقاي بيلىگى ەل ەسىندە قاناتتى ءسوز رەتىندە ساقتالىپ قالعان. اباق كەرەي ۇراندارى «اباق»، «وشىباي» مەن قاتار كەيىنگى ۇرپاقتارى «جوبالاي، شاقانتاي، بايقوتان» دەپ ۇرانداپ، ارۋاقتارعا سيىنعان. جوبالاي :             -  « ارمان  تىلەكتەرىڭ  تەز  ورىندالسىن  دەسەڭدەر  شاقانتايعا ، ۇزاعىنان  ءسۇيىندىرسىن دەسەڭدەر  ماعان  سيىنىڭدار»، دەگەن  وسيەت  قالدىرعان  ەكەن.  

               كەرەيلەر    شۇبارتاۋعا    قالاي   قونىستاندى ؟

قاراشا   ايىنىڭ    باس   كەزى    جاۋىن    شاشىندى  بولدى . قارلى  جاڭبىر   ارالاس   جاۋعان   مۇزداق  قار ، تەبىندەگى   جىلقى   تۇياعىنىڭ   جۇلىعىن   كەسىپ ، قانىن   شىعارا   باستادى . مۇزداق   ءشوپ   جەگەن   بيەلەر    ءىش   تاستاپ ، ەرتىس    وزەنىنىڭ   بويى   وسى   قىستا   جىلقىعا   قونىس    بولماۋعا   اينالدى . مىڭداعان   جىلقىسى   بار   بايلار   مەن   بيلەر   جىلقىشىلارىن   سايلاپ  قۇر   ات ، قۇر   ايعىرلارىن   جاراتىپ ، قوستارىن    جابدىقتاپ  ، ازىق  تۇلىك   دايىنداپ   جاتتى . رۋلى   ەل   بىرىگىپ   الىستاعى   التاي   تاۋىنا   جىلقى   وتارلاتۋدىڭ   قامىندا    بولاتىن . كەرەي   ىشىندەگى   جاستابان   رۋىنان   تارايتىن   شاعىن   شارۋالى  جوبالاي بي دە  تۋىستارىنىڭ   ازىناۋلاق   جىلقىلارىنىڭ   باسىن   بىرىكتىرىپ  ، جۇزدەن   استام   جىلقىعا   يە   بولاتىن   جەسىر  كەمپىردىڭ   جالعىز   بالاسىن   وتارلاعان   كوپ   جىلقىعا   قوسىپ   جىبەرگەن . جىلقى   وتارى   بارعان   جەردىڭ   تۇگىن   تارتساڭ   مايى   شىعىپ   تۇراتىن   قالىڭ   قوپالى   نۋ ، شي ، قياقتى ، كوپتەن   مال تۇياعى   تيمەگەن ،  تۋساپ   كەتكەن   وتە   شۇرايلى   جەر   ەكەن . قازاق  جوڭعار   سوعىسى   اياقتالعان  سوڭ    يەن   قالعان   جەرگە   ەمىن   ەركىن   ورىستەپ ، قۇلاش   جازا   جايىلعان   جىلقىنىڭ   جالى    قىڭىرى   جوق  ، شەتىنەن   تىڭقيعان  شۇناق   بولىپ   سەمىردى .  جىلقى  سەمىز ، ەر  قۋناق . سوعىمعا   سويعاندارى  قىسىردىڭ  تايى  مەن   شۇراسى   جەرگە   تۇسكەن   تۋ   بيەلەر.   تابان  ەلى   سەرە   قازىنى   كەرتە   كەسىپ  جەپ ، استاۋ – استاۋ   قۇرت   ەزىپ   ىشەدى   جىلقىشىلار . كيگەندەرى   شيدەم  كۇپى ،  اياقتارىندا   ساپتاما   ەتىك ، باستارىندا   تۇلكى   تىماق .  كەزەكتەسىپ  تۇنگى   كۇزەتكە   شىعادى، ءتۇزدىڭ   تاعىسى   قاسقىردان   باسقا   قاۋىپ   جوق .  مىنگەندەرى   قۇر   ات ، قۇر   ايعىرلار ، اۋىزدىقتارىمەن   الىسادى .  كۇندىزگى   قوستا   قالعان   جىلقىشىلار   قاسقىر ، تۇلكى   سوعادى .  ەرىگىپ   ىشتەرى   پىسقان  كەزدە   قاراپ  جاتپادى . ات  ۇستىندە   اۋدارىسپاق   وينادى ، ات   جارىستىردى ، جورعا   سالىستىردى .   سايدىڭ   تاسىنداي   كىلەڭ   جاس   جىگىتتەر   ايقاسا   كەتىپ شىلبىر   تارتىسادى . الاڭسىز   ەلىرگەن   جىلقىشىلار   مەن   بايدىڭ   مىرزالارى   ويلارىنا   كەلگەنىن   ىستەدى . وسى   سايىستىڭ   بارىندە   جوبالايدىڭ جىلقىشى   جىگىتى   تارتىسقاننىڭ   شىلبىرىن بەرمەدى، اۋدارىسسا   ات   ۇستىنەن   كەزەك- كەزەك   جۇلىپ   تاستادى ، كۇرەسكەندەردى   شەتىنەن   جىقتى .  ەڭ   اياعىندا   ات   بايگەسىندە   دە  جاراتىپ   قوسقان   اتى   وزىپ   كەلدى .

جىلقىشى   جىگىتتىڭ   مىنا   قىلىعىنا   ىشتەي   ىزالانۋشىلار   كوبەيدى .   وشتەسە   باستادى ،  جەكپە   جەككە   ەشكىم   بەتتەمەيدى . بۇلاردىڭ   اراسىندا   جىلقىشى   جىگىتتەن   ويسىراي   جەڭىلگەندەرى   ءوزارا   ءاجۋا   سىقاققا   اينالدى ، ىزاعا   شىداماعان   توڭمويىن   تومىرىقتارى   كەكتەنەتىن   بولدى .

جىلقى   وتارىنىڭ   قايتار   كەزىندە   تاعى   كۇرەس   باستادى . وسى   جولى   سەنى   جىقپاسام   با   دەگەن   الكەۋدە   مىرزانىڭ   ءبىرى   كۇرەسىپ ، تاعى   دا   جىعىلعان   بولاتىن . باسىمنان   اتتادىڭ   دەپ   توبەلەس   شىعاردى . تىستەرىن   تىستەرىنە   قويىپ   جۇرگەن   ەسەرسوقتار   جالعىزدى   جۇندەي   ءتۇتىپ ، تەپكىلەپ   ءجۇرىپ   ءولتىرىپ   العاندارىن   وزدەرى   دە   سەزبەي  قالادى …

كوكتەمنىڭ   كوگى   جەتىلىپ   ، جازىقتا   قالعان   ەل   مال   اياعىنا   تويىنعان    كەزدە ، وتارداعى  قالىڭ  جىلقى  دا   كەلىپ   جەتتى . امان  ەسەن   كەلگەن   جىگىتتەردى   كەزەكتەسىپ   قوناققا   شاقىرىپ ، توي   جاساپ   دۋمانداتىپ   جاتتى . جوبالايدىڭ    جىلقىسىنا   يە  بولىپ   كەتكەن   جىلقىشى   جىگىتى    ورالمادى . سۇراۋ   سالسا، « قايتاردا  بار   بولاتىن ، جوق   قاراپ   كەتكەن   شىعار»   دەيدى . ارقايسىسى   ءارتۇرلى   ايتادى ، ءبىرىنىڭ   ءسوزى   بىرىنە   ۇقسامايدى . مازاسى   كەتىپ امالى   قۇرىعان   جوبالاي    بايلارعا   مەن   بيلەرگە   بارىپ   شاعىمىن   ايتسا، «جىلقىشىڭ   بوراندا   ىعىپ   كەتكەن   جىلقىنىڭ   سوڭىندا   ءجۇرىپ   ءۇسىپ    ءولىپتى . بوراندا   ولگەن   كىسىنىڭ   قۇنىن   بىزدەن   الماقپىسىڭ ؟  ەل  امان ، جۇرت   تىنىشتا   ايتىپ   جۇرگەن   كىسى   قۇنى   دەگەنىڭ   قاي   الجاسقانىڭ ؟ . جىلقىڭدى   وتارعا   قوسقاندا  ، جىلقىشىڭ   ولسە   قۇن   تولەيمىز   دەگەمىز   جوق .  تاعدىر   جەتىپ   ولگەن   شىعار» ، دەپ   جوبالايدىڭ   ارىزىن   تىڭداماپتى .

بۇل   ادىلسىزدىككە   وكپەلەگەن   جوبالاي  ، وزىنە   قاراعان   ون  ءۇش   ءۇيدى   سوڭىنان   ەرتىپ ، ەلدەن   ءبولىنىپ ، ەرتىستى   قۇلاي   كوشىپتى .  مۇقىر ، بوكەنشى ، مارالدى ، ودان   شاعان   وزەنىن   بويلاي   كوشىپ ، كوشتىڭ   بەتىن   وڭتۇستىككە   قاراي   بۇرعان   جوبالاي   : «جاراتقاننىڭ   بىزگە   ارناعان   ءبىر   جەرى   تابىلار.  ءبىز   دە   ەس   جيىپ ، ەل   بولارمىز . الدىمىزدان   نە   كۇتىپ   تۇرسا  دا   العان   بەتتەن   قايتپايىق» ، دەپ   ءباتۋالاستى . جىلجي   كوشىپ   شۇبارتاۋداعى   بايقوشقار   وزەنىنىڭ   بويىنا   كەلىپ   بىراق   توقتادى .  ات   جەتەر   جەرگە   بارىپ   جەر   شولىپ   كورىپ   ەدى ، ەلسىز  يەن   جاتقان   جەر   ەكەن . جاز   جايلاۋ، قىس   قىستاۋ ، ءارى   كوكتەم ، ءارى   كۇزەك ، جىلدىڭ   ءتورت   ماۋسىمىندا   دا   قىسىلمايمىز . مال   ءورىسى   كەڭ ، قايسى   مالدى   وسىرسەڭ   دە  ،  مالدىڭ   قۇلاعى   شىعىپ   ماڭعىرىپ   تۇرعان   جەر   ەكەن . تاۋەكەل ، وسى   جەردى   بىزدەن   ەشكىم   قورىماس ، بىزگە   مەكەن   وسى   بولادى» ، دەيدى   جوبالاي .  جاز   ورتاسى   اۋا   كەلگەن   بۇل   قونىستا   مالدارى   كۇيلەنە   باستادى . ەل   مالدىڭ   اعىنا   قارىق   بولىپ ، ەس   جيىپ  سەرگىپ  قالدى .

قىسقا  قاراتا  كوكسالا ، باقاناس   وزەندەرىنىڭ   بويىنا   بارىپ ، قالىڭ   قامىستىڭ   ورتاسىن   ويىپ ، قازاق   ۇيلەرىمەن   قىستاپ   شىقتى .  بۇل   وڭىردە   ارقار،  كيىك، قۇلان  ۇيىرىمەن   ءورىپ   جۇرەدى . تازى   جۇگىرتىپ ، قاقپان   سالىپ ، تۇزاق   قۇرىپ   ۇستاعان   قوڭىر   اڭنىڭ   ەتىن   قىس   بويى   قۋىرداقتاتتى .

كۇن   جىلىنىپ ، قار   كەتتى ، جايماشۋاق   جادىراپ   مامىر   ايى  تۋدى ، جەردىڭ    كوگى   اتتىڭ   كوزىنەن   كەلەدى . كوكتەمگە   قاراتا   اۋىل   قىراتقا   قوندى .  يزەن ، جۋساندى   جەگەن   مالدىڭ    جەلىنىنەن   ءسۇت   اعادى .  قويدىڭ    ۋىزىنا   ءسۇرى    قوسىپ   اسىپ ، كەزەكتەسىپ   قوناق   شاقىرادى  .  باستاپ   كەلگەن   جوبالاي : « ءبىر  بوزداعىمىزدىڭ   نامىسى   ءۇشىن   ەلدەن  بولىنە   كوشكەندە   دوسقا   كۇلكى ، دۇشپانعا   تابا   بولماي ،  امان   ەسەن   بولعانىمىزعا   مىڭ   دا   ءبىر   شۇكىرلىك ، جاراتقان   يەم ، امىسە   جار   بولا   گور» ، دەپ   كوپتىڭ   تىلەۋىن   تىلەدى .

سارىارقانى   كورگەندە : « ءورىسى  مول ، سۋى  تۇنىق   جەر   شۇرايى   مۇندا    ەكەن» ، دەپ   اسانقايعى   ايتقانداي  ، جوبالاي   ءبيدىڭ   ىزدەپ   تاپقان   جەرى    شىنىندا   دا   مالدىڭ   كىندىگى   تۇرعان   شۇرايلى   جەر   بولىپ   تابىلدى . قىرىنا   شىعىپ   قاراسا – وزەكتەرى   تولعان   قاراعان ، توبىلعى . بۇيراتتاردىڭ   بەتى   كوك   قاسقا   بەتەگە ، جىلعا – جىلعانىڭ   تابانى   تارلاۋ ، تورعاي   وتى .  بۇلاقتى   جەردىڭ   وزەگى   قۇلىن   جاسىراتىن   قاراباس   شالعىن . از   اۋىل   قۇنارلى   قونىس   تاۋىپ ، ىرعاپ   جىرعاپ   جاتقاندا  ، جوبالايدى   ەلگە   قايتارامىز   دەپ ، ءبىر   توپ   قاريالار   دا   سوڭدارىنان   جەتكەن   بولاتىن :

-  «زامانى   تىنىش    بولسا   جەر   تابىلار ، ەل   تابىلماس . ەلدەن   بولىنگەن   ەل   بولماس ، ءتۇبى   بىرگە   تۇرتپەيدى . بولىنگەندى   ءبورى   جەيدى ،  جارىلعاندى   جاۋ   الادى  . جىلقىشىڭنىڭ   قۇنىن   بەرەيىك ، جەردەن   كەتسەڭ   دە ، ەلدەن   كەتپە ، رايىڭنان   قايت   جوبالاي» ، دەگەن .

- ەلدىك   بىلدىرسەڭدەر  قايدا   قالدىڭدار ، الدارىڭنان   الدەقاشان   وتكەم . بيلەرىڭ   مەن   بايلارىڭ   مەنسىنبەدى ، ارىزىمدى   اجۋاعا   اينالدىردى . «تايىنشا   تۋلاپ   ىڭىرشىق   سىندىرماس» ، دەدى . سەندەر   سولاردىڭ    ىقپالىنان   شىعا   الماي ، اۋىزدارىڭا   قۇم   قۇيىلىپ ،  جەر   شۇقىپ   تومەن   قارادىڭدار . مەنىڭ   كەرەگىم   ەلدەن   بولىنگەدە   ەستەرىڭە   ءتۇستى  مە ؟ . العان   بەتىمنەن   قايتا   المايمىن» ، دەيدى . جوبالايدىڭ العان بەتىنەن ارتىنا   قايتا   قايرىلمايتىنىن  قاريالار   ءتۇسىندى . ىرگە   تەۋىپ ، قونىستانعان   جەرى   قاريالارعا  دا  ۇناپ  تۇر .

كەلەسى   جىلى   سول   كەلگەن   تۋىستاس   اعايىندار   ءبىرى   قالماي   كوشىپ  كەلىپ   جوبالايعا   قوسىلدى  . جىل   سايىن  قالعان  ەلدەن   بەس ، ونداعان  اۋىل   قوسىلىپ  جاتتى .  مەكەندەگەن   ەلدىڭ  مال   جانى  قاۋلاپ  ءوستى ، ەن   جايلاپ ، ەركىن   قۇلاشتادى ، تىنىش   ءومىردىڭ   قۇشاعىندا   شارۋا   كۇيتتەپ   ، ەركىن   ءومىر   ءسۇرىپ   جاتا   بەردى …

                         «جوبالاي   ءبىتىمى»   قالاي   شىققان ؟

ءبىراز زامان ءوتتى. ارعىن، نايمان جورتارماندارى ارا  تۇرا  بارىمتالاپ  جىلقى  الىسادى، اۋا جايىلعان مالدى   ىلە  كەتەتىندەرى  دە   جوق   ەمەس .  ءبىر   جىلدارى  قاز داۋىستى قازىبەك   بيدەن  حابار   كەلەدى :  «شىلدە   ايىنىڭ   جيىرماسىندا  ارعىن، نايمان   بيلەرىنىڭ   باس  قوسقان  ۇلكەن   جيىن   بولماقشى . جەر   داۋى ، جەسىر   داۋى ، ەردىڭ   قۇنى   شەشىلەدى . الىسقان   بارىمتانىڭ   قارىمتاسى    قايتارىلادى . ەلدىڭ   بەرەكە   تاتۋلىعى   سۇرالادى»  .

بۇل   جيىننىڭ   كۇنى   تايانعاندا جوبالاي   ءبىر    تۇتام    كەپكەن   توبىلعىنىڭ    ەكى    باسىن   تەگىستەپ    تۇجىردى  . سىرتىنا    سارى   ماي   جاعىپ ، وتتىڭ    شوعىنا   ۇستاپ   قىزدىردى .   ماي   ءسىڭىپ   قىزعان   توبىلعى   قىزىلكۇرەڭ   تۇسكە   كىردى .  ودان   سوڭ   ءبىر   شارشى   باتەسكە   وراپ ، ينە   جىپپەن   تىگىپ   دايىندادى .  ۇلكەن   بالاسىن   شاقىرىپ   الىپ : – « كوكشەتاۋ   جەرىندە  ارعىن   نايمان   بيلەرىنىڭ   باس  قوسقان  ۇلكەن    جيىنى   بولادى .  جيىندى   ارعىن   قاز   داۋىستى  قازىبەك  بي   باسقارادى .  سوعان   سەن   مەنىڭ   ورنىما   قاتىناساسىڭ . مىنا   سالەمدەمەمدى   قازىبەك   بيگە   تابىس  ەت .  شەشۋىن   تاپسا   قۇرقول   قايتپايسىڭ» ، دەپ ، باتەسكە   ورالعان   توبىلعىنى   بالاسىنىڭ   قولىنا   ۇستاتتى .   جوبالايدىڭ    بالاسى   كوكشەتاۋعا   بارعاندا ، القاقوتان   وتىرعان   بيلەر    توبىن   كورگەن  سوڭ ، اتتان   ءتۇسىپ ، جاياۋلاپ    بارىپ   سالەم   بەرەدى .   « قايدان   كەلدىڭ ، كىمسىڭ ؟ ، دەگەن    قازىبەك   بيگە :

« شۇبارتاۋدانمىن. ەلىم كەرەي.جوبالاي ءبيدىڭ  بالاسىمىن .مىنا  سالەمدەمەنى   بي   اتام سىزگە بەر دەپ تاپسىرعان ەدى» ، دەپ ، اق  باتەسكە   وراۋلى    توبىلعىنى   ۇسىندى .

قازىبەك   بي   ورنىنان   تۇرىپ  : – « قۇرمەتتى   بيلەر ، مىناۋ   سالەمدەمەنى    كەرەيدىڭ   ءبيى   جوبالاي ،  وسى   وتىرعان   بارىمىزگە  امانات   ، دەپ   بالاسىنان    جىبەرىپتى . اشىپ   كورىڭدەر . بۇل   جۇمباقتىڭ   شەشۋىن   كوبىڭە   بەردىم» ، دەپ    جاعالاي   وتىرعان   بيلەرگە   بەرگەن   ەكەن . ءبىر   تۇتام    اق   باتەستىڭ   وراۋىن   شەشىپ   اشىپ   ەدى ، ەكى   باسى    تەپ   تەگىس ، ادەمى    تۇجىرىلعان   قىزىلكۇرەڭ    توبىلعى . تاڭ   قالعان    بيلەر  : « تۇسىنبەدىك» ، دەدى . جاعالاي   وتىرعان   بيلەردىڭ   ءبارى  دە   قولدارىنا   ۇستاپ   كورىپ ، شەشۋ   ايتا   المادى . قايتادان   قازىبەكتىڭ   ءوز   قولىنا   كەلگەندە :  « بۇل   جۇمباققا   شەشۋ   ايتپادىڭدار . رۇحسات   بولسا   مەن   ايتىپ   كورەيىن . توبىلعىنىڭ   ارتىق   ەمەس ، كەم   ەمەس   ءبىر   تۇتام   بولۋى  – ارعىن ، نايمان   ەكى   ۇلكەن   ارىس   ەلسىڭدەر . ەكەۋىڭە   ورتاق   ورتاڭداعى   قوناق   مەن   ەدىم . مەنىڭ ەلىم دە، مەكەندەي وتىرعان  جەرىم  دە    وسى   ءبىر   تۇتام   توبىلعىداي   ەمەس   پە   دەگەنى . ەكى   باسىن   تەگىستەپ   تۇجىرعانى  – ەكى   ۇلى   ەل ، سەندەردىڭ   قيا   بۇلدىرگىلەرىڭە   تيىسكەم    جوق ، سۋىرتپاعىڭدى   العام   جوق ، كەرەگەڭنىڭ  ساعاناعىن   سىندىرعام   جوق ، ەكەۋىڭنەن   دە   تازا   ەمەسپىن   بە   دەگەنى . ال ، توبىلعىنىڭ    قىزىلى – ەكى   ەل ، سەندەرگە   مەنىڭ   مالىم      قىزىل   بولىپ   كورىندى . ارى   وتەسىڭ   نايمان ، بەرى   وتەسىڭ   ارعىن ، ەلىمنىڭ   ءۇستىن   تاپتاپ   وتەسىڭ ، بارىمتالاسقان   جىلقىڭا   قاعاجۋ   قالعان    جىلقىم   مەن   تۇيەمدى   الا   كەتەسىڭ . الدارىڭا   بارعامىن   جوق ، وزدەرىڭ   نەگە   بىلمەيسىڭدەر   دەگەنى . ال   مىناۋ   اق   باتەس   ەي ، اعايىن ، ەكى   ۇلى   ەل ، سەندەرگە   دەگەن   مەنىڭ   اقجۇرەك   ادال   نيەتىم   وسى   اق   باتەستەي   ەمەس   پە ، دەگەنى   جوبالايدىڭ . وسى   شەشۋ   كوكەيلەرىڭىزگە   قونا   ما ؟» ، دەپ   سۇراپتى   قازىبەك   بي .

«دۇرىس، دۇرىس، مۇلتىكسىز   شەشىلدى»، دەپ  جامىراي   ايتتى   بيلەر. ەندەشە  ارعىن ، نايمان   بيلەرى ، تاباندارىڭدى   اۋدارماي ، تاپجىلماي   وتىرىپ   جوبالايدىڭ   مالىنىڭ   قارىمتاسىن   قايتارىڭدار ، دەپتى  قازىبەك   بي .  بالاسى   اتتاناردا   جوبالاي  : – تۇيەم   كەتتى ،  بيەم   كەتتى ، تولەۋىن   تولىق   الامىن دەپ قاسارىسپا . تۇيەڭە   تايلاق ، بيەڭە  تاي  ، قويىڭا   قوزى   بەرسە   الا   بەر . جاس   وسەدى ، جارلى   بايدى . كارى   مال   وسپەيدى ،  جاس   مال   ءوسىم   بەرەدى . تايلاعىڭ  تۇيە ،  تايىڭ   بيە ، قوزىڭ   قوي  بولادى . تۇياققا   تۇياق ، قۇلاققا   قۇلاق ، نە   بەرسە   دە   بەتتەرىن    قايتارمان ، دەپ   تاپسىرعان .  وسى   جولى   جوبالايدىڭ   بالاسى   جىلقى ، تۇيەسى   بار   ءجۇز   شامالى   مال   ايداپ    اكەلگەن    ەكەن .  جالپاق   قازاق   ەلىنە   ايگىلى   قاز   داۋىستى   قازىبەك   ءبيدىڭ    قارا   قىلدى   قاق   جارعان    ءادىل   شەشىمدەرىنە   ۇيلەس ، جوبالاي   بي   دە   جەڭىل    ءبىتىم   جاساپتى . ءالى   كۇنگە   ەل  اۋزىندا   اڭىز   بولىپ   قالعان   « جوبالاي   ءبىتىمى»   دەگەننىڭ   ءمانىسى   وسى   ەكەن .

  جوبالاي   ءبيدىڭ  مازارىنىڭ   باسىنا   قويىلعان  تاستاعى   جازۋ :

 «ءدىنى   يسلام ، ءناسىلى   قازاق ، رۋى   كەرەي ، بەگىمبەتتىڭ   ەكى   بالاسى   بەكنازار  ءحام  

قوساي   ابىز  1765 – ءشى  جىلدار   شاماسىندا ، اتاقتى   جوبالاي   بي  وسى   كۇنگى   

 قىتاي   قول   استىنداعى  التاي ، ساۋىر   تاۋىنداعى   كوپ   كەرەيلەر ، بەگىمبەتتىڭ

ەكى   بالاسىنىڭ   تۋىستارى   ەكى   ءجۇز   ءۇي   شاماسىندا   جوبالاي   بي   باستاپ   كوشىپ     كەلىپ ،  وسى   داعاندى   ەلىنىڭ   باقاناس   دەگەن   جەرى   مال   باعۋعا   اسا   جارامدى      دەپ   ورىن   قىلدى . قۇدايعا   ءتاۋبا ، ءۇش   مىڭ   ءۇي   بولدىق . سول   ۋاقىتتا ،    حالىقتىڭ   زورلىق  بارىمتامەن   جۇرگەن  كۇنىندە  «اتانعا   تايلاق ، اتقا   تاي»    تولەۋ   العىزىپ ، بيلىك   ايتىپ ، ەلدى   سولاي   تىنىشتاعان   ەكەن . وسى   كۇنگەشە   ورتا   جۇزدە   جوبالاي   ءبىتىمى   جۇرەدى . ماشكۇر   قوساي   ابىز  ۇلى  ىرىسپەتەك ،   ونىڭ   ۇلى   بايسەيىت ، ونىڭ   ۇلى   جوبالاي   ** 1233  حيجرادا**   اقيرەتكە   ساپار   ەتتى .  جوبالاي   ۇلى   جيدە ، ونىڭ   ۇلى  جولامان ، ونىڭ   ۇلى  تويسارى ، ونىڭ     ۇلى   وسى   كۇنگى   ەل   بيلەۋشى   بەيسەمباي   ماشكۇر  بابامىزعا  1914  جىلى   بۇل      تاستى   جازدىردى» .

                                    بايقوتان بي (1739 – 1834) 

بەگىمبەت، قوساي ۇرپاعى بايقوتان بي دە شاقانتاي باتىر، جوبالاي بيمەن قاتار داعاندەل باقاناستاعى كەرەي ەلىنە باسشى بولعان  قايراتكەر. جاس كەزىندە قوجاگەلدى تابىنان شىققان تومان بيدەن باتا العان ەكەن: «ءادىل بول، ارقاشان شىندىققا جۇگىن» دەپ. شەربەشنەي سەز وتكىزگەن ەل بيلەۋشى جاندارالمەن ( گۋبەرناتور) كەزدەسىپ، داۋ  تارتىس كوبىنە جەردەن تۋادى، جەرىمدى، شەكارامدى قاعازعا ءتۇسىرىپ،         مورلەپ بەرىڭىز دەپ تالاپ قويعان. وزىق ويلى باباڭنىڭ ورىندى تىلەگى بويىنشا جاندارال جەر كولەمىن بەلگىلەپ، ءيتتىڭ تەرىسىنە سىزىپ، مورلەپ، بەكىتىپ بەرىپتى. كەيىنگى ۇرپاقتارى وسى اكتىنى «باباڭنىڭ كوك قاعازى» دەپ اتاپ كەتكەن. كەيىن توبىقتى قۇنانباي قاجى بايقوشقاردى   وزىنە الامىن دەپ ومبىعا بىرنەشە رەت بارعاندا، وسى «باباڭنىڭ كوك قاعازى» كولدەنەڭ بولىپ الا الماعان. نايمانمەن شەكارا تۋرالى  داۋ – تارتىستا دا وسى باباڭنىڭ كوك قاعازى ۇلكەن ءرول اتقارعان. ەلگە   كەلگەن  گۋبەرناتور   سىناپ   كورەيىن   دەپ  باباڭا   بىرنەشە   سۇراقتار   قويعان    كورىنەدى :

- وتىرىك   پەن   شىندىقتىڭ   اراسى   قانشا ؟

-ءتورت  ەلى  دەپ   بايعوتان   بي   قۇلاق   پەن   كوزدىڭ    اراسىنا   ءتورت       ساۋساعىن   قويادى . كوزبەن   كورگەن   راس ، قۇلاقپەن   ەستىگەن   وتىرىك .

-ادامعا   پالە   قايدان   كەلەدى ؟

-قىزىل   تىلدەن .

-جەر   ورتاسى   قاي   جەر ؟

-ءسىز   وتىرعان   جەر ، سەنبەسەڭىز   ولشەپ   كورىڭىز .

-شىعىس   پەن   باتىستىڭ   اراسى    قانشا ؟

-ءبىر   كۇنشىلىك . تاڭەرتەڭ   كۇن   شىعىستان   اتىپ ، كەشكىسىن   باتىسقا   قونادى .    گۋبەرناتور   جاۋاپقا   ريزا   بولىپتى .

باباڭ   قوناعىنا   سەركەنىڭ   باسىن   تارتادى . گۋبەرناتور  قويىڭ    جوق   پا   دەگەندە   ، «ءبىر   قورا   قويدى   سەركە   باستايدى ، ول   ءجۇز   ءتۇرلى   ءشوپ   جەيدى . شوپتەن   ءدارى    شىعادى ، ەتى   جەڭىل ، ءارى   جۇعىمدى  دەپ  ادەيى   نيەتىمدى   ارتىپ   وتىرمىن»  دەگەن .

                                         باباڭنىڭ    تەرىس   باتاسى

جوڭعاردى    جەڭگەننەن    كەيىنگى   تىنىش   زامان   بولسا   دا ، قازاق   اراسىندا   ەل   ىشىندەگى   بارىمتا ، جەر   داۋى ، جەسىر  داۋى ، ەل   شابۋ ، ەسە   قايتارۋ   قانعا   ءسىڭىپ ، سالت   داستۇرگە   اينالعان …

قاسقا   ەلىنەن   قوساي   باتىردىڭ    ۇرپاعى   جاقسىكەلدى   شىعىپتى . بۇل   كەز   باباڭنىڭ   قارتايعان   شاعى   ەكەن . جاقسىكەلدى   جاس ،  بويداق   جىگىت .  مولشەرسىز   تابيعات   بەرگەن   كۇشى   بار ، قوڭىر   بەدەۋىنە   ءمىنىپ ، جاۋعا   شاپقاندا    ونى   كورگەن   جاۋدىڭ   قاراداي    زارەلەرى   ۇشادى   ەكەن .

قازاق  ءبىرىن -ءبىرى   جاۋ   كورىپ ، بارىمتالاسقان   زاماندا  جاقسىكەلدىدەي   نە   ءبىر   قايرات -  جىگەرى    تاسىعاندار ، باي  – جۋانداردىڭ   قول  شوقپارىنا   اينالىپ ، باتىر   دەپ   قولپاشتاعاندارىن   دارداي   كورىپ ،  ەل   شاۋىپ  -  ولجا   ءتۇسىرۋدى   ماقتانعا ، ەرلىككە   ساناعان .  جاقسىكەلدى   جاس   البىرت   كۇنىندە ، سەنى   مە   دەگەن   قاس   جاۋىن   جولداس  ەرتپەي   جالعىز   شاۋىپ ، تاعالى   تايىن  تاستاماي   اكەلە   بەرىپتى.  مۇنى   كورىپ   قايراتىنا   سۇيىنگەن   ەل   ونى    «جالعىز»   اتاندىرىپتى . جالعىز   قانشا   جىلقى   ولجاعا   تۇسىرگەنمەن ، باس   قۇراپ ، اۋىل   اتانۋ   ارمانىنا   جەتە   المايدى . تاپقانى   بايدىڭ   پايداسىنان ، پايداكۇنەمدەردىڭ   امال   ايلاسىنان   اسپايدى .

ءىسىنىڭ   تەرىستىگىن   ىشتەي   سەزىنىپ ، تۇزەلمەككە   نيەت   ەتكەن   جالعىز   باتا    سۇراپ   باباڭا   كەلەدى . كەرەيدەن   شىققان   ەل   اعاسى ، ءادىل   دە   تاپقىر ، شەشەن   بي   بايعوتاننىڭ    ءتىلىنىڭ    ۇشىندە    بيدايداي   قارا   مەڭى   بار   دۋالى   اۋىز   كىسى   ەكەن . باباڭ   ەكى   تىزەسىن   بۇگە   جۇگىنىپ   وتىرا   قالىپ    باتا   سۇراعان   جالعىزعا :

-«قياناتشىلسىڭ ، تەك   جاتقان   ەلدى   شاباسىڭ ، ىشىندە   سان   مومىننىڭ   مالى  كەتەدى، ولاردىڭ  كوز جاسى تۇبىڭە جەتەدى  جاسىكەلدىدەن « جالعىز»   اتاندىڭ»  دەپ ، ەكى   الاقانىن   تەرىس   جايىپ   باتا   بەرەدى .

                      باباڭنىڭ    جارتى    باتاسى .

وسىدان  بىرەر  جىل وتكەن سوڭ ، جازعى   جايلاۋدا ، ەل   بەتكەيدە ، مال   توسكەيدە   قاننەن   قاپەرسىز   وتىرعاندا    باباڭنىڭ    جاۋ   ءتيىپ ، جيىرما    شاقتى جىلقىسىن ايداپ كەتىپتى.امالى قالماعان باباڭ جالعىزدى   شاقىرتادى.جاقسىكەلدى  باباڭنىڭ  جىلقىسىن   جاۋدان    ايىرىپ   باتاسىن   الاتىن   بولدىم   دەپ   قۋانىپ ، كۇرەڭ   بەدەۋگە   ەر   سالىپ ، قارۋ   جاراعىن   اسىنىپ   باباڭا   كەلەدى .

اۋىل   ماڭىنداعى   ءدوڭنىڭ   باسىندا   رەنجۋلى   كۇيدە   وتىرعان   باباڭا   جاقسىكەلدى   كەلىپ   سالەم   بەرگەندە :

- سابامدى   كەرەگەنىڭ   باسىنا   ىلگىزىپ ، جىلقىنى   بالقاش   كولىن   جاعالاپ   ۇيسىنگە   قاراي   ايداپ   بارادى .  جاۋدىڭ   قاراسى   وتىز -  قىرىق   شاقتى   دەسەدى . كومەككە   قانشا   كىسى  جيايىن ، جىلقىمدى   قايتارىپ   اكەلىپ   بەر ،  دەگەن   ءوتىنىشىن   ەستيدى . باباڭنىڭ   ءسوزىن   ءوتىنىش   ەمەس ، بۇيرىقتاي   سەزىنگەن   جالعىز :

- بابا ، ماعان   ەشقانداي   كومەكتىڭ   كەرەگى   جوق ، ءسىزدىڭ   مالىڭىزدى   جالعىز   ءوزىم   قايتارامىن ، دەپ   ، جاۋدىڭ   كەتكەن   جاعىنا   قاراي   اتتانادى .   جەر   ورتاسىن   قۋىرا   ورتا   جولدا   قۋىپ   جەتكەن   جالعىز    جاۋعا   زىمىراپ   تيگەن   جالعىز   جەبەدەي   ءتيىپ ، سارتتا -  سۇرت   جالعىز   ايقاسىپ ، جۇرەكتى  – بىلەكتى   دەگەن    باستى  -  باستى   مىقتىلارىن   تۇگەل   ءتۇسىرىپ ، وزدەرىن   شىلبىرلارىمەن    اياقتارىن   اتتىڭ   باۋىرىنا   الىپ    تارتىپ   بايلاپ ، جۇگەندەرىن   سىپىرىپ   تاستاپ ، جىلقىمەن   قوسا   ايداپ ، دالانى   دۇركىرەتىپ   اۋىلعا   جاقىندايدى .   ءدوڭنىڭ   باسىندا   قاراۋىلداپ   وتىرعان   باباڭا   سالەم   بەرىپ :- تاعالى   تايىڭىز   قالعان   جوق ، بيەڭىز   قۇلىن   سالعان   جوق ، جاۋدى   جايلاپ ، جىلقىمەن   قوسا   ايداپ   كەلدىم . ماعان   باتاڭىزدى   بەرىڭىز ، دەپ   قولىن  جايىپتى .  باباڭ    ءبىر   الاقانىن   وڭ ، ءبىر   الاقانىن   تەرىس   جايىپ:

- قياناتشىلسىڭ ، ەل   شاپقاندى   قوي . ەل   باسىنا   كۇن   تۋعاندا   ءبىر   ءوزى   جۇزگە   تاتىر    ناعىز   ەرجۇرەك   باتىر   عانا   ۇرانداپ   جاۋعا   اتتانادى .  ەرلىگىڭە    ريزامىن . اللاۋاكپار ! – دەپ ،  بەتىن   سيپاپتى . باباڭنىڭ   جارتى   باتاسىن  الدىم  دەپ ، قۋانىپ   جالعىز   ۇيىنە   جەتىپتى .

                 باباڭنىڭ      وڭ    باتاسى .

جىلدار    جىلجىپ   ۋاقىت   وتە   بەرەدى . جاقسىكەلدى   ەل   شاپقانىن   قويىپ ، ەل   قاتارلى   ءومىر   ءسۇرىپ   جاتادى . ءبىر   جىلدارى   اياز   بورانى   ساقىلداعان   قاحارلى   قىس   كەلىپ   ەل   جۇتاي   باستايدى . باباڭنىڭ   وتارعا   قوستاپ    شىققان   جىلقىشىلارى    تۇگەل   ءۇسىنىپ ، جىلقى   ىعىپ   كەتەدى .  تابيعات   اپاتى ، قىس   دۇلەيىنە   توتەپ   بەرىپ ، ىققان   جىلقىنىڭ    سوڭىنان   بارۋعا    جاقسىكەلدى   عانا   سەنىمدى    دەپ   شەشكەن   باباڭ   :

- بالقاشتى   قۇلداپ   ىعىپ   كەتكەن   جىلقىعا    كۇش   قايرات   جاساۋ   سەنىڭ   عانا   قولىڭنان   كەلەدى ، دەپ   قيىنعا   جۇمسايدى .

بۇل   ءسوزدى   قوش   العان   جالعىز ، ءوزىنىڭ   كۇشىنە   لايىقتى   اعاش   كۇرەك   جاساتىپ ، ازىققا   جارتى   قاپ   قۇرت   سالىپ   باباڭنىڭ    شىنجىردا   جاراپ   تۇرعان   قارا   بۋراسىنا    ءمىنىپ ، جىلقىنىڭ   سوڭىنا   تۇسەدى . ءىز   قۋالاپ ، جەر   شولا   وتىرىپ   جەتى   تاۋلىك   وتكەندە   جىلقىنىڭ    قاراسى   كورىنەدى . ءساتىن   بەرىپ  بار   جىلقىنىڭ   تۇياعىن   تۇگەل   ەتىپ ، باباڭنىڭ   اۋىلىنا   جەتكەندە ، جاقسىكەلدى   بولعان   ءىستى   بىلاي   دەپ   باياندايدى :

- بالقاشتىڭ    ويىنان   قىرعا   قاسقايىپ   شىعۋعا   بەت   قاراعىسى   كەلمەگەن   جىلقى   قايىرۋ   بەرمەدى .   جىلقىنىڭ   الدىن   بۇرقىراتىپ   كۇرەپ   اشىپ ، اشقان   جەرگە   جىلقىنىڭ   الدىن   قايىرىپ   اكەلىپ ، العا   ۇزاپ   بارىپ    بۇرقىراتىپ   تاعى   دا   كۇرەك   ارشىپ ، جىلقىنى   قايتا   قايىرىپ   دامىل   تاپپادىم . الدىنا   جاساعان   بوگەسىنىمە   ىقتاعان   جىلقىعا   ارتى    ءيىرىلىپ   كەلە   بەردى . جەتى   تاۋلىك   سوققان   بوراندى   ايازدىڭ   قاحارىنان   مەنىڭ   قاحارماندىعىم   باسىم   تۇسكەن   بولار ، قارا   بۋرامەن   بۇرقىراتىپ   جۇرگەندە    ونە   بويىڭ   قىز   قىز   قايناپ ، بۋىڭ   بۋىرقاپ ، قايراتتانا   تۇسەدى   ەكەنسىڭ . قارنىم   اشقاندا   ساپتاياققا   قۇرت   سالىپ ، ونى   ەرىتكەن   قارمەن   ەزىپ   ءىشتىم . سۇراپىل   سوققان   بوران   باسىلىپ ، جەتى   اياز   قايتقان   سوڭ   جىلقى   دا  ۇيرەنگەن   جەرىنە   بوگەتسىز   تارتا   بەردى . اڭگىمەنى   بايىتقان   جاقسىكەلدى   ەكى   قولىن   جايىپ ، باباڭنان   باتا   تىلەيدى .  قيانات   جالاۋىن   تيىپ ، ءتۇزۋ   جولعا   تۇسكەنىنە ، جەتى   ايازدى   جەڭىپ   قايرات   كورسەتكەنىن   ەرلىككە   بالاعان   باباڭ ، ەكى   قولىن   وڭ   ۇستاپ   شىن   نيەتتى   باتاسىن   بەرىپتى… باباڭنىن   وڭ   باتاسىن   العاننان   كەيىن ، جاقسىكەلدىنىڭ   تالايى   ۇستەم   بولىپ ، تاپقانى   قۇرالادى . ءوز   الدىنا   جاقسىكەلدى   اۋىلى   اتانىپ ، ءتورت   بالا   ءسۇيىپ   ەر   جەتكىزگەن   ونىڭ   ەلگە   قادىرى   ارتىپ   جاقسىكەلدى    باتىر   دەگەن   جاقسى   اتپەن   ەل   اۋزىندا   قالعان   ەكەن .

…باباڭنىڭ مازارىندا جازىلعان «حالقىمقۋانسا-قۋانىشىناكۇلەمىن, حالقىمقورلانسا – نامىسىءۇشىنولەمىن» دەگەن اسىل سوزدەرى     ۇرپاق   ءۇشىن   ۇلگى – ونەگە   بولماق.

                               تومان بي (1724 – 1814)

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت ەلىنىڭ جوبالايدان كەيىنگى ەكىنشى ۇلاعاتتى ءبيى. بەگىمبەت، بەكنازار، قوجاگەلدى، الىباي، بايمىرزا،   سۇيىندىك .  ودان   تومان   بي.

تومان كورىپكەل، اۋليە كىسى بولعان. جوبالاي بي:

«ەلىم دەپ تۋعان ەل بالاسى،

تومانداي بولار ەل اعاسى.

كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ،

ءسوزى – التىن، ەر داناسى» – دەپ باعا بەرگەن.

تومان بي ايتقان اتالى ءسوز كوپ:

«كوسەۋ ۇزىن بولسا، قول كۇيمەيدى ; اعايىن كوپ بولسا جان تيمەيدى»، «قۇلاق ەستىگەندى كوز كورەدى، اتقان وق اجالدىعا كەز كەلەدى»، «جالعان دوستان ساقتان، قالعان استان ساقتان»، «دوسى وتكىردى جاۋ الماس، ءسوزى وتكىردى داۋ الماس»، «ادىلەتتىلىك – كىسىلىكتە، ادەپتىلىك – كىشىلىكتە»، «جاقسىمدى ايتتى دەپ دوس دەمە، جامانىمدى ايتتى دەپ قاس دەمە»، «جولداس بولساڭ سۇمعا، وتىرعىزار قۇمعا»، «جاسىق، جامان تۋعان كوپ ەزدەن، اسىل تۋعان ءبىر ەر ارتىق».

كەرەيگە بولىس بولعان شولتاناي قاجى، تومان بي ايتقان ەكەن دەپ     وسيەت قالدىرعان:

«تاربيە بار ەلدە – ءتارتىپ بار»، «اقىلدى ۇيرەنەدى، اقىماق  كۇيرەتەدى»، «اقىلدى بولساڭ اقىماقپەن تالاسپا، ءسوزىڭدى ۇقپايدى، ءوزىڭدى بوقتايدى»، «وتكەن كۇن ورالمايدى، جارىق دۇنيە جوعالمايدى»، « شايپاۋدىڭ ءتىلى ۇزىن، اقىلسىزدىڭ بويى ۇزىن»، «ءادىل كىسى وزىنە قاتتى،  وزگەگە   ءتاتتى»،   «جاقسىلىق   قۋساڭ – مەرەيىڭ  اسار، جاماندىق  قۋساڭ – كەۋدەڭدى   باسار»، «حالىق   سىناي   دا   بىلەدى،   سيلاي   دا   بىلەدى».

ونىڭ وسىنداي ناقىلدارى ەل ەسىندە ۇمىتىلماق ەمەس.

تومان  بي   بايقوتان   بابانىڭ   بالالىق   شاعىندا  باتا   بەرگەن  ەكەن:

«بالام، بالا قىران ۇشارىن بىلەدى، قونارىن بىلمەيدى. ادىلدىكتەن تايما، جاعىنبا بايعا، باسىڭدى ۇرما تورەگە. ۇلىلارمەن تەڭ بول، شولدەگەنگە  سۋات  بول، قاجىعانعا قۋات بول. قۇلاعانعا قول بەر، سۇرىنگەنگە جول بەر. جالعىزدى، جاياۋدى، كارىنى ايا، قۇشاعىڭدى جايا . ەل بالاسى بول، ءسوزدىڭ  اناسى  بول، كوزدىڭ قاراسى بول، كەدەيدىڭ پاناسى بول، ازاماتتىڭ اعاسى     بول.»

كەرەي  ەلىندەگى اتاقتى بيلەردىڭ ءبىرى – تومان بي – ۇمىتىلمايتىن ءىرى تۇلعا.

                       بەگەش شەشەن (1834 -1911).

بەگىمبەتتەن – بەكنازار، ودان قوجاگەلدى، ودان جانباي،ودان ماناباي، ودان نوقات، ودان سابان، ساباننان بەگەش  تۋادى. اباي قۇنانباەۆپەن زامانداس، سيلاس، دوسى بولعان. بەگەشتىڭ شەشەندىگىن اباي جوعارى باعالاعان. اباي: «كەرەي ماعان بەگەشىن بەرسە، مەن بۇكىل توبىقتىنىڭ شەشەندەرىن  جيىپ    كەرەيگە   بەرەر   ەدىم»   دەگەن   ءسوزى   بار  ەكەن .

بەگەش تۋرالى ەستەلىكتەر:

        1. بەگەش ەسىپ تۇرعان قىزىل جەل ەمەس پە؟

بەس بولىس توبىقتىنىڭ بەلدى، باسشى ادامدارى اباي الدىندا ايتۋلى ءبىر داۋدى شەشكەن وتىرىستا بەگەش تە بار ەكەن. ابايدىڭ ۇيعارۋىمەن داۋ بەگەشتىڭ سوزىنە توقتايدى. بەگەش كەتكەن سوڭ ەل جۋاندارى وتىرىپ: – اباي، سەن بەس بولىس توبىقتىنى ءبىر بولىس كەرەيگە بيلەتكەنىڭ قالاي؟ – دەپ سۇراپتى. سوندا اباي: – سەندەردىڭ سوزدەرىڭ بەگەشتىكىندەي نەگىزدى، شەشىمدى بوپ، جۇيەسىن تاۋىپ تۇرسا، مەن بەگەشتىڭ ءسوزىن الىپ نەعىلايىن. سەن بەسەۋىڭ بەگەش بولام دەسەڭدەر وسى قازىر اتقا قونىڭدار دا، اناۋ كەرەي جاقتاعى جوننىڭ ۇستىنە شىعىپ، بەسەۋىڭ ماعان بەس ۋىس جەل ۇستاپ اكەلىڭدەر،– دەيدى سىناي قاراپ.

- اباي – اۋ ، جەل ۇستاتۋشى ما ەدى؟ مۇنى نە قىر، نە سىرمەن ايتىپ وتىرسىڭ؟  – دەسىپ داۋرىققاندارعا:                                                                                                                    – ەندەشە ، بەگەش سول ەسىپ تۇرعان جەل ەمەس پە؟ جەل ۇستاتا ما؟  سەندەر بەگەش بولا المايسىڭدار – دەپ ءتۇيىپتى.

            2. قاپقان يتتەن ءوش الام دەسەم.

ابايدى ورازبايدىڭ وزبىرلارى ساباپتى دەگەن حاباردى ەستىپ ءتورت ارىس-ارعىن، نايمان، كەرەي، ۋاقتىڭ يگى جاقسىلارى جينالىپ بارىپ، ابايدى قورعاپ، جاقتاپ سويلەي باستاعاندا، بىردەن سۋىرىلىپ بەگەش:

- اباي مىرزا، ەرگە جارا ءتۇيىن دەگەن. يت ارامدى، تەنتەك قۇدايدى تانىمايدى. ءسىز جالعىز توبىقتى ەمەس، ورتا ءجۇزدىڭ ارىسى ەدىڭىز. اباي سياقتى ەستى، اقىلدى ادام، نادان ەلىنە بولا قالپىنان ايرىلسا نە بولماق؟ رۇقساتىڭدى بەر، تەنتەگىڭدى تيۋعا كەلدىك دەپتى. سوندا اباي: – ءاي، بەگەش،اي. شەشەندىكپەن قيىستىرىپ ايتاسىز – اۋ. قادىلەت پەن قاسىرەت بار ەمەس پە؟ جامان قاۋىمنىڭ جاقسىسى بولعانشا، جاقسى قاۋىمنىڭ جامانى بول دەسەم نە دەر ەدىڭىز؟ جاماندىقتى جولىم دەپ كەتكەن ورازبايعا ايتقان ءسوز سۋعا جازعانمەن تەڭ. مەنى ءبىر يت قاپتى عوي. قاپقان يتتەن ءوش الام دەپ، مەن دە قاپسام، اۋزىم ارامدانعانى عوي. ايىپتى اپەرمەڭدەر، اياعىما جىقپاڭدار، – دەپ توقتايدى.

                 3. سەن كەتكەنشە جەڭىلدەر. 

ءىنىسى وسپان مەن ۇلى ءابىش قايتىس بولىپ، ودان كەيىن سۇيىكتى ۇلى ماعاۋيا قايتىس بولعاندا اباي قاتتى قايعىرىپ ەشكىممەن سويلەسپەي قويادى. اعاسى تاكەجان كەلىپ:

• اباي-اۋ، و دۇنيەلىك بولعانىڭ با، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ – دەپ جىلاعاندا دا ءتىل قاتپاعان. سودان تۋىستارى مۇنى ءبىر سويلەتسە بەگەش دوسى سويلەتۋى مۇمكىن

– دەپ بەگەشكە حابار بەرەدى.

بەگەش كوڭىلىن سۇراي كەلىپ:

• اسسالاۋماعالايكۋم ،  ابايجان! 

سوزىڭە تاڭىرقاعان تالاي جان.

بۋلىعىپ سويلەي الماي جاتىرمىسىڭ،

اللا قوناعىندا بۇل نە حال؟

ءاي، سابازىم ، بەگەشىڭە ءسوز قاتپاساڭ،

كوڭىلدەن ولە – ولگەنشە كەتپەس ءبىر ارمان، – دەپتى.

سوندا اباي باسىن كوتەرىپ:

از عانا اۋىل كەرەيدەن اسىپ تۋعان سەن ءبىر ەر،

سەن كەتكەن سوڭ بۇل كەرەيگە سەن سىقىلدى كىم كەلەر؟

جۇگىم اۋىر بولعان سوڭ، كوتەرە الماي جاتىر ەم،

كەلدىڭ عوي، بەگەش كوردىڭ عوي.

سەن كەتكەنشە جەڭىلدەر، – دەپ ءبىر ساتكە كوڭىلى كوتەرىلىپ، جانى دا جادىراعانداي كۇيگە ءتۇسىپتى. 

                    4. اباي مەن بەگەشتىڭ ءسوز قاعىستىرۋى.

بەگەش- كەرەي توبىقتى باس قوسقان جيىنداردا ابايمەن تىزە قوسىپ وتىرىپ، داۋلى  ىستەردى بىرىگىپ شەشەدى ەكەن. ال بيلىك ايتاردا ۇنەمى اۋەلى ءسوزدى بەگەش ايتىپ ، اباي ماقۇلداپ  وتىرسا كەرەك. بىردە توبىقتىنىڭ بىرەۋى:- اباي، وسى بەگەش نەگە سەنەن بۇرىن سويلەيدى. الدىعا ءتۇسىپ كەتەتىن نە ءجونى بار؟- دەپتى. وسى ءسوز كوڭىلىندە بار اباي ءبىر باس قوسۋدا:- باكە، وسى ءسىز ۇنەمى مەنەن بۇرىن سويلەۋگە نەگە اسىعاسىز؟ – دەگەن ەكەن، ءازىل-شىنىن ارالاستىرا. سوندا   بەگەش   ىركىلمەستەن  :   – ابايجان –اۋ، مەن قاتەلەسسەم قاسىمدا تۇزەپ جىبەرەتىن سەن بارسىڭ.  ال سەن قاتەلەسسەڭ، كىم تۇزەي الادى؟ سەنەن بۇرىن سويلەۋگە اسىعاتىنىم   سول     ەمەس   پە؟-   دەپتى.

5. اباي ۇيىندە توبىقتى ەلىنىڭ ءبىر توپ يگى جاقسىلارىمەن ءماجىلىس قۇرىپ وتىرادى. بەگەش كەلە جاتىر دەگەن حابار كەلەدى. اباي: «ولاي بولسا شاقىرىڭدار، توردەن ورىن بوساتىڭدار» – دەيدى. وتىرعاندار: “بەگەش سونشا كىم ەدى، تورگە شىعارىپ؟” – دەيدى عوي. “كىم ەكەنىن قازىر بىلەسىڭدەر” – دەپ، اباي بەگەش كىرە بەرگەندە:

• مىنالار قۋ دەگەنىڭ قانداي بولادى؟ – دەپ تالاسىپ وتىر. سەن ايتشى مۇنىڭ جاۋابىن، – دەيدى.
• قۋ سەنسىڭ، – دەپتى بەگەش العىر، جىلدامدىعىنا باسىپ.
• مەن قۋ ەمەس، سەن قۋ، – دەيدى اباي،  ەل-ەلدى ارالاپ كەلىپ، نە ءتۇرلى شەشەندەردىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدى ەستىپ، ۇعىپ الاسىڭ دا، مەنىڭ ءسوزىم دەپ ەل-جۇرتقا جاياسىڭ.

سوندا ءۇيدىڭ ىرگەسىن اينالا دوعاشا ىلگەن الاسا كىتاپ سورەلەرىنە كوزى تۇسكەن بەگەش:

• اباي، سەن اناۋ سورەلەردەگى اراب، پارسى، شاعاتاي، ورىس، ورمان دەيسىڭ بە، نەشە ءتۇرلى جۇرتتاردىڭ ايگىلى عۇلاما-عالىم، وقىمىستى كىسىلەردىڭ سوزدەرىن وقىپ الاسىڭ دا، تونىن اينالدىرىپ اكەپ، مەنىڭ ءسوزىم ەدى  دەيسىڭ. مەن بولسام، ءبىر قازاقتىڭ ءىشىن عانا ارالاپ، اۋىزدان شىققان اسىلدى تەرىپ، ەل كادەسىنە اسىرامىن. ءسوزدى ءار ەلدەن جيناپ-تەرىپ، سەن مەنەن دە وتكەن قۋ بولدىڭ عوي، – دەپتى.

سول ەكى ارادا ۇيدە وتىرعاندار ورىندارىنان تۇرىپ، قول بەرىسىپ قوشامەتتەپ، ونى تورگە شىعارادى.

                   6.  « داۋاسىز ، ارزان ، قىمبات …»

بىردە  اباي  ۇيىندە  وتىرىپ ، ءوزىنىڭ  زامانداس  دوسى  كەرەي  بەگەشتەن :

-  وسى  داۋاسىز ، ارزان ، قىمبات  دەگەندەردى  قالاي  تۇسىنەسىز ؟ – دەپ ، سۇراعان  ەكەن . سوندا  بەگەش  جۇلىپ  العانداي :

-داۋاسىز – كارىلىك ، ارزان -وتىرىك ، قىمبات-  شىندىق ، دەپ  جاۋاپ  بەرەدى .

اباي : – ەندى   بەكنازار – قوسايدان سەندەي ۇل  تۋار  ما  ، دەپ  ريزا  بولىپتى .

                                            نۇرالى باتىر (1699 – 1763)

بىردە ەر جانىبەك كوپ قولمەن توقتا – بارلىقتا بەكىنىس جاساپ جاتقان قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ قولىنا كەلىپ قوسىلادى. بۇلار ورماندى، شاتقالدى قۇلديلاپ كەلە جاتادى. سول ساتتە اسكەردىڭ الدى ۇيلىعىپ جۇرمەي توقتاپ قالادى. اتتار دىرىلدەپ – قالشىلداپ العا قاراي باسپايدى. سوندا قابانباي:- جانۋارلاردا ءتىل جوق، الدىمىزدا قاۋىپ بار ەكەن. سول قاۋىپكە قارسى شىعاتىن كىم بار ؟، -دەيدى. سوندا ورتاعا جاس  جىگىت شىعىپ: – ون ەكى اباق كەرەي جاستابانمىن، اتىم نۇرالى. اكەم اتى – ەسىركەپ، جاسىم ون سەگىزدە- دەيدى. قابانباي: – جورتقاندا جولىڭ   بولسىن، كۇش – جىگەرىڭ بولسا كورسەت! – دەيدى. سودان نۇرالى سامساپ وسكەن تەرەكتىڭ ىشىنە كىرىپ، ءوسىپ تۇرعان اق قايىڭنىڭ ءبىرىن جەر وشاقتاي      تامىرىمەن جۇلىپ الىپ، كەلدەن سويىل ازىرلەيدى. قارا توبەنىڭ كۇنگەي بەتىندە كۇنشۋاقتا جاتقان ءداۋ جولبارىس قارسى اتىلعاندا، ءدال باستان پارمەنىمەن ۇرىپ ولتىرەدى. سوندا نۇرالىنىڭ ەرلىگىنە ريزا بولىپ باتىرلار «جاس جولبارىس» دەپ اتاپتى. سودان باستاپ اتى شىعىپ، ەلىنە ەلەۋلى بولىپ، نۇرالى باتىر اتانادى. نۇرالى باتىردىڭ ون ۇلى  بولعان ەكەن: جانتەمىر، جانۇزاق، ءومىر، ءنادىر، دوسىمبەك، وزەنباي، كەنەنباي   دونەنباي،   ءسادىر،   بۇلانتاي.

اتا جاۋى الىسقان 

قالماقتى كەرەي قيراتتى

قيمىلدى جىلدام شيراتتى

جاستابان دەگەن ەلى ەكەن ،

التاي دەگەن جەرى ەكەن ،

نۇرالىنىڭ ون ۇلىنىڭ سەگىزى

سوعىستا ولگەن ەر ەكەن.

دەگەن شۋماقتار ونىڭ ۇلدارىنىڭ دا باتىر بولعاندىعىن باياندايدى.

                                شۇرشىت  قۇلباراقۇلى    (1770 – 1850)

بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار(الشاڭ), شاقانتاي، قۇلباراق، ودان ءشۇرشىت.

ابايدىڭ اكەسى قۇنانبايمەن قادىرلەس، ونىڭ اكەسى وسكەنبايمەن زامانداس بولعان ادام.  1851ج. قۇنانباي اكەسى وسكەنبايعا ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ اس بەرگەن. استى شىڭعىس تاۋىندا ەمەس، جەر ورتاسى قارقارالى، كوكشەتاۋعا جاقىن كەڭ القاپ، جازىق كوكجايداق دەگەن جەردە وتكىزەدى. وسى اسقا قوسقانىم دەپ ءشۇرشىت بي سويىسقا ون سەمىز جىلقى اكەلىپتى. جىلقىلاردىڭ  جال-قۇيرىقتارىن كۇزەپ اكەلگەن. توبىقتى مالجاندى بولۋشى ەدى، اسقا سويماي الىپ قالا ما؟- دەگەن قاۋپى بولسا كەرەك. سول جىلقىلاردىڭ بىرەۋىنە ءبىر جاستاۋ تاتار جىگىتىن مىنگىزىپ اكەلگەن ەكەن. قۇنانبايعا سالەمدەسىپ، اكەسىنىڭ اسىنا قايىرلى بولسىن ايتىپ، اكەلگەن سويىس مالىن بەرىپ، ونىمەن قابات ەرتىپ كەلگەن تاتار جىگىتىنىڭ جايىن باياندايدى.

«بىلتىرعى وتكەن كۇزدە قوياندى جارمەڭكەسىندە ساتۋعا مال ايداتىپ جىبەرگەن ادامدارىما وسى نوعاي جىگىتى جولىعىپتى . مەن اسكەر قىزمەتىنەن قاشىپ جۇرگەن ادام ەدىم، سىزدەر قىر ادامدارى كورىنگەن سوڭ  ارىز-مۇڭ شاعۋعا كەلدىم. ماعان مۇسىلماندىق جولمەن جاردەم كورسەتۋلەرىڭدى    وتىنەمىن»،  دەيدى. ولاردىڭ جاندارى اشىپ ، قاستارىنا ەرتىپ ماعان اكەپ تاپسىردى. قىستاي ءوزىمنىڭ جانە كورشىلەرىمنىڭ بالالارىنىڭ تىلدەرىن جاتتىقتىرىپ  وقىتتىرىپ شىقتىم. بايقاۋىمشا، مىنەزى، ادامگەرشىلىگى  جاقسى كورىنەدى. بىلتىر ءسىز جاقسى ءبىر مولداعا ءزارۋ بولىپ ءجۇرمىن دەپ  ەدىڭىز،  ەگەر  كەرەك  دەسەڭىز ، الىپ  قالىڭىز» ،  دەيدى.

قۇنانباي: – باي، سىزگە كوپ راحمەت. ماعان مولدا قاتتى قاجەت ەدى، – دەپ اتى ءجونىن سۇراپ ءبىلىپ، سول عابيتقان دەگەن تاتار مولدانى قاسىنا الادى…

ادولف يانۋشكەۆيچتىڭ «قازاق دالاسىنا جاساعان ساياحات تۋرالى جازبالار» دەگەن كىتابىندا دا ءشۇرشىت تۋرالى دەرەكتەر بار: ساياحات كۇندەلىگىنەن ۇزىندىلەر،

«ء…شۇرشىت دەگەن بايدىڭ اۋىلىندا ساناق جۇرگىزۋگە تۋرا كەلدى. ول ەل بيلەۋشىمەن قاتتى ارازداسىپ (ەل بيلەۋشى ءجۇسىپباي دەگەن كىسى ەكەن), قول استىنداعىلاردى تىقسىرا بەرەتىن كورىنەدى.  شاڭىراعى باسقالاردان داۋلەتتى. ءشۇرشىت تە ولاردى جازعىرۋدان كەم قالعان جوق،  سوسىن بارىپ ول باسقا قونىسقا قونىس اۋدارۋدى ءوتىندى. ءشۇرشىتتى اعا سۇلتاننىڭ بولىسىنا كوشىرۋدى ايتىپ، ۆيكتور ەكى جاقتى دا ريزا قىلعاندا،  بۇل ءادىل ۇكىمگە قۇلدىق ۇرعان داۋىستار ەستىلدى. شۇرشىتكە باعىنىپ كەلگەندەر ءوز قول استىنا الۋدى ءوتىنىپ، پان ەسىمدى باسقا ستارشيناعا تىلەك ءبىلدىردى. قازاق ءۇشىن ءوز بولىسىن تاستاپ، باسقا جاققا كوشكەننەن ارتىق ۇيات ءىس جوق. ويتكەنى، بۇل – ونىڭ ولارمەن بىرگە تۇرىپ ءومىر سۇرە المايتىندىعىنىڭ بەلگىسى. ءجۇسىپباي جانە باسقا دا كەرەيلەر تولەڭگىتتەردىڭ شۇرشىتكە بارىپ، وزدەرىنە قانشاما اۋىرتپالىق تۇسىرسە دە، ونىڭ قونىس اۋدارۋدان باس تارتۋىنا ءسوز سالۋدى ءوتىندى. تولەڭگىتتەر ءداستۇر، پارىز دەگەننىڭ ءبارىن ىستەپ باقتى، بىراق ءشۇرشىت سوزگە قۇلاق اسپادى» – دەپ جازىپتى.

                                   ۋايىس شوندىبايۇلى  (1873-1925)

قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى، اياكوز اۋدانى بارشاتاس اۋىلىندا، بۇرىنعى داعاندى بولىسى 12–اۋىل، جىلتىر دەگەن جەردە 1873 ج. دۇنيەگە كەلىپتى.     اباق كەرەي، ودان بەگىمبەت، ودان – بەكنازار، ودان – قوجاگەلدى،ودان – قويلىباي. شوندىبايدىڭ ۋايىستەن باسقا مۇحامەديار، ءجۇنىس،   يساتاي،  ەستاي   دەگەن  ۇلدارى  بولعان. يساتاي  مەن  ەستاي  دا  ءانشى   بولعان.

ءۋايىس-ءانشى، دومبىراشى، گورمونشى جانە ءوزى دە ءان شىعاراتىن سەگىز قىرلى ونەرپاز. ونىڭ اقىندىق، انشىلىك ونەرى ءوز ورتاسىنا ايگىلى بولعان. اباي قۇنانباەۆ ونىڭ ونەرپاز، جاس تالاپكەر ەكەنىن ەستىپ، بىلگەن سوڭ، ادەيى ارناپ شاقىرتىپ الىپ، ولەڭ ايتقىزىپ، ءان سالدىرعان. ابايدىڭ  شاكىرتتەرى كوكباي، ماعاۋيا، اقىلباي توبىنا قوسىلادى. اقىندىق ونەردە ابايدان ۇلگى-ونەگە الىپ، ونىڭ وسيەتىن كوپ تىڭداپ، تەرەڭ ءتۇسىنىپ، مول تاعلىم العان ءۋايىس ۇلى اقىننىڭ سانالى شاكىرتىنىڭ ءبىرى بولادى. ءۋايىستىڭ ءوزى دە، اكەسى دە كەدەي بولعان. ونىڭ ءوزىنىڭ ەلىنەن باسقا توبىقتى ەلىنە كوشۋىنە باي تۋىسقاندارىنىڭ تىزەسى دە سەبەپ بولعان.  1919 جىلى قوجاكەلدى ىشىندەگى ماناباي، الىباي رۋىنىڭ جۋاندارى ۋان، وشاقور سياقتى تىزەلى ادامدار ءبىر تۇندە سارتەرەك دەگەن جەردە وتىرعان قويلىباي اۋلىنا باسا قونادى. اتا قونىسى سارتەرەك ءۇشىن قويلىباي اۋىلى ۋان اۋىلىمەن الاكوز بولادى. امال نە، شاماسى ەشنارسەگە كەلمەگەن قويلىباي اۋىلى جۋانداردىڭ تىزەسىنە شىداي الماي، امالسىزدان سارتەرەكتەن ايرىلىپ شىعا بەرەدى. بۇدان كەيىن كورنەۋ زورلىققا شىداي الماعان ءۋايىس، ءۇي-ىشىمەن شىڭعىستاۋداعى قۇداسىنا كوشىپ كەتەدى.

اپىراۋ، نە ايتايىن ۋانمەنەن ،

جەرىمنەن اتا قونىس قۋام دەگەن. 

سۇم دۇنيە، وسىمەنەن وتەسىڭ بە،

بايلارعا زاۋال بولماي، جۋانمەنەن….

-كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن قايران جەرلەر ،

قىزىلتاس، قوتانەمەل، بارشاتاسقا

باسىندا  ءان  شىرقادىم  جورعا  تاۋدىڭ

بايلارمەن ايتىسام دەپ ەلدەن اۋدىم….

ءۋايىس ءشوندىبايۇلى: “قايعىلى حال”، “از ماسەلە سويلەيىن”، “جۇرەدى جۇرتتىڭ كوبى قاراسىنعا”، “ادامعا ءناپسى-قاسقىر”، “اقىل-قاقپان”، “باستاۋشى ءادىل بولماسا”، “باي مەن كەدەي”، “بىرلەس ەلىم”، “ال جاستارىم”، “جانى بار جاس قازاقتىڭ” جانە ت.ب. كوپتەگەن ولەندەر، “تارتىستىڭ تابىسى” دەگەن پوەما; ايتىس ولەندەرى: ء“ۋايىس پەن قامار قىز”، ء“ۋايىس پەن سارىكوزدىڭ قاعىسى”، “تولەۋ مەن ءۋايىستىڭ ايتىسى”، “پەرۋايىم”، “اقبوكەي”، “بوزقاراعان”، “شىنعىستاۋ” دەگەن اندەر;  ء“بىر قىزدىڭ ۋاقيعاسى”، “جوشى-الاشا حان”، “يۆانۋشكا”، “تاۋكە- كەلىنشەك” دەگەن پوەما-داستان شىعارعان.

ءۋايىس شوندىباەۆ 1924ج. اۋىر دەرتكە ۇشىراپ، 1925ج. قايتىس بولادى. اقىننىڭ بەيىتى اباي اۋدانىندا شي دەگەن قورىقتىڭ باسىندا.

ءۋايىستىڭ ايەلى بالقىجان، بالالارى مولداحان، مۇحامەتجاندار 1930-1940 جىلدارى قايتىس بولىپتى.

اباق كەرەيدىڭ ۇرانى «وشىباي»، كەيىنگى كەزدە مىقتى اتالارىنا سيىنىپ، «جوبالاي»، «شاقانتاي» دەپ تە ۇرانداعان. ونىڭ دالەلى ءۋايىستىڭ ولەڭدەرىندە كەزدەسەدى. مىسالى «سويلەدىم از اڭگىمە ۇقساڭ قازاق» دەگەن  ولەڭىندە:

     جونداعى جوبالاي دەپ ايتار ءبىزدى،

       ۇرانىم – ەر «وشىباي»، كەرەي زاتىم.

      جىلىندا مىڭ توعىز ءجۇز ون التىنشى

       تامىزدىڭ ون ۇشىندە جازعان حاتىم،… -  دەيدى.

            «تاۋكە- كەلىنشەك» پوەماسىندا:

   -تاعى دا ارالاستى «جوبالايلاپ!»

   نايزاعا ەر قوسايدىڭ تۋىن بايلاپ

   قۇتقارار ەش ادامدى كورىنبەيدى

   ەندى ءوزىن اتايىن دەپ تۇردىم ويلاپ.

             ۋايىستىڭ  «تاۋكە- كەلىنشەك»  پوەماسى  تۋرالى.

1909-1910 ج. جازىلعان. پوەمادا ءدال، بولعان شىندىق وقيعا باياندالادى. اباق كەرەيدەن – بەگىمبەت، ودان قوساي، ودان ەلامان(قاسقا),  ودان  بۋرا،  دۇيسەكە،  ودان  كوشىمباي،  ودان  جىكىباي،  دەمەسىن. 

اراپ ابرالى بالاسى-توبىقتى ىشىندە ساق، توعالاق ەلىنىڭ رۋ باسى ادامى. ىبىراي  اراپتىڭ جاقىن تۋىسقانى، شەشەن، پىسىق، اتقامىنەر. باسقا ەلدە ارتىق-اۋىس الاسىسى، داۋ-تالاسىسى بولسا، اراپ ىبىرايدى جۇمساپ وتىرعان. سونداي الاسىسى سەمىز نايمان سەرىكباي بايدىڭ اۋلىندا جانە كەرەي قاسقا اۋلىندا بولىپ، ىبىراي سوندا اتتانادى. سەرىكباي اۋلىنداعى داۋدى رەتتەگەن سوڭ، ىبىراي ەندى قاسقا اۋلىنا كەلىپ، اۋىلدىڭ باستى ادامى دەمەسىنگە جولىعادى. ىبىراي قۋىپ كەلگەن داۋىن ايتىپ، الاسىمدى الىپ بەر دەپ، دەمەسىنگە وكتەمدىك مىنەز كورسەتە سويلەيدى. دەمەسىن وعان: «ەل قازىر جايلاۋعا كوشىپ جاتىر، كىمنىڭ قايدا ەكەنىن ءبىلىپ بولمايدى. ەكى ەل جايلاۋدا باس قوسامىز عوي، قازىر قايتەسىڭ»، – دەيدى. ىبىراي وعان شامدانىپ، دەمەسىنگە ءتىل تيگىزەدى. قاتتى اشۋلانعان دەمەسىن ىبىرايدى ساباپ، اياق-قولىن بايلاپ، كىسەندەتىپ تاستايدى دا، ىبىرايدىڭ اتىن ەرىپ كەلگەن ات قوسشىسىنا بەرىپ، «ەلىڭە سالەم ايت»- دەپ قايتارىپ جىبەرەدى. ەكى ەل باقاناس، كوكسەڭگىر، شورقاشقان، قارشىعالى، جاۋىرتاعى دەپ اتالاتىن جايلاۋلارىنا كوشىپ كەلىپ جايلاسقان سوڭ، دەمەسىن ادامىن الىپ كەتسىن دەپ كىسى سالادى. توبىقتىدان اراپ باستاتقان بەس كىسى كەلگەن سوڭ، دەمەسىن ولارعا: مەن ىبىرايدى كىسەندەپ ەدىم، ەندى قولدارىڭا بەردىم، قاسىڭا كوشىپ كەلدىم، ال ەندى اتساڭ دا، شاپساڭ دا بەس بولىس توبىقتى ، ىقتيارسىڭ دەيدى. اراپ ول جەردە داۋ كوتەرمەي، ىبىرايدى الىپ قايتادى، جازداي ەكى ەلدىڭ ورتاسىندا داۋ-جانجال بولمايدى، كۇزدە ەكى ەل قىستاۋلارىنا ايرىلا كوشەدى. دەمەسىن مەن  جىكىباي اۋىلدارى  باباڭ وزەنى دەيتىن كۇزەكتەرىنە بارىپ قونادى. سول جىلى اقمولادا ايداۋدا جۇرگەن تاۋكە قاشىپ كەلەدى. اراپ تاۋكەنى شاقىرتىپ الىپ: كەرەيدىڭ ىزاسى ءوتتى، ىبىرايدى كىسەندەپ اكەپ قولىمىزعا بەردى. سەن ەندى كەرەيدى ءبىر شاۋىپ بەر، كىسى ولتىرسەڭ دە بەس بولىس توبىقتى كوتەرەمىز دەپ قاسىنا جەتپىس جىگىت قوسىپ كەرەيگە اتتاندىرادى. تاۋكەنىڭ كەرەيدى قالاي شاپقانى، جىكىبايدىڭ كوكبەستى اتىمەن بوي بەرمەگەن ەرلىگى، ودان ونىڭ اتىن اتىپ ولتىرگەنى، ءوزىن قارا سانىنان اتقانى، 300 جىلقىنى ايداپ اكەتكەنى پوەمادا سۋرەتتەلىپ جازىلعان. وسى وقيعانىڭ نەمەن تىنعانىن تولەۋ كوبدىكوۆ بىلايشا ايتىپ بەرگەن:

• كەرەيدەن سەمەي گۋبەرناتورىنا بەس كىسى جىبەرىلدى. ولار ەل شاپتى،     كىسى اتتى  دەپ ارىز اپاردى. قالادان دوكتور كەلىپ، جىكىبايدىڭ دەنەسىنە دارىعان مىلتىقتىڭ بىتىراسىن الىپ، ونى ەمدەپ، اۋىلدا بەس كۇن بولدى. اكتى جاساپ، سەمەيگە قايتىپ بارعان سوڭ، 25 سولدات شىعىپ، اراپ، تاۋكە باستاتقان توبىقتىنىڭ 22 ادامىن تۇتقىنعا الدى. كەلەر جىلى ەكى ەل سەرگيوپولدا باس قوسىپ ءبىتىستى. توبىقتى كەرەيدەن العان 300 جىلقىنى قايتاردى جانە كوكبەستى اتتىڭ قۇنىنا 10 تۇيەنىڭ قۇنىن تولەدى. ءسويتىپ تۇتقىنداعى ادامدارىن شىعارىپ الدى. ول ۋاقىتتا ەكى ەل وزدەرى بىتىسسە،  سوت   ورىنى   ارىزدى   قايتارىپ   بەرەتىن   ەكەن.

                                     تولەۋ  كوبدىكوۆ (1874-1954)

قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى، اياكوز اۋدانى، بۇرىنعى قارقارالى ۋەزىنىڭ داعاندەل بولىسىندا تۋعان. بەگىمبەت – قوساي، قۇتىكە – تولەن، سارىباي – توقىمبەت – قوجابەرگەن – ەرۋباي اكەسىنىڭ شىن اتى كوپجەر، پاسپورت العاندا كوبدىكوۆ بولىپ جازىلىپ كەتكەن. كوپجەر ورتا   شارۋالى، مومىن ادام بولىپتى. ونىڭ اكەسى ەرۋباي داۋلەتتى ادام بولعان. سوندىقتان ەل ىشىندە «ەرۋبايدىڭ تولەۋى» دەپ اتاپ كەتكەن. ەرۋباي  نايمان اقتايلاقپەن قۇدا بولىپ، اقتايلاقتىڭ كەنجە ۇلى سابىربايدىڭ قىزى قۋاندىقتى بالاسىنا اپەرەدى. ابايمەن ايتىسقا تۇسكەن، كوپكە تانىمال قۋاندىق.

كوپجەردىڭ بايبىشەسى لەكەردەن: بايعارا، بوتاقارا، ەسەنقارا، بولعانباي، تولعانباي، جۇماقان. ال ەكىنشى ايەلى قۋاندىقتان – تولەۋ، مۇقاش. قۋاندىق ءسوزىن ولەڭمەن ايتىپ وتىراتىن اقىن ادام بولعان.   تولەۋدىڭ ناعاشى اتاسى سابىرباي، ناعاشى اعالارى ءبارى دە سۋىرىپ سالما اقىندار. «ناعاشىڭ ون جەتى اقىن» دەگەننەن سوڭ، سولاردىڭ ىستىعىنا كۇيىپ ءجۇرمىن…. دەيتىنى سوندىقتان. تولەۋ كوپجەرۇلى 9 جاسىنان اۋىل مولداسىنان ساۋاتىن اشىپ، ولەڭ شىعارا باستايدى. ون بەس جاسقا تولعاننان كەيىن ويىن – تويلاردا ايتىسىپ، ەسكى اقىنداردىڭ تولعاۋىن جاتقا ايتا باستاعان. حالىقتىڭ مۇڭىن، جوعىن جوقتاپ، سول جولدا قارا باسىن دا قاتەرگە تىككەن اقىن. تولەۋ كوپجەرۇلى 1930 ج. «تازارتۋ ناۋقانى» جۇرگەن كەزدە، بۇل بۇرىنعى بي- بولىس، بايلاردىڭ شاشباۋىن كوتەرۋشى، سول زاماندى ماقتاپ جىرلايتىن اقىن دەپ، ون جىلعا سوتتالىپ  قارقارالىداعى «قونىر اباقتى» تۇرمەسىنە وتىرعىزىلعان.

1930 جىلدارى جۇرگىزىلگەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتى بويىنشا ەگىن سالۋدى بىلمەيتىن ەلگە استىق سالىعىن سالدى، شارۋالاردىڭ مالدارىن تارتىپ الدى.  سول ءبىر قاسىرەتتى جىلى شۇبارتاۋعا ەلتاي ەرنازاروۆ      كەلەدى. ول قارقارالىنىڭ اباقتىسىنا دا بارىپتى. «سەندەردە ءبىر اقىن وتىر دەيدى شاقىرىڭدار، ماعان ولەڭ ايتسىن» دەيدى عوي. سوندا تولەۋ ەل اعاسى ەرنازاروۆقا جۇرەكتە جاتقان مۇڭىن بىلاي دەپ ولەڭمەن جەتكىزگەن ەكەن:

                 «اسسالاۋماعالەيكىم،    حانىمىزعا،

كوتەرگەن قازاق جۇگىن  نارىمىزعا.

ەڭبەكشى ەل، بۇگىن سەنىڭ ارمانىڭ جوق،

قارايتىن اعا كەلدى حالقىمىزعا.

ەگىن ور، قار ۇستىنەن بيداي تاپ دەپ، 

كامپەسكە قاتتاۋ ءجۇردى مالىمىزعا. 

كەلگەن سوڭ باسقا قىسىم مالى قۇرسىن،

ءبىر قايران بولار ما ەكەن جانىمىزعا.

ءۇي باسى ءبىردى-ەكىلى قارا قالدى،

بەي كۇنا، تالاي مومىن جارالاندى.

قولداعى بار ازىقتى سىپىرىپ اپ،

تاماقسىز شۋىلداپ اش بالا قالدى.

مۇباراك ۇستاعان سوڭ قولىڭىزدى،

كورەرسىز قايناپ جاتقان سورىمىزدى.

قاتالدىق، قاراڭعىلىق، ناداندىقپەن،

سىپىردى بەلسەندىلەر جونىمىزدى.

قالايشا وكىمەتكە قاس بولادى،

بىلەسىز قويدان مومىن قازاق جايىن.

جۇمىستى تازا شەشىپ، قىلمىس تاۋىپ،

الساڭىز، مەن ريزا  ، باسىم دايىن.

ءسىزدى دە حان تاعىنا قويعان حالىق،

كۇن كورمەس سۋ تۇبىندە بولعان بالىق.

       قايراڭداپ جاعالاۋدا جان تاپسىرىپ،

قايرانەلبۇگىن, مىنە, بولعانعارىپ,  – دەپ اششى شىندىقتى اشىپ ايتقان اقىن ولەڭى ۇناماسا كەرەك:

«مىناۋ تۇرمەدە وتىرعاندا مىنانى ايتتى، بوساتساڭدار ءتىپتى بۇلدىرەدى»، – دەپتى ەلتاي. سونىمەن، جاسىنا بايلانىستى كەشىرىم بولىپ ،1934ج تۇرمەدەن بوساپ شىعادى. قارقارالىدان دەگەلەڭ، شىڭعىستى باسىپ سەمەيگە جاياۋ جەتەدى. توز-توز بولىپ تاراپ كەتكەن اعايىن-تۋعاندارىن ءبىرلى-جارىمىن ازەر تابادى. 1937ج قايتادان سەرگەلدەڭ (حالىق جاۋىن ىزدەۋ) باستالعاندا، ءبىر تۇندە ات- اربامەن تارتىپ بەرىپ، بارناۋىل قالاسىنان ءبىر-اق شىعادى. سودان 1940ج قايتادان ەلگە ورالعان، شار قالاسىندا تۇرىپ قالعان. تولەۋ كوپجەرۇلى ابايمەن   ءتورت  رەت  كەزدەسىپ،  داستارحانداس  بولعان.

قازاقتىڭ ماڭگى ايناسى اباي قۇتىپ,

ادامزات بولعان ەمەس سوزدەن ۇتىپ.

تاۋسىلماس ۇلى داريا ارناسىنان، 

وتىرمىز ءجۇزىپ  ءىشىپ، تالداپ جۇتىپ،  – دەپ جىرلاعان.

1945ج.  ابايدىڭ ءجۇز جىلدىق تويىنا قاتىسىپ، ايتىسقا تۇسكەن، ءانشى-     اقىن   ەستايمەن   كەزدەسكەن:

اقىنى كەرەكۋدىڭ ەستاي ساڭلاق،

باياعى ءان شىرقاعان حورلانعا ارناپ.

جالپىعا ەستاي بولۋ قيىن ەكەن،

شىقپاسا مىڭنان بىرەۋ تالعاپ-تالعاپ،     دەگەن ولەڭىن ەستايعا ارناعان.

تولەۋ ەسكىشە، جاڭاشا حات تانىعان. بۇرىنعى اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن، حالىق داستاندارىن، سەگىز سەرى ولەڭدەرىن، ءبىرجان-سارا ايتىسىن تۇگەل، اباي ولەڭدەرىنىڭ كوپشىلىگىن جاتقا بىلگەن. كەڭەس داۋىرىندە، ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە ءۇش ولەڭدەر جيناعى جارىق كورگەن (ساپارعالي بەگاليننىڭ قۇراستىرۋىمەن): «الىپ كۇشتى وتانىم» – 1948, «ءومىر جىرى» – 1953, «ولەڭدەر» -1953 ج. تولەۋ كوپجەرۇلى قايتىس بولعاننان كەيىن، ۇلى مۇرات تولەۋوۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن 1975 ج. «جىرلارىم» دەگەن كىتابى جارىق كوردى.

                                              بەيسەنباي تويسارين (1869-1937)

بايسەيتتەن -جوبالاي بي، ودان- جولامان (جيدە), ودان -تويسارى، ودان بەيسەنباي تۋعان. تويسارى باي دا، بي دە بولماعان، بالاسى بەيسەنبايدى باي بالالارىنىڭ ورنىنا جىبەرىپ وقىتۋعا كەلىسكەن. بەيسەنباي اۋەلى قارقارالىداعى ورىسشا ءۇش سىنىپتىق مەكتەپتى بىتىرەدى، كەيىن ومبىدا وقىپ، 1893 ج. مال دارىگەرلىك ۋچيليششەنى التىن مەدالمەن بىتىرگەن. ودان كەيىن توم ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇسىپ وقىعان. وقۋمەن قاتار قيىر سولتۇستىككە بارىپ، ساحا، ناناي حالىقتارىنىڭ اراسىندا قىزمەت ىستەگەن. ەلگە كەلگەن سوڭ، مال دارىگەرى عانا بولىپ قويماي، اعارتۋشىلىق قىزمەت اتقارادى. مالدى ىندەتتەن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كارانتين پۋنكتتەرىن اشقان. بولىس سايلاۋىنا قاتىسىپ، جيىرما جىلدان استام بولىس بولعان. پاتشا جارلىعىمەن 1916ج. قازاقتاردان مايدان شەبىنە قارا جۇمىسقا 19-43 جاستاعىلاردى شاقىرعاندا، بەيسەنباي امال تاۋىپ، ەل ىشىندەگى كەمتار، اۋرۋ ادامداردى دارىگەرلەر كوميسسياسىنا اپارىپ داعاندەل بولىسىنان كوپ ادامداردى الىپ قالعان. بەيسەنباي تويسارين باقاناس وزەنىنىڭ قۇيعان دەگەن جەرىندە مەكتەپ، ماگازين سالدىرعان. جۇرت «بەيسەنبايدىڭ اق مەكتەبى» «ماڭگەزەيى» دەپ اتاپ كەتكەن. بەيسەنبايدىڭ اق مەكتەبىن بىتىرگەندەردىڭ ىشىنەن قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى مۇحتار ماعاۋين، جازۋشى تولەك تىلەۋحان، عالىمدار كارىم اقانباەۆ، بلوك شايكەنوۆ، ت.ب. شىقتى. ازامات سوعىسى جىلدارىندا اقتار قاشىپ قىزىلدار كەلگەندە، قىتايعا قاراي ىعىسقان وتريادتاردىڭ شاپقىنشىلىعىنان ەلدى امان الىپ قالۋعا تىرىسقان. ەل ۇستىنەن وتكەن ءاربىر وتريادپەن ءتىل تابىسىپ، ەل تىنىشتىعىن ساقتاعان.  بەيسەنباي تويسارين «الاش» پارتياسىنىڭ ازاماتتارىمەن دە بايلانىستا بولىپتى. اليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ سەمەيدەن بوي تاسالاپ، شۇبارتاۋعا كەلىپ، ءبىر ايداي ورىنبوردان حابار كۇتىپ جاتقان. بەيسەنباي تويسارين 1937 ج. قاماۋعا الىنىپ، الماتى وبلىسىنىڭ ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ جانىنداعى ۇشتىك ۇكىم شىعارىپ، سوتتاپ جىبەرگەن. قاي جىلى، قاي جەردە قايتىس بولعانى بەلگىسىز . . .

                                         كەرەي  بايجىگىت  كۇيشى .

ون سەگىزىنشى  عاسىردا جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان كەرەي  ەلىنىڭ  ءبىر  اۋىلى  قىرىلىپ، ءتىرى  قالعان  نارەستەنىڭ  بىرەۋى  بايجىگىت  ەكەن. بەگىمبەت ، بەكنازار ، جادىگەر  ودان  بايجىگىت  تارايدى . كۇيشى  بايجىگىت  ون  سەگىزىنشى  عاسىردا ، شاقانتاي  باتىر  زامانىندا  ءومىر  سۇرگەن .  جۇرتتا  قالعان  نارەستە ، جەتىم  بايجىگىت ، ەل  ءىشى  التىن  بەسىك  دەگەندەي ، تەز  شيراپ ، ەلدى  ارالاپ ، ساڭىلاۋىن  قىتىقتاعان  سىبىردى  ۇعىپ  ءوسىپتى . ول  جانىن  جانيتىن  سىبىس ، ءۋىل ، ىڭىلعا  قۇلاق  ءتۇرىپتى . قامىستان  ۋىلدەك ، بوزقۋرايدان  سىبىزعى ،  اعاشتان  شىڭكىلدەك  جاساي  تارتىپ ، سىبىستان  دىبىس  شىعارىپتى . ەكى  شەكتى  شىڭكىلدەكتى  وزىنە  شاقتاپ  جاساپ ، داۋىس  دەڭگەيىن  سىناعان .

بايجىگىت  سىمىرگەن  ونەر – حالىق  ءۇنى  ۇيلەسكەن  تابيعي  سارىن . دارىندى  كۇيشى ، سازگەر ، قاراتاڭداي  شەشەن ، شەبەر  ورىنداۋشى  بايجىگىت  كوپتەگەن  كۇيلەر  شىعارعان : « جەتىمتورى» ، «كوكسەركە» ، «كوكبالاق» ، «سالقارا» ، «اققۋ» ، «قوڭىرقاز» ، «ءالديسۇر» ، «قوسباسقان» ، «كەلىنشەك» ، «كوك  قارشىعا»، «ەركەتاتان»، «قاراكوك»، «دالدىرەڭ  تورى» ، «بايعىز  زارى»، ت. ب.

                                    بوداۋ      اقىن .

كەرەي  بوداۋ  اقىن  ون  توعىزىنشى  عاسىردا  ءومىر  سۇرگەن . قۇنانباي  قاجىمەن  زامانداس  بولعان . ول   ەلگە  كەڭ  تاراعان  « … ارقارلى ، قوتان ، ەمەل ، مۇزبەل ، سەرەك» ، دەپ  باستالاتىن  « تاۋ  ولەڭى» دەگەن  جىرىن  شىعارعان . بوداۋ  اقىن  بەكنازار  قوساي  ۇرپاعىنان  . بەكنازاردان – جادىگەر ، ودان – مالدىباي . وسى  مالدىباي  ۇرپاعىنان  بەلگىلى  ادامدار :- سامالدىق ، الدەكە ، مۇقامەتجان ، بايجىگىت  كۇيشى ، بوداۋ  اقىن  تارايدى . سالقىن  قاندى ، ۇستامدى ، نەنى  ايتسا  دا  دەرەگىن  ءدال  باسىپ  ايتاتىن  اقىن  بولعان . اباق  كەرەيدىڭ  شەجىرەسىن  ءدال  تاراتىپ  بەرەتىن  شەجىرەشى  ەكەن .  بوداۋ  اقىن  ايتىپتى  دەيتىن  اڭگىمەنىڭ  ۇشى  قىيىرى  جوق .  شىندىققا  كوز  سالىپ ، ايتار  سوزىمەن  تۋراپ  تۇسەتىن ناركەسكەن  اقىن . سۇلتان ، تورە ، بيلەردەن  قايمىقپاعان ، كورگەن  تۇيگەندەرىن  بەتكە  ايتىپ  تاستايتىن  توكپە  اقىن  بولعان  دەسەدى  جۇرت . جىر  قيسسالاردى  دا  ەل  اراسىندا  ايتىپ  جۇرگەن . تۋعان  ەلىنىڭ  سول  زامانداعى  تۇرمىس  ءحالىن  جىرعا  قوسقان :

                                         جەر  دەگەندە  تەبىرەنەم

                                         ەل  دەگەندە  ەمىرەنەم

                                         ەزدەرىن  كورسەم  كۇيىنەم

                                         ەرلەرىن  كورسەم  سۇيىنەم…

بوداۋ  اقىننىڭ  تۇسپالداۋى  بويىنشا  شۇبارتاۋدىڭ  گەوگرافيالىق  اتاۋلارىن  قوزى  كورپەش  پەن  بايان  سۇلۋ  قويعانعا  ۇقسايدى . اتى  قالعان  تاۋدى – جاۋىرتاعى ، كوك  سالىسى  قالعان  وزەندى – كوكسالا ، باقان  اسىپ باسپانا  تىككەن  وزەندى – باقاناس ، جورعاسى  بولدىرىپ  قالعان  تاۋدى – جورعا ،  شۇبار  ايعىرى  بولدىرىپ  قالعان  تاۋدى – شۇبارايعىر ، ت. ت.  تاۋ  جالدارىنىڭ  اتاۋلارى  قۇنانجال ، دونەنجال ، قوسوبا ، بەسوبا ، بەسقاۋعا ،  ساندىقتاس ، قازان  اسىپ ، قورا  سالعان  جەرلەرىن  قازانقاپ ، تاسقورا  دەپ  اتاپ  كەتكەنگە  ۇقسايدى . جەر  اتاۋلارى  وسى  كۇنگە  دەيىن  سولاي  اتالادى .

                                            كەرەي مۇحاموراز.

مۇحاموراز ءوزىنىڭ كەدەيلىگىنە، ەل اراسىنىڭ قاشىقتىعىنا قاراماي جىل سايىن ءبىر-ەكى رەت ابايعا بارىپ سالەم بەرىپ، قوناق بولىپ كەتەدى ەكەن. اباي بىردە سالەم بەرىپ كىرىپ كەلگەن مۇحامورازعا:

- سول جەردە تۇرىپ كىدىرمەستەن  ءوزىڭ   تۋرالى  ءبىر اۋىز ولەڭ ايتىپ جىبەرشى، – دەپتى. سوندا مۇحاموراز بوگەلمەستەن:

اتاندىم مۇحاموراز بالا جاستان،

اۋرۋ استان بولعاندا، داۋ قارىنداستان، 

« مۇحاموراز»   دەگەنى  – شايتان   اتى ،

قانداي   ادام  قويدى  ەكەن   اياماستان ، -  دەپتى .

ويلانىپ قالعان اباي: الگى ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇسىندىڭدەر مە، داۋ قارىنداستان دەپ،  بىلتىر  ورازبايلاردىڭ  ماعان  تاياق  تيگىزگەن  جانجالىن ايتىپ تۇر. قىسقا دا بولسا، تابان استىندا وسىنداي نۇسقالى ءسوز تاباتىن مۇحامورازدىڭ ۇشقىر ويلىلىعىنا كوزىم جەتكەندىكتەن سۇراپ ەدىم، – دەپتى اباي.

                                                بىكە شەشەن.

كەرەي بىكە قۇنانبايمەن زامانداس بولعان. قۇنانبايدى دا سوزدەن توسىپ، ەسەسىن العان كەزدەرى بولعان ەكەن. قارتايعان شاعىندا شاكارىم اۋلىنا كەلىپتى. شاكارىم اڭعا شىعىپ كەتكەن ەكەن، كەشكە جاقىن كيىكتىڭ ءبىر تەكەسىن اتىپ اكەلىپتى. قوناق بولىپ وتىرعان بىكەنى بىلگەن سوڭ ءبىر قوزى سويعىزىپ ەتىن اسقىزادى. اتىپ اكەلگەن تەكەنىڭ  باسىن قوسىپ اسقىزادى. بۇل ءدامدى بىكەنىڭ الدىنا تارتادى. شاكارىم: – ءامين، بىكە –ەكە، مال باتاسىن دا، باس باتاسىن دا بەرمە، اڭ باتاسىن بەر،- دەپتى. بىكە، قولىن جايىپ:

          تارس ەتكەندە، تارس ەتسىن،

ءتۇتىنى بىلاي كەتسىن.

تەكەسى قۇلاي كەتسىن، اۋمين، – دەپتى. جانىندا وتىرعاندارعا

شاكارىم: – تاتەمنەن (قۇنانبايدان), ابايدان ارتىلامىن دەدىم بە ەكەن، وسى شالدى نەسىنە اينالدىردىم، – دەپتى.

                        وسپان  باتىر   ءىسلامۇلى ( 1899- 1951 ) .

اباق  كەرەي ، مولقى ، ماشان ، ايتۋعان ، بەگالى، تولەس ، رايىمبەك ،سايەكە ، ءىسلام ، ودان – وسپان .

شىعىس  تۇركىستان ، شىڭجاڭ  ۇلت – ازاتتىق  قوزعالىسىنىڭ  باسشىسى ، حالىق  باتىرى . ءور  التايدىڭ  كوكتوعاي  اۋدانىنىڭ  وڭدىقارا  دەگەن  جەرىندە  تۋعان . 1940  جىلى  التاي  ايماعىندا  شىڭ -شىساي  ۇكىمەتىنە  قارسى  شىققان  كوكتوعاي  كوتەرىلىسىنە  بەلسەنە  قاتىسقان . كوتەرىسشىلەر  جەڭىلگەن  كەزدە ، شىڭ -شىساي  ۇكىمەتىمەن  كەلىسىمگە  كەلۋدەن  باس  تارتقان . كسرو  مەن  مونعوليا  ۇكىمەتتەرى  ونى  شىڭ  شىساي  ۇكىمەتىنە  قارسى  پايدالانىپ ، ءوز  كومەكتەرىن  ۇسىنعان . 1943  جىلى  چويبولسان  مەن  گەنەرال  پوپوۆ  1000 ۆينتوۆكا ،20 پۋلەمەت ، وق  ءدارى ، ت. ب. قارۋ – جاراقتار  بەرگەن . وعان  قوسا  2  اسكەري  ۇشاق ، 200- گە  تارتا  جاۋىنگەردى  كومەككە  بەرىپ ، قىتاي  يەلىگىندەگى  بۇلعىن  بەكىنىسىن  قايتارىپ  الۋعا  كومەكتەستى .  1944- 1945  ج.  كوتەرىسشىلەر  شىڭگىل ، كوكتوعاي  اۋداندارىن  قىتاي  اسكەرىنەن  بوساتىپ ، تۇتاس  التاي  ايماعىن  ازات  ەتتى . وسپان  وسى  التاي  ايماعىنىڭ  گەنەرال – گۋبەرناتورى  بولىپ  تاعايىندالدى ، ەل  باستاعان  كۇرەسكەرلەر  اراسىندا  ونى  حالقى  حان  سايلادى  دەگەن  دە  اڭگىمە  بار . الايدا  شىڭجان  ولكەسى  كوممۋنيستىك  قىتاي  بيلىگىنە  وتكەننەن  كەيىن ، ول  گۋبەرناتورلىقتان  باس  تارتىپ  جاڭادان  كۇش  جيناۋعا  كىرىسەدى . اقش تىڭ  كونسۋلىمەن  دە  كەزدەسكەن .

قىتاي  بيلەۋشىلەرىمەن ، كوممۋنيستەرمەن  ون  ءبىر  جىل  قاندى  شايقاس  جىرگىزگەن  وسپان  باتىر ، اقىرى  1951  جىلى  قازىرگى  گانسۋ  ولكەسىنە  قاراستى  قانامبول  تاۋىنىڭ  ماقاي  دەگەن  جەرىندە  قىتاي  قىزىل  ارمياسىنىڭ  قولىنا  ءتۇسىپ ، ءۇرىمجى  تۇرمەسىندە  ءولىم  جازاسىنا  كەسىلگەن …

زيراتى  كوكتوعاي ، كۇرتى  اۋىلى ، تامىرلى  دەگەن  جەردە .

ال قاليبەك حاكىم قىتايدان قاشىپ ۇندىستانعا، ودان تۇركياعا وتكەن. قاليبەك حاكىمنىڭ ۇلى حاسەن 1930 ج. قىتايدا تۋعان. تۇركيادا تۇرعاندا اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنىپ ناتو-عا قىزمەتكە كىرگەن. كەيىنىرەك گەرمانيانىڭ ميۋنحەن قالاسىنداعى «ازاتتىق» راديوسىنا قىزمەتكە ورنالاسىپ، قازاق بولىمشەسىنىڭ ديرەكتورلىق قىزمەتىن اتقارادى. حاسەن ءوزىنىڭ فاميلياسى ورالتاي بولىپ اتالاتىنىن بىلاي تۇسىندىرەدى ەكەن:

1954ج قاليبەك حاكىمنىڭ باستاۋىمەن 1000 شاڭىراق گيمالاي اسىپ، ىستامبۋلعا جەتەدى. سوندا بۇلاردىڭ اتى ءجونىن تىركەپ وتىرعان تۇرىك ازاماتى «ءور التاي» دەگەندى «ورالتاي» دەپ جازىپ جىبەرىپتى.

اباق كەرەيدىڭ  قاراقاس  رۋىنان شىققان بۇركىتباي ( 1906-1944 ) قىتايدا شىعىس تۇركىستان ازات مەملەكەتىن قۇرامىز دەپ كۇرەسكەندەردىڭ ىشىندە بولعان:

«مەنىڭ اتىم بۇركىتباي

ساباداعى ىركىتتى -اي.

تىنىش جاتقان ەل ەدىك،

زالىم   دۇشپان ۇركىتتى – اي.

ۇشادى قىران بۇركىت اسپانمەنەن،

اجالدان قۇتىلمايسىڭ قاشقانمەنەن.

قىران قۇستاي جاڭىلىپ قولعا ءتۇستىم،

التى-اق جىل جولداس بولدىم اسپانمەنەن.

قىلىشىمنىڭ سابى بار،

جاۋدىڭ باسى شابىلار.

كەسكىلەنىپ ەت قالسا،

سۇيەك قايدان تابىلار.

قارا ات ءمىندىم تاعالاپ،

قۇمدى ءجۇردىم جاعالاپ.

جولداس جامان بولعان سوڭ،

ۇستاپ الدى-اۋ قامالاپ.

تۇلكى تىماق باسىمدا،

قايراتتى ەدىم جاسىمدا.

قولعا ءتۇسىپ قور بولدىم،

وتىز جەتى جاسىمدا.                                                                                                                      - دەپ ارتتاعى ۇرپاقتى ويلاندىراتىنداي ءسوز قالدىرعان.

كەرەي   شوقباتار   بالگەر  مەن   بالتاقاي  ەمشى .

كەرەي شوقباتار باقسى مەن  بالتاقاي ەمشى، قوساي قاسقا، دۇيسەكە، جىلكەلدى، بايسۇگىر، ورساق، قۇدايقۇل، شوقباتار، بالتاقاي، ومىرزاق. 

دۇنيە سالاردان ەكى كۇن بۇرىن اباي كەرەي شوقباتار باقسىنى شاقىرتادى. كىرىپ كەلگەن شوقباتارعا سالەم بەرۋگە ۇلگىرتپەستەن اباي:

- شوقباتار، مەن وسى اۋرۋدان ولەم بە، جازىلام با سونى ايتشى، – دەيدى.

- بۇل اۋرۋدان بۇرسىگۇنى قايتىس بولىپ، ارعى كۇنى جامباسىڭ جەرگە تيەدى، – دەپتى شوقباتار تۇرەگەپ تۇرعان بويى بوگەلمەستەن.

- ءاي، شوقباتارىم-اي، بۇل اۋرۋدان جازىلمايتىنىمدى ءوزىم دە ءبىلىپ وتىرمىن. سەنىڭ كورىپكەلدىگىڭدى اقىرعى رەت جۇرت الدىندا ءبىر سىنايىن دەپ شاقىرتىپ ەدىم. شاقىرعانىمدا بوگەلمەي كەلگەنىڭدە دە، مەنىڭ سۇراعىما جالتارماي، تۋرا جاۋاپ بەرگەنىڭ ءۇشىن دە، اللا ريزا بولسىن. شىركىن، سەنىڭ وسى ايتۋلى قاسيەتىڭ بالتاقايىڭا، باسقا دا كەيىنگى ءۇرىم-بۇتاقتارىڭا دارىر ما ەكەن، – دەپتى دە.

- بالگەردى  قوناق ۇيگە اپارىڭدار، تىنىقسىن، – دەپتى ەرەكشە ىلتيپاتپەن. قوناق ۇيگە كەتىپ بارا جاتقان شوقباتار:

- اباي مەنى ەمدەلۋ ءۇشىن ەمەس، مەنىڭ كورىپكەلدىگىمدى اقىرعى رەت ءبىر سىناۋ، جۇرتقا وسى قاسيەتىمدى تاعى ءبىر تانىتىپ كەتۋ ءۇشىن شاقىرتىپتى عوي. اللا بەرگەن بالگەرلىكتى  اقىرعى رەت تانىتىپ كەتۋشى – كەمەڭگەر ابايدان باسقا كىمنىڭ قولىنان كەلەر ەدى، – دەگەن ەكەن. شوقباتار ۇرپاقتارىنىڭ ايتۋى بويىنشا، شوقباتارعا تۇسىندە اق سالدەلى كىسى ايان بەرىپ: «باق الاسىڭ با، ۇرلىقپەن كەتەسىڭ بە دەپ؟» سۇراپتى. ۇيقىدان ويانعان شوقباتار باق الامىن دەگەن. سودان وعان بالگەرلىك، كورىپكەلدىك، ەمشىلىك قونعان ەكەن دەيدى. تامىر ۇستاپ، قۇمالاق سالىپ، ادامنىڭ باسىنان قان الىپ، بالگەر اتانادى. اكەسى شوقباتاردىڭ ەمشىلىگى بالاسى بالتاقايعا دا قونعان. شوقباتار مەن بالتاقايدىڭ ەمشىلىك قاسيەتتەرى تۋرالى اڭگىمەلەرى ەل اۋزىندا كوپ.

                                              تولتاي    مۇسابەكۇلى. (1851 – 1904)

 اباق  كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي، قۇلباراق، مۇسابەك، ودان -ءتولتاي. 

اكادەميك ومار قايمولدين 1982 ج «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 8 نومىرىندە: «ادەتتە ويدى وي قوزعايدى. تاعى ءبىر ونەر يەسىنىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتى جۇماقان بايجىگىتۇلى ايتتى. ول، ءسوزىن «تولتىكەم ايتۋشى ەدى»، دەپ باستادى. «تولتىكەم» دەگەنى ۇلى ابايدىڭ شىعارمالارىندا كەزدەسەتىن ءتولتاي مۇسابەكۇلىن مەڭزەپ وتىر. ءتولتاي ابايمەن ۇزەڭگىلەس ادام. ول ابايدىڭ   ءبىر سۇراعىنا جاۋاپ بەرە وتىرىپ: « تەمىردى – وت، اعاشتى- مور، ادامدى – ءسوز بالقىتادى. بولاتتى كورىك قورىتادى، ادامدى سىن تۇزەيدى. بالانىڭ قىبىن – اكە، قىزدىڭ قىلىعىن -شەشە، ءسوز جۇيەسىن- دانا تابادى. تۇرلاۋسىز سەرتتەن قايتادى، راقىمسىز شىرىق بۇزادى. بەرەكە ەل ۇيىتادى، ىقىلاس مەيرىم تۋدىرادى»-دەپتى. شەشەندىك ءسوزدىڭ بۇل دا ءبىر ۇلكەن قازىناسى ەمەس پە» -  دەپ   جازادى.

ابايقۇنانباەۆتىڭ شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعىنىڭ  2 تومىندا، (1957 ج . 62 بەت) ءتولتاي مۇسابەكۇلى تۋرالى تومەندەگىدەي  دەرەك كەلرىلگەن:                                       «كەيدە اباي وقىس ءبىر سۇراۋمەن ەل كىسىلەرىن سىنايدى. كەرەي شاقانتايدىڭ ءتولتاي، وشىباي دەگەن كىسىلەرى كەلگەندە اباي: «قاتتىدا نە قاتتى، تاتتىدە  نە ءتاتتى؟» دەپ سۇرايدى.

سوعان وشىباي: «قۇرتتىڭ اق مالتاسىنا قوسىپ جەگەن قانتتان ءتاتتى بار دەيسىز بە؟» دەپ باستاعاندا، ءتولتاي وشىبايدىڭ قۇرداسى ەكەن: «وي، يت وتتاما! قاتتى دەگەنى – جوقشىلىق، ءتاتتى دەگەنى – جان ەمەس پە!» دەپتى. اباي كۇلىپ: «جارايسىڭ ءتولتايىم. قۇداي  اقىماقتى  دا ، اقىلدىنى  دا  شاقانتايعا  بەرگەن  ەكەن !»  دەيدى .

و.قايمولديننىڭ «العىسقا بولەنگەندەر» دەگەن كىتابىندا: (قازاقستان باسپاسى، 1977 ج.)

«ءتولتاي مۇسابەكۇلىنا ءتاڭىرىم ءسوزدى قۇيا سالعان عوي. كومەيى سىلدىراپ، ءتىلى مەن كومەيىنەن ءسوز اعىتقان سۋشا توگىلىپ جاتاتىن ەدى. ونىڭ بىلمەيتىن شەجىرەسى، ايتپايتىن قيسسا-حيقاياسى بار ما؟ ونىڭ اۋزىنان قانشاما  ءسوز مارجاندارى توگىلەتىن ەدى، شىركىن.

قيسسا، جىرىنىڭ سوڭىندا: «كوزى بىتكەن كول، ءسوز وتپەگەن كوسەم تارتىلادى، تەك ونەر عانا تارتىلمايدى. ونىڭ ءۇنى اڭىزعا اينالىپ، الەمگە جايىلادى، جۇرت قۋالايدى.» مەن اڭ-تاڭ بولىپ قالىپپىن. – دەپ ءوز اكەم قايمولدا ايتىپ وتىرۋشى ەدى» – دەپ جازدى.

ءتولتاي مۇسابەكۇلىنىڭ زيراتى بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، سارىقامىس سوۆحوزىنىڭ «ساتاي»، «شاعىراي» بولىمشەلەرىنىڭ ماڭىنداعى «كىندىكتى» دەگەن توبەدە. ءتورت قۇلاقتى زيراتقا مرامور     تاسىنان بەلگى قويىلعان. 2016 جىلى  ۇرپاقتارى  توزا  باستاعان  زيرات  قابىرعاسىنىڭ  سىرتىنان  اقكىرپىشپەن (سيليكاتنىي) قالاپ ،  جاڭالاپ  قويدى. زيراتتا تولتايمەن بىرگە، اكەسى مۇسابەك، شەشەسى ايجان،  ەكىنشى   شەشەسى   تازامونشاق، بايبىشەسى   ءۇرجان   جەرلەنگەن.

                   جاندىلدا   ءمۇسالي   ۇلى . 

نايمان  سەرىكپاي  مەن  كەرەي  بەيسەمباي ، ءتولتاي ، بودەس  «قازانعاپتاعى»  جەرگە  تالاسقان  . «قازانعاپ» – نايمان  مەن  كەرەيدىڭ  شەكاراسى  ەسەپتى . ءتولتاي  مەن  بودەس  اۋىلدارىن  كەرەيدىڭ  ەلباسىلارى  نايمانعا  توتەپ  بەرسە ، وسى  اۋىلدار توتەپ  بەرەر  دەپ  قازانعاپقا  ورنالاستىرعان  ەكەن  دەسەدى . بودەس  كىرپىشتەن  جىلقى  قورا  قۇيىپ  كەتسە ، نايماندار  جىلقىمەن  تاپتاتىپ  كەتە  بەرەدى  ەكەن .  سودان  ءتولتاي  مەن  بودەس  قول  جينايدى ، ىشىندە  ءجاندىلدا  دا  بار  ەكەن .  سەرىكپاي  دا  قول  جيناعان ، ىشىندە  مىقتى  سوپى  دەگەن  باتىر  بار  ەكەن .  سودان  ەكى  جاق  كەزدەسەدى ، قارۋلارى  سويىل ، نايزا ، شوقپار .  ءجاندىلدا  قاحارىنا  مىنگەندە  كوزى  قانتالاپ ، بەلىنە  دەيىن  جالاڭاشتانىپ  الاتىن  كورىنەدى .  بودەس  قاجى  ايتىپتى ، ىشىندەگى  مىقتىسى  سوپى  باتىر ،   سوپىنى  قۇلاتساڭدار  بولدى ، سونى  اڭدىڭدار  دەيدى . ءجاندىلدا  ءتولتايدىڭ  جۇيرىك  قوڭىر  اتىنا  ءمىنىپ ، شوقپارمەن  نايماننىڭ  جىگىتتەرىن  قۇلاتىپ  جۇرگەن .  سوپى  دا  دەس  بەرمەي،  كەرەيدىڭ  جىگىتتەرىن  شوقپارمەن  قۇلاتا  بەرگەن .  جانديللا  بايقاپ  قالىپ ، سولاي  قاراي  ۇمتىلادى . ەكەۋى  بەتپە – بەت  كەلىپ  قالىپ ،  « جەكپە – جەك»  دەپ  ، جەكەلەنىپ  شىعادى . سودان  ءبىرىنشى  كەزەك  ۇرىسقاندا  سوپىنىڭ  نايزاسى  ءجاندىلدانىڭ  ەرىنىڭ  تەمىرىنە  ءتيىپ  سىنىپ  كەتىپتى . ەكىنشى  كەزەك  ۇرىسقاندا  ەكەۋىنە  دە  سوققى  ءتيىپ ، اتتارىنان  قۇلاپ  تۇسەدى . ءبىرازدان  سوڭ  ءجاندىلدا  ورنىنان  تۇرىپ  كەتكەندە ، سوپى  باتىر  ورنىندا  قان  بولىپ  جاتىپ  قالعان  ەكەن . سوپى  قۇلاعاننان  كەيىن ، نايماننىڭ  قۇلاماعان  جىگىتتەرى  شەگىنىپ  كەتكەن  كورىنەدى .  ال  نايماننىڭ  قۇلاعان  جىگىتتەرىن  اۋىلعا  اكەلىپ ، جارالارىن  تاڭىپ ،  ەلىنە  قايتارىپتى  . جارالىلاردى  ەمدەپ ، كۇتكەن كەرەي   ەلىنە    كەلىن   بولىپ    تۇسكەن وزدەرىنىڭ  اپا ، قارىنداستارى . جالپى ، كەرەي  مەن  نايمان  قىز  الىسىپ ، قىز  بەرىسىپ ، قۇداندالى  تاتۋ  ءومىر  سۇرگەن .  ءجاندىلدا – شاقانتايدىڭ  سوڭعى  باتىرى  دەگەن  ءسوز  ەل  اۋزىندا  قالعان .

… قازانعاپ  داۋى  – بەيسەمباي  تويسارين  بولىس  بولعان  كەزدە  دە  توقتاماعان . نايماننىڭ  ەلباسىلارى  «قازانعاپ»  ءبىزدىڭ  جەرىمىز  دەپ  سەمەيدىڭ  گەنەرال

گۋبەرناتورىنا ( جاندارال )  ارىز  تۇسىرەدى . جاندارال  «قازانعاپقا»  كەلىپ ،  ەكى  جاقتىڭ  دالەلدەرىن  تەكسەرىپ ، جەر  نايماندىكى  دەپ  شەشەدى . سوندا  بەيسەمباي  قاسىنداعى  جىگىتتەرگە : – اناۋ  تۇرعان  مولالارعا  قاراي  ات  قويىڭدار  دەيدى . جىگىتتەر  « وي – باۋىرىمداپ»  شابا  جونەلەدى . جاندارال  سەرىكپاي  مەن  بەيسەمبايعا  قاراپ ، بۇل  نە  شابىس  دەپ  سۇرايدى .  سەرىكپاي ورىسشانى ءتىلماش  ارقىلى  سويلەسەدى  ەكەن، ال  بەيسەمباي  ورىسشاعا  جەتىك  بولعان .  سوندا  بەيسەمباي  بىردەن  سۋىرىلىپ  شىعىپ : – تاقسىر ، مىنا  «قازانعاپ»  ءبىزدىڭ  كەرەيدىڭ  جەرى  ەدى ، اناۋ  تۇرعان  ءبىزدىڭ  اتالارىمىزدىڭ  زيراتتارى . ءسىز  بۇل  جەردى  نايماندىكى  دەپ  شەشكەننەن  كەيىن ، ەندى  مەنىڭ  باۋىرلارىم سول  اتالارىنىڭ سۇيەكتەرىمەن  قوشتاسۋعا  شاۋىپ  بارادى  دەيدى . سوندا  جاندارال  ويلانىپ ، مىناۋ  جاڭا  دەرەك  بولدى ، سوندىقتان  مەن  جاڭاعى  شەشىمىمدى  قايتىپ  الدىم ، ەندىگى  جەردە  بۇل  «قازانعاپ» – كەرەيگە  تيەسىلى  بولسىن دەپ شەشىپتى …

سامالدىق

1851  جىلى  تۋعان . 1954  جىلى   73  جاس  مۇشەلىندە   دۇنيەدەن  وزعان .

دانا  بي ، اباق  كەرەي ، قاراقوجا ، مايقى ، سيلال ، ەرمەن ، يزەن ، جاباي ، قۇتتىبەردى ، سارباس ،  جاستابان، اللاقىدىر ، قوياناق ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، جادىگەر ، مالدىباي ، قوسنازار ، ودان سامالدىق .

ەلگە   سالەم

ءبىر   اۋىز    سالەم    ايتام     وسپانقۇلعا ،

تارتار  دەپ  بىلەگىمنەن  سىزدەي  ۇلعا.

داعاندى  ەل  قازاعى -  مەن  سامالدىق

قىزىعىپ  كەتپەس -اق  دەپ  قازىنا  پۇلعا.

جات  ەلدىڭ  جالاسىمەن  پەندە  بولدىم،

ءتىل  جەتىپ ، ءسوزىم  جەتپەي  ءبىر  ماڭعۇلعا.

اتانىڭ  ارۋاعىنان  ءۇمىت  ەتىپ

بولار  دەپ  ءبىر  باسىڭدى  ەلگە  تۇلعا.

ەلىم  دەپ  ەمىرەنىپ  ،  ءسىز  تۇرعاندا

كەتەم  بە ، تولەۋ  بولىپ  پۇلسىز  قۇلعا.

اسىلدى  سالسا  قايراپ  نە  كەسپەگەن

جان  جەتىپ ، جاس  كۇنىڭمەن  تەڭدەسپەگەن.

داريعاي ،  ءبىر    سەبەبىن     تابار   ەدى  اۋ

تىشقانباي  ءتىرى  بولسا  بەگەشپەنەن…

سامالدىق – شۇبارتاۋ  ءوڭىرىنىڭ  ءتول  تۋماسى .  سامالدىق – ەل  قورعانى .  بەرسەڭ – قولىڭنان ، بەرمەسەڭ – جولىڭنان ، دەگەن  ازامات .  ماڭايىن  ەرلىككە ، كۇرەسكە  ۇيرەتكەن. قيىن  زاماننىڭ  پەرزەنتى . كۇش، اقىل  يەسى . ەر  سامالدىق، بۇزىق  سامالدىق  اتانعان . ءومىرى  كۇرەسپەن  وتكەن ، سان  رەت  سوتتالعان .

سەرگيوپولدە  بولعان  سوتتا  توبىقتىنىڭ  يگى  جاقسىلارى  پارانى  بەرىپ – بەرىپ  تاۋكەنى  اعارتىپ  الىپ  كەتەدى  دە ،  ال  كەرەي  سامالدىق  تاعى  دا  ۇزاق  مەرزىمگە  ايدالىپ  كەتە  بارادى .  سامالدىق   «ەلگە  سالەم» – دەگەن  حاتىن  وسى  جولى  ايتقان  ەكەن . بۇل  تىشقانباي   مەن  بەگەش  شەشەننىڭ  دۇنيەدەن  قايتقانداعى ، كەرەيدە ، ونىڭ  ىشىندە  بەكنازاردا  باس  كوتەرەتىن   رۋ  باسشىلارىنىڭ  توز-توز  بولىپ  جۇرگەن  كەزىندە  بولسا  كەرەك …

                                   وسپانقۇل    مەڭاياقۇلى  (  1856 – 1907 )

ارعىن ، التاي ، مامادايىر ( تولەڭگىت ) ، ومىرزاق – سارى  تاراۋىنان

بۇرىنعى  سەمەي  وبلىسى ، شۇبارتاۋ  اۋدانى ، جورعا  اۋىلىنىڭ  بەسبۇلاق  باۋرايىندا  تۋعان .

شۇبارتاۋدىڭ  ءبىر  باۋىرداي ، تۋىس  بولىپ  كەتكەن  كەرەي – تولەڭگىت  ەلىندە  بىرنەشە  رەت  بولىس  بولىپ  سايلانىپ ، ەل  باسقارۋعا  قاتىسقان .  ەلگە  قىلداي  قيانات  جاساماعان ، ەلدى  باسقارىپ ، ەلدىڭ  قامىن  جەگەن ، سول  ەلگە  تانىمال ، سىيلى  ادام  بولعان .  وسپانقۇل  حالىقتىڭ  تىلەك  تالاپتارىن   ۇلىققا  كىرىپ  ورىنداتىپ  شىعادى  ەكەن . رومانوۆتاردىڭ  تاققا  وتىرعان  جىلدارىندا ، ارقا  جەرىنەن  وسپانقۇل  ويازعا  بارىپ ، ادامداردىڭ  ءال  اۋقاتىنىڭ  تومەندەپ  بارا  جاتقانىن  ايتىپ ، قولاستىنداعى  حالىقتى  سالىقتان  بوساتتىرعان .  سوندىقتان  ونى  « 22  بولىستان  اسقان»   دەپ   دارىپتەگەن . ەل – جۇرتى  يگى  ىستەرىنە  ءتانتى  بولعاندىقتان  اتىن  تىكەلەي  اتاماي  «وسان»  اتاندىرعان . شۇبارتاۋ  بولىسىن  باسقارعان  جىلدارىندا  ەلدى  كاسىپكە  باۋلىپ ، ادامنىڭ  ەڭبەگىنە  قاراي  جاعدايىن  جاساپ ، بەرەكە – بىرلىكتىڭ  ۇيتقىسى ، ۇيىمداستىرۋشىسى  بولعان .

22  بولىس  باس  قوسقاندا  وسپانقۇلسىز  وياز  ءماجىلىس  اشپايدى  ەكەن .

2006  جىلدىڭ  9  تامىزىندا  قر  ۇكىمەتىنىڭ  قاۋلىسىمەن  بۇرىنعى  شۇبارتاۋ  اۋدانى  بارشاتاس  اۋلىنداعى  № 1 قازاق  ورتا  مەكتەبىنە  وسپانقۇل  مەڭاياقۇلىنىڭ  اتى  بەرىلدى .

مەڭاياقۇلى  تۇرىكباي  شۇبارتاۋداعى  وگىزتاۋدا  ۇلكەن  ءتورت  بولمەلى  ءۇي  سالىپ  مەكتەپ  اشقان .  بۇل  مەكتەپتە  ءتورت  سىنىپ  بولىپ ، ەلۋ – الپىستاي  بالا  وقىعان . وسى  مەكتەپتى  بىتىرگەندەردىڭ  ىشىندە  قىرعىزستان  عىلىم  اكادەمياسىنىڭ  مۇشەسى  نۇراقىم  الپيەۆ ، ءانشى – دومبىراشى  ءمىراسىل  وسپانقۇلوۆتار  بولعان .

قازىرگى  كەزدە  وسپانقۇل  مەڭاياقۇلىنىڭ  ۇرپاقتارى  شۇبارتاۋ  وڭىرىنە  قول  ۇشتارىن بەرىپ، دەمەۋشىلىك  جاساۋدا. شوبەرەسى  الپيەۆ التىنبەك  مۇحامەديا- ۇلى  بارشاتاستاعى  قازاق  ورتا  مەكتەبىنە  2005-2006  وقۋ  جىلىندا  360  پارتا ، 24  تاقتا ،  12  كومپيۋتەر ، كەيىنىرەك  ءبىر  جەڭىل  اۆتوكولىك  پەن  كومپيۋتەر  سىيلادى .  مەكتەپ  ءبىتىرۋشى  توعىزىنشى ، ون  ءبىرىنشى  سىنىپ  وقۋشىلارىن  اياكوز  قالاسىنداعى  پوليتەحنيكالىق  كوللەدجدە  تەگىن  وقۋىنا  دەمەۋشى  بولدى .

2006  جىلى  وسپانقۇل  مەڭاياقۇلىنىڭ  تۋعانىنا  150  جىل  تولۋىنا  وراي  ەسىمىن  اسپەتتەپ ، شوبەرەسى  التىنبەك  مۇحامەدياۇلى   باباسىنىڭ  تۋعان  جەرىندە  ات  شاپتىرىپ ، بالۋانداردى  بەلدەستىرىپ  اس  بەردى . 2007  جىلدىڭ  26  مامىرىندا  وسپانقۇل   مەڭاياقۇلىنىڭ  ومىردەن  وتكەنىنە  100  جىل   تولۋىنا  وراي باسىنا  ەسكەرتكىش  قويىپ ، اس  بەرىلدى .

وسپانقۇلدىڭ  نەمەرە  اعاسى  ءازىمباي  بيجانۇلى  ( 1854 – 1922 )  بەلگىلى  اقىن ، قيسسا ، داستاندار شىعارىپ ، ەل  اراسىنا  تاراتۋشى . اقىننىڭ  ولەڭدەرى ، تولعاۋلارى ، قيسسا  داستاندارى  كوپشىلىككە  كەڭىنەن  مالىمدەنىپ ، اۋىزدان  اۋىزعا  تارالعان ، كوشىرىپ  جازىپ  الىپ ، قاسيەتتى  قازىناسى  رەتىندە  قاستەرلەي  ساقتاعان  دۇنيەلەر . اقىننىڭ  ۇلكەن  ەڭبەگىنىڭ  قاتارىندا  ءوزىنىڭ  ءتول  تۋىندىلارىمەن  بىرگە  اتاقتى  جىراۋ  اقتانبەردىنىڭ   تولعاۋلارىن   جەتكىزۋشى  ەسەبىندە   بىردەن  ءبىر   نەگىزگى   نۇسقا  ەكەندىگى  ادەبيەت   تاراپىندا   ەرەكشە  باعالانادى . اقتانبەردىنىڭ   ۇلى  تولعاۋىن  باعدارعا  الا  وتىرىپ  ، «اقتانبەردى – جاسكىلەڭ»  اتتى  ۇلكەن  داستان  جازعان .

                                      تالتۇس    شولاقۇلى  ( 1855 – 1923 )

اباق   كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( جاڭىل ) ، تورعاي ، تەلەۋ ، شولاق ،  ودان   ءتالتۇس .

ءتالتۇس   شولاقۇلى    اۋقاتتى   ، كوپ   اعايىندى   بولعان   ەكەن .  بايبىشەسى   ەر قايراتى بار، ەستى ، ادۋىن   ايەل   بولعان . بايبىشەسىنەن   ۇل   بالا   بولماعان . وتاعاسىنا جالعىزدىقتان جاپا  شەكتىڭ   دەپ    توقال   العىزعان . ەكىنشى   ايەلى   بيباتپادان   ىسقاق ، سىدىق ، سۇلەيمەن   دۇنيەگە   كەلگەن .

ءتالتۇس   مەيرىمدى ، دۋالى اۋىز ، اقىلدى ، قايراتتى ، ەلدىڭ   جاعدايىنا   جاناشىر  ادام   بولعان   دەسەدى . بولاشاقتا   قانداي   جاعداي   بولاتىنىن   الدىن   الا  بولجاپ   وتىراتىن   قاسيەتى   بار  ەكەن . «اۋا   رايى   بۇزىلىپ   بوران   بولادى ،  جىلقىعا   جاۋ   تيەدى»   دەگەن    كورىپكەلدىگى  ءدال   كەلىپ   وتىرادى   ەكەن . قازىرگى   ءتالتۇس   جەرلەنگەن   جەر  « ەسپە»  دەپ   اتالادى ، ەرتەرەكتە  توبەشىكتى ، ءشيلى ، قۇيقالى   جەر   بولعان .   ءنۇرجۇسىپ ، ءنۇرتۇسىپ   دەگەن  ەگىز   ەكى  ۇلى  اتقا   شاۋىپ  جۇرگەندە   اتتان   قۇلاپ   قايتىس  بولادى . سوندا   ءتالتۇس   وسى   جەر   كەيىن   جول   بولادى   دەپ   بالالارىن   قويعىزعان . نايمان   مەن   كەرەيدىڭ   شەكاراسى   وسى   ارا  ، بۇل   مەنىڭ   ەڭبەكپەن   العان   جەرىم ، مەنىڭ   ورنىم   دا   وسى   جەر  دەپ   ايتىپ   كەتكەن   ەكەن . اتامىزدىڭ    كورەگەندىك ،  ەكى   ەلدى   بىتىمگەرشىلىككە   شاقىرعان   دانالىق   وسيەتىن  ، كەيىنگى    ۇرپاقتارى   زور   ريزاشىلىقپەن    باعالاپ   كەلەدى .

«ءتالتۇس   اتامىز    ايتىپتى» ،  دەگەن    ەستەلىكتەردەن :

1.اقىرزامان دەگەن جوق  نارسە، كىمنىڭ   باسىنا   ءىس   تۇسسە ، اقىرزامان   دەگەن     سول».     2.   ءومىرىنىڭ   سوڭعى   جىلدارى    بولسا   كەرەك :  « بولشەۆيك   بولاسىڭ  با ،  جوق    مەنشەۆيك   بولاسىڭ  با ؟  ،   دەپ   سۇراعاندا   «مەن   ەكەۋى   دە   بولمايمىن ،   ءوزىم   باسقا   الەمگە   بارعالى   جاتىرمىن» ،   دەگەن   ەكەن .

   كەيىن  تابىلعان  ارحيۆ   ماتەريالدارىنان :   

«ۆ ى پ ي س ك ا»

يز  پوكازانيا  سۆيدەتەليا  ونداسىنوۆا  كاكيما  وت  28  نويابريا  1937  گ.

ۆوپروس:

راسسكاجيتە  چتو  ۆام  يزۆەستنو  و  سوتس . پرويسحوجدەني ي  پروشلوە  تالتۋسوۆا

وتۆەت:

تالتۋسوۆ  يسكاك  پرويسحوديت يز  13  اۋلسوۆەتا بىۆشەي  پو  پرويسحوجدەنيۋ  سىن  كرۋپنوگو  بايا  ي  بيا، پري  تساريزمە  وتەتس  يسكاكا   تالتۋسوۆا، شولاكوۆ  رابوتال  12 لەت  بيەم  نارودنىم  سۋدەي. پوستوياننو  دەرجال  باتراكوۆ. 1928  گودا  تاليمجانا  ف/ن، جانسارا  تاكيجانوۆ .شولاكوۆ  يمەل  دو  رەۆوليۋتسي  1100 بارانوۆ، 800  گولوۆ  لوشادەي، 100 ۆەربليۋدوۆ، روگاتىي  سكوت  60 گولوۆ.

پوسلە  رەۆوليۋتسي  يمەل  دو  1923  گودا 500 لوشادەي، ۆەربليۋدوۆ 60  گولوۆ، روگاتىي  سكوت 60 گولوۆ، 600  بارانوۆ. شولاكوۆ  تالتۋس  ۋمەر  1923  گودۋ، پو  سمەرتي  وتتسا  ۆسە  سكوت  ي  درۋگيە  يمۋششەستۆا پەرەشلا ۆ  راسپورياجەنيە  يسكاكا  تالتۋسوۆا.

كونفيسكاتسيۋ  نە  پودۆەرگالسيا ۆ  ۆيدۋ  توگو،  چتو  ون  سۋمەل  ليكۆيديروۆات سكوتا  رازنىمي  سپوسوبامي، كرومە  توگو سام  تالتۋسوۆ  س  1926  گودا  رابوتال  سەكرەتارەم  ي  پرەدسەداتەلەم  اۋلسوۆەتا  ي  سرەدي  ناسەلەنيا  پولزوۆالسيا  حوروشيم  اۆتوريتەتوم.

پروتوكول  زاپيسانو  ۆەرنو س  مويح  سلوۆ  ي  پروتوكول  منە  پروچيتان  پەرەۆودوم   نا  كازاحسكوم  يازىكە، ۆ چەم  يا  راسپيسىۆايۋس.

دوپروسيل

ناچالنيك  رو

سەرجانت.  گوس.بەزوپاسنوستي :                                          ( كاننازاروۆ )»

                               تەنتەكسارى دۇيسەكبايۇلى     ( 1880 – 1977 )                             كەرەي ،  جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي (جاڭىل), تورعاي ، بولەگەن ، راحىمەت ، احمەتجان ، دۇيسەكباي  ودان   تەنتەكسارى .

تەنتەكسارى   دۇيسەكبايۇلى   بۇرىنعى   سەمەي   وبلىسى ، ءشۇبارتاۋ   اۋدانى ، باقاناس   اۋلىندا   تۋعان . جاس   كەزىندە   مولدادان   ارابشا   وقىعان  ، وزدىگىنەن   ورىس   ءتىلىن    مەڭگەرگەن  ، كوكىرەگى    وياۋ ، ادىلەتتى    جاقتايتىن ، ەل   ىشىندە    ابىرويلى ،  ساۋاتتى    ادام    بولعان .  اق   پەن   قىزىلدار   كەلىپ ، اۋمالى    توكپەلى    زاماندا   ، بەلسەندىلەر    قاتارىندا   بولىپ ، كولحوز    باستىعى    قىزمەتىن    اتقاردى .  زاماننىڭ   بۇزىلار    جاعدايىن    بولجاپ ، ەلدى    جاسىرىن    شىعىسقا    كوشىرۋگە    اتسالىسقان .   اتاقتى    «شۇبارتاۋ    كوتەرىلىسىنە»   قاتىسىپ ، قۋدالاۋعا    تۇسەدى . ىشتەن    شىققان   جاۋلار    تەنتەكسارىنى   «ۇكىمەتكە  قارسى ، ەلدى    كوشىرىپ   جاتىر»، دەپ   ۇستاپ   بەرگەن . كوتەرىسشىلەرمەن    بىرگە   تۇتقىندالىپ ،  سول    جولعى   قولعا    الىنعانداردىڭ     كىناسىن    ءوز    موينىنا    الىپ ،  ءبىرازىن    بوساتتىرادى .   ءوزى    تەرگەۋگە   تۇسكەندە ،  تەرگەۋشى   ءبىر  ادامگەرشىلىگى   بار  قازاق   قىزى   ەكەن ، تەنتەكسارىنىڭ    ەلى   ءۇشىن   كورسەتكەن    ەرلىك   ەڭبەگىنە   ريزا   بولىپ  :

-  سەن   بوسقا    اتىلاسىڭ ، ەلگە    سەندەي   ازاماتتار    كەرەك   قوي  دەپ  ، ءبىر   جولداسىمەن   جاسىرىن   قاشىرىپ    جىبەرىپتى .

تۇندە   ءجۇرىپ ، كۇندىز   جاسىرىنىپ ، دالادان   قوياندى   اۋجال   ەتىپ ،  ءبىر  جەتىدە   ەلگە   جەتەدى .   سول    جولعى    تۇتقىندالعاندار    اتىلىپتى ، تەنتەكسارى   قاشىپ   كەتىپتى ،  ۇستالسىن   دەگەن   ەلگە   بۇيرىق   ءتۇسىپتى .  كۇندىز    جاسىرىنىپ ، تۇندە   ەل   ىشىنە   كىرىپ ، ەلدى    كوشىرىپ   شىعارىپ   جۇرگەندە  ، ۇلكەن    شاڭىراقتاعى   بابادان    حابار   كەلەدى .    ءتۇن    ورتاسىندا    بابانىڭ    ۇيىنە    كەلسە ،  ءۇي    تولعان    اۋىل   اقساقالدارى    مەن   مۇزداي    قارۋلانعان    جىگىتتەر    ەكەن .  توردە    كەرەگەدە   ءىلۋلى    تۇرعان    قۇندىز    جاعالى   شەكپەندى    بابامىز    الىپ :

- مىنا   شەكپەن   شاقانتاي    باباڭنىڭ    شەكپەنى ، مۇنى   جاڭىل   اناڭ    ءوز   قولىمەن    مونشاق    سالىپ   ءيىرتىپ   توقىتقان ، ولسەڭ    كەبىنىڭ ، ءتىرى   جۇرسەڭ   كوزىڭنىڭ    قاراشىعىنداي    ساقتاپ ، كەيىنگى   ۇرپاققا   جەتكىز ،  ساعان    امانات ، دەپ ، –   يىعىنا   جاۋىپتى .

شاپەت ، ايدىنكول ، شالقار : – تەز ، تاڭ    اتىپ    كەتەدى ، دايىن   بولعان    شاڭىراقتاردى    باستا ، دەپ   قاتال  ، كەلتە   ءسوز    ايتادى .  ۇيىنە   دە   بارا   الماي ، كوشتى   باستاپ   ءجۇرىپ    كەتەدى .    وسىلايشا    بىرنەشە   كوشتى    شىعارىپ   سالىپ    جۇرگەندە ،  ورىس    وتريادىنىڭ    قولىنا   تاعى   دا    ءتۇسىپ   قالادى ، جارالانادى . بۇل   جولى    تەرگەۋسىز    اتىلۋعا    بۇيرىق   ءتۇسىپتى .  قول   اياعىن    قىل    ارقانمەن    بايلاپ ، كوك    بايتالعا   تاڭىپ   اكەلە    جاتقان    جولدا ، ايدىنكول ، شالقار ، شاپەت ، ماناپ    باستاعان    ازاماتتار   قايتا   ورالىپ ، ورىس    اسكەرلەرىمەن   قاندى   قىرعىن   سوعىسىپ ، تەنتەكسارىنى   بوساتىپ   الىپ  قاشىپ     شىعادى . ول   جىگىتتەر   ىلعي   دا   قوس   اتپەن   جۇرەتىن …   سوڭعى   كوشكە   جەتىپ ، جاراسىن   تاڭدىرىپ   العان   سوڭ ، شاپەت   پەن   ايدىنكول :

-  ءجا ، تەنتەگىم  ( ولار  سولاي   اتايدى   ەكەن ) ، جاراڭ   اۋىر ، قالعان   ەلگە   ءبىز   بارامىز ، سەن   قايتا   قايتۋشى    بولما ، ەندى   قولعا    تۇسسەڭ    سەنى   تۋراپ    ولتىرەدى ،  بالا   شاعاڭدى   ءبىز   اكەلەيىك ،  سەن   كوشكە   يە   بول ،   ( بۇل   جولعى    سوڭعى    كوشتە    ولاردىڭ    بالا    شاعالارى    تولىق    بار   بولاتىن) ،  ءبىز   ەكى    ءۇش   كۇندە   ورالامىز  ، دەپ    اتتانىپ    كەتەدى …

ايتقاندارىنداي   ءۇشىنشى    كۇنى   تۇندە   ولار   كوشتى    قۋىپ    جەتەدى . شاپەت: – تەنتەگىم ، اۋىل   اسكەرلەر    جاعىنان     قاتاڭ    قورشالىپتى ، ءۇش   رەت   باردىم ،  بالا   شاعاڭدى   الىپ    شىعا    المادىم ، دەيدى    وكىنىپ .   مۇنداي    ءىس    تەك    شاپەتتىڭ    قولىنان   كەلۋشى   ەدى ،  ول    وتە    تەز ، قىراعى ، باتىل    بولاتىن . ول   قانشا      ۇمىتتەنگەنمەن ، بالا   شاعاسىن    اكەلۋ    مۇمكىن    بولماي    قالادى .   بەس    التى    جىل     وتكەنەن   كەيىن   ول  امالسىزدان    ەكىنشى    رەت    ۇيلەنەدى .

قىتايدا    جۇرگەندە   دە ، كەڭەس    ۇكىمەتىنىڭ   كەزىندەگى    قۋعىندالعانداردىڭ    ءتىزىمى    بويىنشا ، تەنتەكسارىنىڭ    سوڭىنان    ىزدەۋ    تۇسەدى .  ءدوربىلجىن   ايماعىندا   جۇرگەن    كەزىندە  قۋعىنشىلاردان    قاشىپ ،  نىلقى   دەگەن    قالماقتاردىڭ   جەرىنە    كوشەدى . نىلقىدا    جاسىرىنىپ    ءجۇرىپ ، قالماقتاردىڭ    مالىن    باعادى ، سول   جەردە    ەكى    ۇلى     ومىرگە    كەلەدى .

بىراق ،  بۇل   ارا   دا   وعان   پانا   بولا    المايدى ، تاعى   دا   قۋعىن   تۇسەدى .

كەڭەس   ۇكىمەتى   جاعىنان   قۋعىندالعانداردى    ۇستاپ    قايتارۋعا  ، شىڭ    شىساي    ۇكىمەتىمەن    كەلىسىم    شارت    بولاتىن .

                                       شاپەت ( ءنۇسىپ )  مەڭىمۇلى   (1890-1973)

اباق  كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( جاڭىل ) ، بايباراق، جاڭاباي ، قويان ، بيجان ، مەڭىم  ودان  شاپەت

               حاسەن  ادەيبايۇلىنىڭ  « ءومىرداريا»  دەگەن  كىتابىنان  :

« …جايلاۋدامىز . بەيۋاق . مۇزداي  قارۋلانعان  بەس – التى  كىسى  ساۋ  ەتىپ  كىرىپ  كەلدى . شاپەت  اعا  باستاعان  تۋىستار  ەكەن . اعايىندى  ءجامىش  پەن  ىبىراي ، اعايىندى  ايدىنكول  مەن  شالقار .

- مىنا  زاماننىڭ  ءتۇرى  جامان ، – شاپەت  اعا  ءتۇسى  سۋىق ، قارا  مۇرتتى ، يىقتى  كىسى  ەكەن ، « كامپەسكە»  دەگەن  جات  ءسوزدى  قاداپ  ايتادى . سەمەي  توڭىرەگىندەگى  يگى  جاقسىنى  جەر  اۋداراتىن  كورىنەدى . ءتىزىم  جاسالىپتى . مالدى  سىپىرىپ  ورتاعا  سالادى ، شولاق  بەلسەندىنىڭ  قولىنا  ءبارى  كوشەدى . شاپەتتىڭ  وتتى  كوزى  جارق  ەتتى .

- مەن ، تاۋەكەل  اتقا  ءمىندىم . ەل  ءۇشىن ، جەر  ءۇشىن  كۇرەسىپ  ولەمىن . دۇنيەنى  تارىلتىپ  بارا  جاتقان  ءوزىمىزدىڭ  قازاقتار ، ءوزىمىزدىڭ  تۋىستارىمىز . قازاقتىڭ  سورى – قازاق .  ەندىگى  ءسوز  قىسقا . ءبىز  شاكارىم  قاجىعا  كەتىپ  بارا  جاتىرمىز . قاجىنى  ار  جاققا  الىپ  كەتپەكپىن . مۇندا  ەندى  تىنىشتىق  بولمايدى . ءبىر  اۋىز  ارتىق  ءسوز  تاراماسىن . تەك  بەلىن  بەكەم  بۋىپ  وتىرعان  اعايىندارمەن  سويلەس . بۋىنىپ  ءتۇيىنىپ  ساقاداي  ساي  وتىرىڭدار . دۇنيە  بوققا  بايلانباڭدار. تەك  دايىن  كولىك  بايلاۋدا  تۇرسىن . انىق  ءۇش  ءتورت  كۇن  ۇتساق ، شەكارادان  ءوتىپ  كەتەمىز .

…  قوشتاسۋ  ماڭگى  ەسىمدە  قالدى . كوش  قوزعالا  بەرگەن . اجەم  اتىنان  قۇلاي  ءتۇسىپ ، بوساعانى  قۇشاقتاپ ، سولقىلداي  كەلىپ  جىلادى- اي  كەلىپ ، جىلادى . بوساعانى  ەمىرەنە  ءسۇيىپ ، ءبىر  ۋىس  توپىراقتى  جاۋلىعىنىڭ  ۇشىنە  ءتۇيىپ  الدى .

كەيىن  ەستىدىم ،  شاپەت  اعالار   تۇندەلەتىپ  شىڭعىستاۋدىڭ  ءبىر  ادىرىندا  جالعىز  ۇيدە  تۇرىپ  جاتقان  ۇلى  اقىنعا  جەتكەن  عوي . شاكارىم  قاجى  ۇستامدى ، ارتىق  ءسوز ، وعاش  قيمىلدان  اۋلاق  جان  ەكەن :

- ازاماتتار ، -دەپتى، – بەك  راحمەت ! ەل  بار  ەكەن ، ەر  بار  ەكەن . ريزامىن . ەكىتالاي  زاماندا  ەلدى  تاستاپ  كەتە  المايمىن . تۋعان  جەردىڭ  توپىراعى  بۇيىرسىن .

… ءبىز  شاپەت  اعا  باستاپ ، ءارى  وتكىزىپ  جىبەرگەن  ءبىرىنشى  كوش  بولماۋىمىز  كەرەك . ءبارى  ولشەنىپ  پىشىلگەن . تۇندە  ءجۇرىپ ، كۇندىز  قالىڭ  جىنىس ، قىر  شاتقالدا  دەمالامىز . كوكسالا ، سەرگيوپول ، اياگوزدى  اينالا  ءوتىپ ، ناۋالى ، ءۇرجار  قايداسىڭ  دەپ  كەلە  جاتقاندا ، « قۋعىنشىلار  شىعىپتى ، پۋلەمەت ، بەساتارى  بار» ،  دەگەن  توسىن  حابار  جەتتى .  شاپەت  اعا  ەسكەرتتى : – اتتى  اسكەر  ءارى  تۋرا  جولمەن  تارتادى . ەكى  ءۇش  كۇندە  ماقانشىنىڭ  توڭىرەگىنە  جەتىپ  قالار .  سوعىسامىز ! بالا  شاعانىڭ  قامىن  ويلاڭدار . كەيىنگى  شەپ  قورعاندى  ءوزىم  باسقارامىن !

بۇل  ءسات  شاپەت  اعانىڭ  شىرقاۋ  شىڭى  ەدى . شاپەت  اعانى  كورسەڭىز ! – قىران ! –مۇزبالاق ! بۇركىت  تۇمسىق ، قويۋ  قارا  مۇرتتى ،  كەڭ  يىقتى ، كەلىسكەن  ازامات. كەۋدەسىندە – ءدۇربى ، يىعىندا – بەساتار ، بەلىندە – قىلىش . قۇرالايدى  كوزگە  اتقان  مەرگەن .  سان – سان  ەلدى  شەكارادان  امان – ەسەن  وتكىزىپ ، سىن  ارتقان  ازاماتقا  بۇل  جولى  دا  سەنىم  مىعىم . …«قاتىنسۋ» – ول  كەزدە  ارىندى  وزەن . قالجىراعان  جۇرت  وتكەل  ىزدەمەي وزەننىڭ  بەر  جاعىنا  جاتا  كەتكەن  عوي . كوش  تارسىلداعان  اتىستان  شوشىپ  وياندى. وق  كەي – كەيدە  وزەنگە  شولپ – شولپ  ەتىپ  ءتۇسىپ  جاتىر . شاپەت – شەپتە ، تىنىس  كەڭىپ  سالا  بەرگەن . بۇل-  شۇبارتاۋ  كوتەرىلىسىندەگى  اتاقتى  ايقاستىڭ  ءبىرى – «قاتىنسۋ  سوعىسى»  ەدى . كۇن  ۇزىن  اتىس  تولاستامادى . قارۋ  جاراق ، وق  ءدارىسى  مول ، سايلانىپ  كەلگەن  قۋعىنشىنىڭ  باسىمدىلىعى  ايقىن  ەدى. وق  جاۋىپ  كەتتى . ەلدى  ۇرەي  بۋدى . دۇنيە  مۇلىك  شاشۋلى  قالدى …

شەكارادان  ءوتىپپىز. ۇزاق  كوشتىڭ  تام – تۇمى  باس  قوستى. وتىز  شاقتى  ەركەك ، ايەل ، بالا – شاعا .  قاشا  اتىسقان  شاپەت  جىگىتتەرىن  جيناپ  الىپ ، التاي  سىلەمىن  ورلەپ ، تاعى  دا  ارتتا  قالعان  اعايىنعا  قاراي  بەت  العان …

… اشارشىلىق  الدىندا  وسىناۋ  ارداقتى  ازامات  باتىل  ارالاسپاسا ، كوپتەگەن  شاڭىراقتىڭ  قانداي  قاسىرەتكە  تاپ  بولارىن  كىم  ءبىلسىن ؟ .  قيلى  زاماندا  شاكارىم  اتانىڭ  قامىن  ويلاپ ، ءتۇن  قاتىپ  ءجۇرىپ  تاۋىپ  العانىن  ەرلىك  ەمەس  دەپ  كىم  ايتا  الار  ەكەن !   اراعا  وتىز  جىل  تاستاپ ، ەلىن  ساعىنعان  شاپەت  اعا  قارتايعان  شاعىندا  باسقا  اتپەن  جاسىرىن  شۇبارتاۋعا  قايتقان  ەكەن . بىردەبىر  ادام  ءتىس  جارىپ ، قۇپياسىن  سىرتقا  شىعارماعان . اقىرى  شاقانتاي  باباسىنىڭ  قاسىندا  ماڭگى  تىنىشتىق  تاپتى…

… شاپەت  اتا  اسىقپاي ، بايىپپەن  سويلەيتىن  جان  ەدى :

1. كۇللى    قازاق   اعايىن   تۋىس .   شاقانتاي    بابالارىڭ :

- « سەندەر   تىنىستار   جۇرەگىم   بولعاندا ، كىشى   ءجۇز  -  بىلەگىم ، ۇلى   ءجۇز   – تىرەگىم» ، دەپ   وسيەت   ايتىپ   كەتكەن  دەپ   ايتىپ   وتىرۋشى    ەدى .

2.  شاقانتاي  بابامىزدىڭ  ون  جەتى  جاماعاتىنىڭ  ۇرپاقتارى  ون  جەتى  اۋىل  بولىپ ، باقاناس  وزەنىنىڭ  بويىنا  قاتار – قاتار  ورنالاسقان  ەكەن . ەكى – ءۇش   ۇل  تاپقان  جاماعاتتارى  «بايبىشە»  اتانىپ  كەتە  بەرگەن . بايبىشەلەر  پۇشپاعىنان  تاراعان  ازاماتتار  كىشى  جاماعاتتارىنىڭ  ۇيلەرىنە  كەلگەندە ، باۋىرلارى  ورنىنان  تۇرىپ ، قۇرمەتتەپ ، تورگە  وزدىرىپ  وتىرعان .   جاسى  ۇلكەن  اعالارى  سويلەپ  وتىرعاندا ، ىنىلەرى  ۇندەمەي ، ادەپ  ساقتاپ  وتىرۋى – پارىز  بولىپ  قالىپتاسقان .

… ادەبيا  سەرىكالدى  قىزىنىڭ – اتاسى  شاپەت ( ءنۇسىپ )  تۋرالى  ەستەلىگىنەن :

- اتام  ۇزىن  بويلى ، دەنەلى ، يىقتى ، كيگەن  كيىمدەرى  وزىنە  جاراسىپ ، كەلبەتتەنىپ  تۇراتىن . ءبىر  كورگەندە  ءتۇرى  سۇستى  كورىنگەنمەن ، وتە  مەيرىمدى ، سويلەسە  كەلە  شەشىلىپ ، ءسوزدىڭ  مايىن  تامىزىپ ، تىڭداۋشىسىن  وزىنە  ءيىرىپ  الاتىن :

- 1932  جىلعى  اشارشىلىقتا ، حالىقتى  امان  ساقتاۋ  امالى  قىتايعا  ءوتۋ  بولدى  ، ءتۇرلى  اۋرۋ  حالىقتى  دەندەپ  اكەتتى ، ۇكىمەت  جاعىنان  قىزىلداردىڭ  قىسىمى  كۇشەيدى ، نەلەر  بوزداقتار  جاسىرىن  اتىلىپ  كەتتى . كەيدە  قىزىلداردىڭ ەلگە ورىنسىز  جاساعان  قىسپاقتارى  ەسىمە  تۇسسە ،  اشۋ  مەن  ىزا  كەرنەپ ، قانىم  قايناپ  كەتەدى . قازىرگى  ۇرپاقتارىمدى  كورگەندە  عانا  ساباما  ءتۇسىپ ، ءتاۋبا  دەيمىن . قىتايدان  1945  جىلى  كوكتەمدە  « ءۇشارالدى»  بەتكە  الىپ ، قىرۋار  مالدى  ايداپ  شەكارادان  وتتىك . ءبىز  كەلسەك ، ەل  سوعىس  قيىنشىلىعىنان  كۇيزەلگەن . جەڭىس  تۋى  جەلدى  وزگەرتتى ، قيىنشىلىق  ارتتا  قالدى  دەپ  قۋانۋدا  ەكەن . ءبىز  دە  قۋانىشقا  ورتاق  بولىپ ، مالدى  ءۇي – ۇيگە  تاراتتىق ، كولحوزعا  بەردىك، سول  جەرگە  ورنالاستىق . 1967  جىلى  ءدام  تارتىپ ، تۋعان  جەرگە  كوشىپ  كەلدىم . بابامنىڭ ( قاراۋىل ) باسىنان  الاقانداي  جەر  بۇيىرسا ، مەنەن  باقىتتى  ادام  جوق  قاراعىم ، دەپ ، تەرەڭ  ويعا  بەرىلىپ  ءۇنسىز  قالدى … .  1973  جىلى  قايتىس  بولدى . بابامنان  بيىك  جاتپايمىن  دەگەن ، ءوزى  كورسەتكەن  ورىنعا  جەرلەندى .

( شاپەت  اتانىڭ  نەمەرە  ءىنىسى – ماناتبەك  ولجايۇلى . ماناتبەك  بالاسى  جۇماگەلدى -  باسەن  تاتەمىزدىڭ   وتاعاسى .)

   شۇبارتاۋدان   شىققان   بەلگىلى   ازاماتتار   تۋرالى   ازدى-كوپتى    دەرەكتەر

ساسەنوۆ سەرىكالدى (1900 – 1973)

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، قۇداباي، نايمانتاي، ساسەن ودان سەرىكالدى.

ساسەنوۆ س. بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى 10-اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان كەزدە «ستالين» اتىنداعى كولحوزدا فەرما مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان. 1941 – 1947 جىلدارى شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ «ەگىز قىزىل» كولحوزىندا كولحوز باستىعى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. 1947 جىلدان ەڭبەك دەمالىسىنا شىققانعا دەيىن اۋداندىق مال ونىمدەرىن، ءجۇنىن، تەرىسىن دايىنداۋ مەكەمەسىندە قىزمەت ەتتى. ساسەنوۆ س. 1941 – 1945 جىلدارى قازاق كسر-نىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ «قىزىل تۋىن» ەكى رەت جەڭىپ العان، وبلىستىق، اۋداندىق «ماقتاۋ گراموتالارىمەن» ماراپاتتالعان.

سەرىكالدىۇلى  امان ( 1948-2015) ، شۇبارتاۋ  اۋدانىندا  تۋعان ، ماماندىعى  زووتەحنيك . 1968 – 1970  جىلدارى  اۋداندىق  ساقتاندىرۋ  مەكەمەسىندە  ينسپەكتور ،  1972 – 1975  جىلدارى  اۋداندىق  بايلانىس  تورابىندا  نۇسقاۋشى بولىپ  قىزمەت  ىستەگەن . 1975 – 1977  جىلدارى  باقاناس  سەلولىق  كەڭەسىنىڭ  سەكرەتارى ، باقاناس  اۋىلدىق  كەڭەسىنىڭ  دەپۋتاتى  بولىپ  سايلانعان . 1977 – 1982  جىلدارى  شۇبارتاۋ  سوۆحوزىندا  فەرما  مەڭگەرۋشىسى ، 1982- 1987  جىلدارى  اۋداندىق  تۇتىنۋ  قوعامىنىڭ  قوسالقى  شارۋاشىلىعىنىڭ  توراعاسى . 1987 – 2001 جىلدارى تۇتىنۋ  قوعامىنىڭ  دايىنداۋ  مەكەمەسىڭ  نۇسقاۋشىسى ، ورىنباسارى  ، باسقارما  باستىعى .

سەرىكالدىۇلى   ارمەن  ( 1940 – 2007 ) ، شۇبارتاۋ    اۋدانىندا   تۋعان ،  ماماندىعى   كينوتەحنيك ، جۇرگىزۋشى ( شوفەر ) . الماتى    قالاسىنداعى   كينوتەحنيكۋمدى  جانە  اۆتوماشينا   جۇرگىزۋشى   كۋرسىن   بىتىرگەن . 1962 – 1965   جىلدارى   اسكەري   بورىشىن   اتقاردى  .  ۇزاق   جىلدار   بويى اۋداندا   كينو   كورسەتۋشى ، شوفەر  بولىپ   ەڭبەك    ەتكەن .

                                        قايمولدين  ومار  (حازىرەت عۇمار)  (1903-2010)

ومار قايمولداۇلى – ارعى اتالارى ولپى-ءبورىباي (مۇجىق) ء–شۇرشىت – قۇلباراق – جاۋعاشار – شاقانتاي (ەڭكە) – قۇدايبەردى –بەكنازار – بەگىمبەت – جاستابان – اباق كەرەي.

1903جىلى (پاسپورتتا 1910) داعاندى بولىسىنىڭ باقاناس وزەنىنىڭ بويىنداعى  كىندىكتى دەگەن  ولكەدە دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى قايمولدا 1919 جىلى اقتارمەن سوعىسىپ جارالانىپ قازا تابادى، كىندىكتىدە جەرلەنگەن. شەشەسى مومسارى (مۇساقان ءبيدىڭ قىزى) 1934ج. الماتىدا قايتىس بولعان. وماردىڭ سەگىز جاسىندا اكەسى اۋىلداعى عۇلاما وتەلباي كارىپۇلىنىڭ مەدرەسەسىنە وقۋعا بەرەدى، 13 جاسىنا دەيىن وقيدى. 14 جاسىندا 1917 جىلى اكەسى سەمەيدەگى قازاقشا – ورىسشا ناچالنايا پريحودسكايا شكولاعا وقۋعا بەرەدى. وندا ءبىر جىلىن وتە جاقسى ءبىتىرىپ، پەدوگوگيكالىق تەحنيكۋمعا ءتۇسىپ، ونى 4 جىلدا ۇزدىك ءبىتىرىپ شىعادى. 1922 جىلى الماتىعا كەلىپ قازپي-ءدىڭ  جاراتىلىستانۋ فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. قازپي-دە وقىپ جۇرگەندە ءارتۇرلى قوعامدىق ساياسي ۇيىمدارعا بەلسەنە قاتىسىپ، م. جۇماباەۆ، ج. ايماۋىتوۆ، ت. جۇرگەنوۆ، قۇلىمبەتوۆ سياقتى زيالى ادامدارمەن كەزدەسىپ سۇحباتتاسىپ جۇرەدى. 1927 جىلى كازپي-ءدى ۇزدىك ءبىتىرىپ، س.پەتەربۋرگكە جولدامامەن بارىپ اتاقتى  عالىم پاۆلوۆتىڭ اسپيرانتۋراسىنا تۇسەدى. اسپيرانتۋرادا جۇرگەندە گەنەلوگيا  تۋرالى كىتاپ جازىپ شىعارادى. اسپيرانتۋرادا ءبىر جىل وقىعاننان كەيىن، 1933 جىلى الماتىعا جۇرگەنوۆ شاقىرىپ الادى. ومارعا الماتىدا عىلىمي زەرتتەۋلىك پەدوگوگيكا ينستيتۋتىن قۇرۋدى جۇكتەيدى. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ينستيتۋتتىڭ جارعىسىن، باعدارلاماسىن، بولىمدەرىنىڭ قۇرىلىمىن جازىپ، سول ينستيتۋتتى باسقارادى. سول 1934 جىلدان باستاپ نكۆد سوڭىنا تۇسە باستايدى – ۇلتشىلسىڭ، بايدىڭ تۇقىمىسىڭ، قازاقتىڭ ۇلت كوسەمدەرىن (بايتۇرسىنوۆ، بوكەيحانوۆ، ايماۋىتوۆ، جۇماباەۆ، شاكارىم) قولدايسىڭ، – دەپ كىنا تاعادى. سوندا نكۆد-ءنىڭ تەرگەۋشىلەرىنە ومار: ءبىر ورىس ولسە دۇنيە جۇزىنە ويباي سالاسىڭدار، قازاقتىڭ ازاماتتارى اتىلىپ جاتقاندا نەگە ۇندەمەيسىڭدەر، – دەپ جاۋاپ بەرگەن. 1935 جىلى قالادان كەتىپ ۇرجارعا بارىپ 2 جىل تەحنيكۋمدا ساباق بەرەدى. 1937 جىلى الماتىعا قايتىپ كەلىپ، ى.التىنسارين عىلىمي-زەرتتەۋ پەدوگوگيكالىق ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە ۇستالىپ، نكۆد-دە تەرگەلەدى. تەرگەۋشى ياكۋپوۆ ءۋاليحان: كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسىسىڭ، كومسومول، پارتياعا وتپەدىڭ، ۇگىت جۇرگىزدىڭ، جۇرگەنوۆ-قۇلىمبەتوۆ ۇيىمىندا بولدىڭ دەپ، 58.10 – 58.11 ستاتيا بويىنشا ايىپ تاعادى. تەرگەۋشىلەر كەزەك-كەزەك الماسىپ، كۇن بويىنا اس-سۋ بەرمەي، ۇيىقتاتپاي، اياعىنان تىك تۇرعىزىپ قويىپ، ۇرىپ-سوعىپ، ءۇزىلىسسىز سۇراق الىپ، «كىناڭدى موينىڭا ال» دەۋمەن بولادى. سوندا بوندارەنكو دەگەن تەرگەۋشى ابدەن  مويىنداماي قويعان سوڭ: «سىزگە داۋا جوق ەكەن-ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز ايامايدى ەكەنسىز» دەپتى. 1938 جىلى 9 قاراشادا سوت ۇكىمى شىعارادى، 10 جىلعا سوتتالادى. ياروسلاۆ، لەنينگراد وبلىستارىندا، شەكسنە گيدروۋزەلىندە، رىبينسك قالاسىندا ءارتۇرلى قارا جۇمىس، ست. نورميروۆششيك، سمەتچيك، پروراب، دەسياتنيك، ت.ب جۇمىستاردى اتقارادى. مەرزىمىن وتەپ، 1947 جىلى الماتىعا قايتىپ ورالادى. بۇل جەردە تاعى  دا كگب سوڭىنا تۇسە باستايدى: بۇرىنعى ويىنان قايتپاعان، بۇرىنعى زاماندى ءالى دە كوكسەپ ءجۇر دەپ. ومار امالسىز ەلگە كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. جامبىل وبلىسى، شۋ اۋدانى نوۆوترويتسك ورتا مەكتەبىندە مۇعالىم بولادى. ۇلى اقجول، قىزى گۇلزيا دۇنيەگە كەلەدى.   1949 جىلى تاعى  دا كگب تەرگەۋشىلەرى ۇستاپ، جامبىل قالاسىنىڭ تۇرمەسىنە جاۋىپ، ءبىر جىل تەكسەرەدى. سول كەزدە جامبىل تۇرمەسىندە ومارمەن بىرگە – تسەرەتەلي، كاپلان، گ.سەرەبرياكوۆا، جازۋشى ءو.تۇرمانجانوۆ ت.ب. وتىرعان ەدى. ءبىر جىل تەكسەرىستەن كەيىن 1950 ج جوعارعى سوتتىڭ كوشپەلى سوتى 58.10-58.11 ستاتيامەن 10 جىلعا سوتتايدى. قاتاڭ ۇستاۋ جازاسىنا سۆەردلوۆ وبلىسى، اسبەست قالاسىنا جىبەرىلىپ، قالا تۇرعىزۋ، كومبيناتتى قۇرۋ جۇمىستارىن ىستەيدى. سول جەردە ىستەپ جۇرگەندە موسكۆادان ۇگىت -ناسيحات وتكىزۋگە كەلگەن پولكوۆنيككە: «قىلمىسكەر ىشتەن تۋا ما، ساياسات تۋعىزا ما؟» دەپ سۇراق قويعانى ءۇشىن، نيجني تاگيل تۇرمەسىنە اۋىستىرىلادى. ول جەردەن ەكى جىلدان سوڭ كراسنويارسك ولكەسىنىڭ انگارا گەس-ىنە اۋىستىرىلادى. سول جەردەن 1956 جىلدىڭ باسىندا رەبيتاليزاتسيامەن بوسانىپ، الماتىعا قايتىپ كەلەدى. وقۋ مينستىرلىگىنىڭ جولداماسىمەن تالدىقورعان وبلىسى مۇقىر ورتا مەكتەبىندە مۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەيدى. رەسپۋبليكالىق   گازەت جۋرنالدارعا ماقالا جازىپ تۇرادى. سول جەردە اسپەت، اسەت دەگەن بالالارى دۇنيەگە كەلەدى. جازعان ماقالالارى كوزگە ءىلىنىپ، 1956 جىلى ق.ساتباەۆ الماتىعا شاقىرىپ، حيميا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا جۇمىسقا الادى، جارتى جىلدان كەيىن ى.التىنسارين اتىنداعى عىلىمي-زەرتتەۋ پەدوگوگيكالىق ينستيتۋتىنا اۋىسادى. وسى ينستيتۋتتا 20 جىل قىزمەت ىستەيدى. كوپتەگەن مەتوديكالىق ماتەريالدار جازادى. 1967 جىلى بىشكەك قالاسىندا قىرعىز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي كەڭەسىندە ديسسەرتاتسيا قورعاپ، پەدوگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دەگەن اتاق الادى. 1979 جىلى قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپاپتار مۋزەيىن قۇرۋعا بەلسەنە ات سالىسىپ، وسى مۇراجايعا قىزمەتكە اۋىسادى. قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپاپتارىنىڭ ءتىزىمىن جاساپ، سۋرەتتەرىن سالىپ بەرەدى. نەدەن جاسالاتىنىن، قالاي وينايتىنىن، ەرەكشەلىكتەرىنە تۇسىنىك بەرگەن.  وسى مۇراجايدا 17 جىل، قۇرمەتتى دەمالىسقا شىققانعا دەيىن جۇمىس ىستەپ، ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى. ومار قايمولداۇلى عۇلاما عالىم، قازاقتىڭ ونەرىنە، عىلىمىنا، مادەنيەتىنە، وقۋ اعارتۋ سالاسىنا ءوزىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىمەن، اقىل كەڭەسىمەن زور ەڭبەك ەتتى. قازاقتىڭ ۇلتتىق اكادەمياسى، وقۋ-مادەنيەت مينستىرلىگى، ۇكىمەت باسشىلارى ول كىسىمەن اقىلداسىپ، ونىڭ مول ءبىلىمىن پايدالانىپ وتىردى. ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا ومار قايمولداۇلى 1995 جىلى 26 جەلتوقساندا حالىقارالىق اكمەلوگيا  ( ءار  ماماندىقتىڭ  شىڭىنا  جەتۋ )   عىلىم اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى-اكادەميگى بولىپ سايلاندى. ومار قايمولداۇلى بۇكىل ءومىر بويى ەلدىڭ، ءوز حالقىنىڭ قامىن جەگەن، اتانىڭ ۇلى ەمەس، ادامنىڭ ۇلى، قازاق ەلى ءۇشىن ءوزىنىڭ باس بوستاندىعىن قيعان ازامات.

و.قايمولداۇلى كەڭەس وداعىنىڭ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كوپتەگەن مەدالدارىمەن، قۇرمەت گراموتالارىمەن، قۇرمەت بەلگىلەرىمەن ماراپاتتالعان. كسرو-نىڭ وزىق مادەنيەت قىزمەتكەرى، قازاق كسر-نىڭ وقۋ اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى.  2005  جىلى  « ءبىر  ءسوز»  دەگەن  كىتابى  جارىق  كوردى .

                                           رىزدىقباي تىلەۋبەرلين .(1903-1994)

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋعاشار، شاقانتاي (جاڭىل), بايتوبەت، جايىلعان، قوجان ، ماتاي ،تىشقانباي، تىلەۋبەرلى  ودان  رىزدىقباي.

بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى قوساعاش اۋىلىندا تۋعان. ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كەڭشاردىڭ بۇرىنعى باقتاشىسى. ۇجىمنىڭ ارداگەرى. 1966 ج. سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعى بەرىلىپ، لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالعان. رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى زەينەتكەر بولعان.  عۇلاما    شەجىرەشى .  كەرەي    شاقانتاي    رۋىنىڭ   كوپتەگەن    دەرەكتەرىن    جەتكىزۋشى .

                       شويىنباەۆ تىلەۋقاجى جانايۇلى (1907 -1999)

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي(قىرعىز),   شويىنباي   ودان   تىلەش.

شويىنباەۆ ت. بۇرىنعى سەمەي وبىلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ 10 اۋىلىندا تۋعان. اكە-شەشەسى قايتىس بولعاننان كەيىن 1923-1924 جىلدارى شۇبارتاۋدىڭ 13 اۋىلىندا، بۇرىنعى كەنجەعۇل مەشىتىنىڭ ۇيىندە ءبىرىنشى رەت اشىلعان بالالار ۇيىندە تاربيەلەنىپ، سوندا 1926 جىلعا دەيىن ءدارىس الادى. 1927 جىلى سەمەيدىڭ پەدوگوگيكالىق تەحنيكۋمىنا ءتۇسىپ، ونى 1931 ج تامامداعان. 1931 جىلى شۇبارتاۋعا قايتىپ كەلىپ، اۋداندىق كەڭەستىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان. 1931 جىلدىڭ اياعىندا الماتىعا كەلگەن. 1931-1932 جىلدارى ولكەلىك كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى بولعان. 1932-1933 جىلدارى جولدامامەن تاشكەنت قالاسىندا ورتاازيالىق جوعارعى وقۋ ورنىندا (ساۆسح) وقىعان. 1934-1935 جىلدارى نارحومزەمدە سەكتەتاريات مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت ىستەيدى. 1937-1939 جىلدارى الماتىداعى مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىن تامامداعان. 1941-1944 جىلدارى حالىق بالىق شارۋاشىلىعىنىڭ كوميتەتىندە (كاركومرىباكوم) ءبولىم باستىعى بولىپ جانە قوسىمشا اباي اتىنداعى قازپي دە اعا وقىتۋشى بولىپ قىزمەت ىستەيدى. 1946 جىلى سىرتتاي وقىپ، قازپي-ءدىڭ تاريح فاكۋلتەتىن تامامداعان. قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح عىلىمي –زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا 20 جىل : -1946 جىلعا دەيىن  عىلىمي حاتشى، ءبولىم باستىعى، ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى، (1951-1953), اعا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ ەڭبەك ەتتى. 1964-1966 جىلدارى عىلىم اكادەمياسىنىڭ پەدوگوگيكالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا اعا عىلىمي قىزمەتكەر بولعان. 1966 جىلدان 1994 جىلعا دەيىن 28 جىلدان استام اباي اتىنداعاى قازپي-دە كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، دوتسەنت بولىپ جۇمىس ىستەدى. 1947 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى دارەجەسىن قورعاعان. كەيىن    دوكتورلىق دارەجەسىن    العان . قىرعىزستاندا   پىشپەك  قالاسىندا  دوكتورلىق  ديسسەرتاتسيا   قورعاعان .

                                         يبراەۆ كارىم .  (1910 -1980)

شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، ءشۇرشىت، نارىمباي، ءتاۋىرباي، ىبىراي،   ودان  كارىم.

يبراەۆ كارىم (مۇحامەدكارىم) ءتاۋىرباي نەمەرەسى 1910 جىلى، سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ  ەكىنشى اۋلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اۋىلدا مولدالاردان حات تانىپ (مۇسىلمانشا), 1927-1928 جىلدارى سەمەيدە وقىپ جۇرگەندە قۋعىندالىپ، 1930 جىلى لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس فاكۋلتەتىنە تاپسىرىپ، ءبىر-ەكى ايدان كەيىن تاعى ۇستىنەن «بايدىڭ بالاسى» دەگەن ارىز ءتۇسىپ، بۇل ۋنيۆەرسيتەتتەن دە قۋعىندالادى. 1931 جىلى تاشكەنتتە «ساگۋ»-ءدىڭ  مەديتسينا فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، 1935 جىلعا دەيىن وقىپ، 1935-1936 جىلى الماتىنىڭ مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ ەمدەۋ ءبولىمىن بىتىرەدى. 1936 جىلى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ قىزىلتۋ    اۋدانىنا دارىگەرلىك ماماندىعىمەن جىبەرىلدى. اۋدانداعى مەدپۋنكتتەن اۋداندىق اۋرۋحانا اشادى. 1936-1941 جىلدارى سول اۋرۋحانادا باس دارىگەر بولىپ ىستەپ، 1941 جىلى شىلدەدە ۇلى وتان سوعىسىنا اتتانادى. سوعىستىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن «پولەۆايا حيرۋرگيادا»  حيرۋرگ بولىپ ىستەيدى. موسكۆا ماڭىندا، ستالينگراد مايدانىندا، پولشادا بولىپ، 9 ماي ۇلى جەڭىستى بەرليندە قارسى الادى. سوعىستان كەيىن 1945 -1946 جىلدارى ۆەنادا، 1947 جىلى مونعوليادا بولىپ، 1947 جىلى تامىزدا الماتىعا ورالادى. (مەد.قىزمەتىنىڭ پودپولكوۆنيگى). 1947 جىلى الماتىنىڭ دارىگەرلىك ينستيتۋتىنا اسسيسەنت (حيرۋرگ) بولىپ ورنالاسىپ، 1961 جىلى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ، 1963 جىلى دوتسەنتتىك اتاعىن الادى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى 7-8 مەدال جانە «كراسنايا زۆەزدا»، «كراسنايا زناميا» وردەندەرىمەن ماراپاتتالادى. 1947 جىلدان مەد. ينستيتۋتتا ستۋدەنتتەرگە ءدارىس بەرۋمەن قاتار، الماتىنىڭ تەمىر جول اۋرۋحاناسىندا، قالالىق 1 -اۋرۋحانادا حيرۋرگ بولىپ جۇمىس اتقارادى. 1978 جىلى ينستيتۋتتان قۇرمەتتى دەمالىسقا شىعىپ، ستۋدەنتتەر پوليكلينيكاسى جانە تەمىر جول پوليكلينيكاسىندا حيرۋرگ-كونسۋلتانت بولىپ ىستەيدى. 1980 جىلى 23 فەۆرالدا  دۇنيە   سالدى.

                                      مۇقاشەۆ بازىكەن . (1916 -2010)

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، ءشۇرشىت، نارىنباي، ماناق، مۇقاش ودان بازىكەن.

مۇقاشەۆ ب. 1916ج. بۇرىنعى سەمەي وبىلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ 10 اۋىلىندا تۋعان. 11 جاسىنان سەمەي قالاسىنداعى بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەن. 1933 ج. سەمەي قالاسىندا ورتا مەكتەپتى بىتىرەدى. 1935ج. الماتىعا كەلىپ، مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ ءبىتىرىپ شىعادى.

1941 ج. وتان سوعىسىنا قاتىسادى. لەنينگراد فرونتىندا بولىپ، 1946 ج. سوعىستان قايتىپ كەلگەن. ەڭبەك جولىن بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى، بورلىتوبە اۋدانىندا مەملەكەتىك الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ بولىمىندە اعا ينسپەكتور بولىپ باستايدى.  1947-1975 جىلدارى بورلىتوبە، قاراتال، الاكول اۋداندارىندا اۋداندىق الەۋمەتتىك-قامسىزداندىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ 30 جىلداي قىزمەت ىستەگەن.

1975 جىلى زەينەتكە شىعىپ، 1991 جىلعا دەيىن الماتى قالاسىنىڭ الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ بولىمىندە قىزمەت ەتكەن.

ءبىرىنشى دارەجەلى وتان سوعىسىنىڭ وردەنىمەن (1985); 8 رەت ۇلى وتان سوعىسىنىڭ مەدالدارىمەن (1943-1996جج), قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيدۋمىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن (1957), قازاق سسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيدۋمىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن (1966), «تىڭ جانە تىڭايتىلعان جەرلەردى يگەرۋ» مەدالىمەن (1957), «الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ سالاسىنىڭ ۇزدىگى» (1968), «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالى (1970), «ەڭبەك ارداگەرى»    مەدالى (1975), «سوعىس ارداگەرى» بەلگىسى (1999), «الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ سالاسىنىڭ ارداگەرى» (1980) مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان. بەس رەت اۋداندىق كەڭەسكە دەپۋتات بولىپ سايلانعان. 4 بالا، 6 نەمەرە تاربيەلەپ وتىر.

                            سەرعازين    ايتقازى . ( 1918-1991 )

اباق  كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( قالپاق ) ، بايباپا ، بيباپا ، ءالجان ، سەرعازى، ودان – ايتقازى .

سەرعازين  ايتقازى  1918  جىلى  بۇرىنعى  سەمەي  وبلىسى ، شۇبارتاۋ  اۋدانىنىڭ  ونىنشى  اۋلىندا  تۋعان . 1942  جىلى  الماتى  مەديتسينا  ينستيتۋتىن  بىتىرگەن . 1942 – 1945  جىلدارى  ۇلى  وتان  سوعىسىنا  قاتىسقان .

سوعىستان  كەيىن  1946 – 1949  جىلدارى  الماتى  وبلىسىنىڭ  ىلە ، بالقاش  اۋداندارى اۋرۋحانالارىنىڭ  باس  دارىگەرى  بولىپ  قىزمەت  ەتكەن .

1949 – 1954  جىلدارى  ۇشتوبە ( بۇرىنعى  تالدىقورعان  وبلىسى )  جانە  شىمبۇلاق  بالالار  ءساناتوريىنىڭ  باس  دارىگەرى  بولدى .  1955 – 1957  جىلدارى  قازاق  تەمىر  جولى  باسقارماسىنىڭ  ورتالىق  اۋرۋحاناسىنىڭ  باس  دارىگەرى  بولىپ  جۇمىس  ىستەگەن .  1957 -1961  جىلدارى  الماتى  مەديتسينا  ينستيتۋتىنىڭ  رەنتگولوگيا-راديولوگيا  كافەدراسىنىڭ  اسسيسەنتى  بولىپ  قىزمەتكە  تۇرعان . سەرعازين  ايتقازى  1961  جىلى  مەديتسينا  عىلىمدارىنىڭ  كانديداتى ، 1967  جىلى  مەديتسينا  عىلىمدارىنىڭ  دوكتورى  اتاعىن  قورعاعان . 1961 – 1973  جىلدارى  الماتى  مەديتسينا  ينستيتۋتىنىڭ  رەنتگولوگيا – راديولوگيا  كافەدراسىنىڭ  مەڭگەرۋشىسى ، ەمدەۋ  فاكۋلتەتىنىڭ  دەكانى  بولىپ  قىزمەت  ىستەگەن .

1973 – 1988  جىلدارى قازاقستان  رەنتگولوگيا -  راديولوگيا  عىلىمي  قوعامىنىڭ  توراعاسى .  1976 – 1981  جىلدارى  بۇكىلوداقتىق ( سسرو ) رەنتگولوگيا  راديولوگيا  عىلىمي  قوعامىنىڭ  توراعاسىنىڭ  ورىنباسارى .

مەديتسينا  سالاسىنان  60 تان  استام  عىلىمي  ەڭبەكتەرى ، 2  مونوگرافياسى  باسپاسوزدە  جاريالانعان .

قازاق  ءسسرىنىڭ «جوعارعى مەكتەبىنە   ەڭبەگى  سىڭگەن  قىزمەتكەرى» (1982 ) ،

سسرونىڭ «قىزىل  جۇلدىز» ، «ۇلى  وتان  سوعىسىنىڭ  ءبىرىنشى  دارەجەلى»  وردەندەرىمەن  جانە  كوپتەگەن  مەدالدارمەن  ماراپاتتالعان .

1991  جىلى  27  جەلتوقساندا  دۇنيەدەن  قايتتى .

                         قايمولدين قادىلجان. (1919 -1992)

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە) قۇلباراق، ءشۇرشىت، مۇجىق، ولپى (شونتاي), قويمولدا ودان قادىلجان.

قويمولدىن ق. بۇرىنعى سەمەي وبىلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ 10 – اۋىلىندا تۋعان. اۋىلدا ەسكىشە وقىعان. 1935-1937 ج. الماتىداعى تەمىرجول تەحنيكۋمىن   بىتىرگەن. 1941 ج. قازاقتىڭ   ۇلتتىق   ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ    فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ، 1943 ج. اياعىنان جارالانىپ، ەلىنە ورالدى. ەڭبەك جولىن الماتى وبلىسىنىڭ پارتيا كوميتەتىندە باستاعان. 1947ج. الماتى وبلىستىق ءبىلىم بەرۋ باستىعىنا تاعايىندالعان. قازاق كسرو جوعارعى كەڭەسىندە، الماتى قالالىق، اۋداندىق  اتقارۋ كوميتەتىندە قىزمەت اتقارعان. 1953ج. ءوز ماماندىعى بويىنشا قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنا كىشى عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ اۋىسادى. 1955ج. ماسكەۋدەن ءبىلىم جەتىلدىرۋ كۋرسىن بىتىرگەن. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن وسى ينستيتۋتتا قىزمەت اتقاردى. 1961ج. فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اتاعىن الادى. 1961ج. دوتسەنت اتاعى بەرىلگەن، 8 جىل كافەدرا مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان.

                                ىسقاقوۆ ەربالا . (1922 -1970)

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قوجاكەلدى.

ىسقاقوۆ ە. بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، بارشاتاس سەلوسىندا تۋعان.

اكەسى 2 جاسىندا، شەشەسى 10 جاسىندا قايتىس بولعان. الدىمەن شۇبارتاۋ بالالار ۇيىندە، كەيىن اياگوزدەگى بالالار ۇيىندە تاربيەلەگەن. اياگوزدەگى مۇعالىمدەر پەدۋچيليششەسىن 1941 جىلى تامامداعان. وتان سوعىسى باستالعان سوڭ، الماتىداعى اسكەري ۋچيليششەدە مينومەتچيك دايىندىقتان ءوتىپ، سوعىسقا اتتانادى. 1942-1943 جىلدارى ءارتۇرلى وقۋ باتالوندارىنىڭ ۆزۆود كومانديرى بولعان. 1943 -1945 جىلدارى بريانسك، بەلورۋس فرونتتارىندا مينومەت ۆزۆودتارىنىڭ كومانديرى بولىپ، 1945 جىلى اۋىر جارالانىپ، سەرپۋحوۆ گوسپيتالىندا ەمدەلىپ، ەلگە قايتادى. 1944 ج. كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەلىگىنە وتكەن. ەلگە ورالعان سوڭ، 1945 جىلى اباي اتىنداعى قازپي-ءدىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، 1949 جىلى قىزىل ديپلوممەن ءبىتىرىپ شىققان. ەڭبەك جولىن وسى ينستيتۋتتىڭ پوليتەكونوميا كافەدراسىندا 1949 جىلدان اسسيسەنت بولىپ باستاعان. 1954 -1955 جىلدارى وسى ينستيتۋتتىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى بولىپ تاعايىندالعان. 1967 جىلى عىلىم كانديداتى اتاعىن قورعاپ شىققان. 1949 -1970 جىلدارى 21 جىل ءبىر مەكەمەدە، قازپي-دە ەڭبەك ەتتى. «قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن (1944), وتان سوعىسىنىڭ بەس مەدالىمەن، لەنيننىڭ ءجۇز جىلدىعىنا ارنالعان «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالىمەن، «كوپ جىلدىق ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالعان.

1955-1956 جىلدارى الماتى قالاسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانعان.

ايەلى ەرقوجاقىزى ءبيبىنۇر، 1 ۇل، 3 قىزى، نەمەرەلەرى الماتىدا تۇرادى.

                                ومىرزاق بالتاقايۇلى  شوقباتاروۆ .(1923 -1995)

اباق  كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت، قوساي ، ەلامان ( قاسقا ) ، دۇيسەكە ، جىلكەلدى ، بايسۇگىر ، ورساق، قۇدايقۇل ، شوقباتار ، بالتاقاي ، ومىرزاق .

1923ج.  شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ 9 اۋلىندا تۋعان. ەڭبەك  جولىن 1939  جىلى

بالقاش  جۇمىسشىسى»   گازەتىندە  ادەبي  قىزمەتكەر  بولىپ   باستايدى. 1942ج.  مايدانعا اتتانىپ، نكۆد-ءنىڭ  45- ءشى كاۆالەريسكي  پولكىنىڭ  قۇرامىندا  سوعىسقا  قاتىسقان . بالتىق جاعالاۋىندا سوعىس بىتكەنشە اسكەر قاتارىندا بولعان. 1949-1956 جىلدارى اياگوز اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە  نۇسقاۋشى ، ەكىنشى  حاتشىسى  بولىپ  قىزمەت  اتقارعان . 1957-1963 جىلدارى اقسۋات اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، 1963-1969 جىلدارى جارما، ءۇرجار اۋداندارىندا اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ، 1969 ج. زەينەتكەرلىككە شىققانعا دەيىن وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشى قىزمەتىن اتقارعان. «ەڭبەك قىزىل تۋ» 2-دارەجەلى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ وردەندەرىمەن، كوپتەگەن مەدال، گراموتالارىمەن ماراپاتتالعان. ايەلى  تولەۋسارى  ماحمەتقىزى  سەمەي  قالاسىندا  تۇرادى .  6  بالالارى ،  10  نەمەرەلەرى ، 5 شوبەرەلەرى  بار .

                                   بەكەن جىلىسباەۆ . (1923 – 2015)

قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى، قىرعىزستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن      قايراتكەرى، رۋى اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قوجاكەلدى – جىلىسباي، ودان بەكەن. جىلىسباەۆ بەكەن 1923 ج. بۇرىنعى سەمەي وبلىسى شۇبارتاۋ اۋدانىندا تۋعان. ەڭبەك جولىن 1939 ج. الماتىداعى اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا حور ءانشىسى بولىپ باستاعان. ول 1940 ج. ماسكەۋدىڭ  ي. چايكوۆسكي اتىنداعى كونسەرۆاتورياسىنا وقۋعا تۇسەدى. بىراق ۇلى وتان سوعىسى باستالۋىنا بايلانىستى ول 1942 ج. كەڭەس اسكەرىنىڭ قاتارىنا الىنىپ، سوعىسقا اتتانادى. 1944 ج چەحوسلوۆاكيادا قاتتى جارالانىپ، ەلگە قايتادى. سوعىستا كورسەتكەن ەرلىكتەرى ءۇشىن  «وتەچەستۆەننايا ۆوينا» وردەنىمەن ەكى رەت ماراپاتتالعان. ەلگە قايتىپ كەلگەن سوڭ 1945 ج. قۇرمانعازى اتىنداعى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتورياسىنا وقۋعا ءتۇسىپ، ونى 1951ج. ءبىتىرىپ شىعادى. كونسەرۆاتوريادا وقۋىمەن قاتار، رەسپۋبليكا راديوكوميتەتىندە سوليست بولىپ جۇمىس ىستەيدى. كونسەرۆاتوريانى بىتىرگەن سوڭ، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك فيلارمونياسىنا سوليست قىزمەتىنە جۇمىسقا جىبەرىلەدى. ونىمەن قاتار، كونسەرۆاتوريانىڭ ۆوكالدىق كافەدراسىنا مۇعالىم رەتىندە قىزمەت اتقارادى. 1955 ج. بەكەن جىلىسباەۆقا «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى» دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلەدى. وسى جىلى ول قۇرمانعازى اتىنداعى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتوريانىڭ ۆوكالدىق كافەدراسىنا مۇعالىم بولىپ تۇراقتى جۇمىسقا جىبەرىلەدى. 1956 ج. باستاپ ب. جىلىسباەۆ 1998 جىلعا دەيىن            42 جىل بويى ۇزدىكسىز ۆوكالدىق كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ      قىزمەت ىستەيدى. 1959 ج. كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋمىنىڭ   شەشىمىمەن وعان «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنى بەرىلدى.  ەكى رەت الماتى        قالالىق كەڭەسىنىڭ (1957, 1959) ج. دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى. 1960 ج. دوتسەنت عىلىمي اتاعى بەرىلگەن. 1973 ج. جوعارعى اتتەستسيالىق كوميسسياسىنىڭ شەشىمىمەن ۆوكالدىق كافەدرانىڭ پروفەسسورى اتاعى بەكىتىلەدى. 1971 ج. 20 شىلدەدە كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋمىنىڭ شەشىمىمەن ب. جىلىسباەۆ «لەنين»  وردەنىمەن   ماراپاتتالدى. 1977 ج. وعان   «قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى»   قۇرمەتتى   اتاعى   بەرىلدى. 1955, 1977, 1983   جىلدارى    ول    قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ «قۇرمەت گراموتاسىمەن»    ماراپاتتالعان. 2005 جىلى سەكسەن جاسقا  تولۋىنا  بايلانىستى «وتان» وردەنى  بەرىلدى . ب. جىلىسباەۆ كوپتەگەن بەلگىلى شاكىرتتەر دايىنداعان : سەيتاليەۆ ت. – كسرو حالىق ءارتيسى، قىرعىزستاننىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاقستاننىڭ حالىق ارتيستەرى نۇرجامال ۇسەنباەۆا، م. مۇساباەۆ، ن. قاراجىگىتوۆ، ز. قويشىباەۆا، ع. ەسىموۆ، س. ابۋسەيىتوۆ، ن. ءنۇسىپجانوۆ جانە 17  قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى، 11  حالىقارالىق كونكۋرستەردىڭ لاۋرەاتتارى، 10  ك. بايسەيىتوۆا اتىنداعى كونكۋرستىڭ لاۋرەاتتارى. سوڭعى   جىلدارى جىلىسباەۆ قۇرمانعازى اتىنداعى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتور     يانىڭ ۆوكالدىق كافەدراسىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى   بولىپ   جۇمىس   ىستەدى. 2015  جىلى جەلتوقسان  ايىندا  دۇنيەدەن  وزدى .

                                           سەرىكبول تەمەشەۆ  (1924 – 2005)

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، شاقانتاي (قالپاق).

تەمەشەۆ بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ 10 اۋىلىندا تۋعان. 1930 جىلى كونفەسكە مەن اشارشىلىق باستالعاندا اكە-شەشەسى قىتايعا اۋىپ كەتكەن. 1930-1939 جىلدارى ول بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، ءۇرجار اۋدانىنىڭ ناۋالى بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەن. 1939-1942 جىلدارى ناۋالى مەكتەپ-ينتەرناتىندا وقيدى، قوسىمشا كولحوزدا قارا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن. 1942 ج. ەگىنسۋ اۋىلىنا كەلىپ تۋىستارى الپەنوۆ مىسىردىڭ ۇيىندە تۇرىپ، كيروۆ كولحوزىندا قارا جۇمىس ىستەپ، سوڭىنان ءۇرجار ماشينا تراكتور  ستانتسياسىندا  ۆەسوۆششيك (تارازىلاۋ ەسەپ-قيسابى) بولىپ جۇمىس ىستەگەن. 1942 ج. جەلتوقسان ايىندا  اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ، ۇلى وتان سوعىسىنا اتتانادى. سوعىستا ءتورت رەت جارالانىپ، كونتۋزيا الادى. 1945 ج. ەكىنشى دارەجەلى وتان سوعىسىنىڭ مۇگەدەگى رەتىندە ەلگە ورالادى. ەمدەلگەننەن كەيىن 1946 ج. بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، ءۇرجار اۋدانىنىڭ ەگىنسۋ سەلوسىندا بۋحگالتەر-سچەتوۆود بولىپ جۇمىسقا ورنالاسادى. س. تەمەشەۆ مايداننان كوممۋنيستىك پارتياعا كانديدات رەتىندە ورالعان سوڭ، ونى 1946 ج. ءۇرجار اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنە نۇسقاۋشى ەتىپ جۇمىسقا قابىلدايدى. سول 1946 ج. اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى بولىپ سايلاندى. 1948 ج. سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتى س. تەمەشەۆتى الماتى جوعارعى پارتيا مەكتەبىنە وقۋعا جىبەرەدى. وقۋدى 1950 جىلى بىتىرگەن سوڭ، ونى سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتى ماقانشى اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ەتىپ تاعايىندايدى. 1952 ج. س.تەمەشەۆ ءۇرجار اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبولىم باستىعى بولىپ تاعايىندالادى.  1954 ج. ءۇرجار اۋدانىنىڭ «تاسبۇلاق» سوۆحوزىنىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ جۇمىسقا جىبەرىلەدى. 1955 جىلى س. تەمەشەۆ الماتىعا كەلەدى. 1956 ج. «كازگلاۆمۋكا» كومبيناتىنىڭ ءۇشىنشى زاۋىتىندا تەحنيكا ءبولىمىنىڭ باستىعى بولىپ ورنالاسقان. 1957 ج. قازاق كسر – ءنىڭ ستاتيستيكا باسقارماسىنىڭ شارۋاشىلىق ىستەرىنىڭ ءبولىم باستىعى بولىپ تاعايىندالعان. 1958 جىلدان باستاپ س.تەمەشەۆ ساۋدانى باسقارۋ قىزمەتىنە اۋىسقان. 1958 ج.   الماتى   وبلىستىق   ساۋدا   كاسىپوداق   كەڭەسىنىڭ   اعا نۇسقاۋشىسى، ءبولىم باستىعى، 1963 ج. الماتى وبلىستىق ساۋدا كاسىپوداق كەڭەسىنىڭ توراعاسى  بولىپ تاعايىندالعان.  ال 1964 ج. باستاپ 1981 ج. زەينەتكە شىققانعا دەيىن، ول قازاق كسر – ءنىڭ ساۋدا مينيستىرلىگىنىڭ كوللەگيا مۇشەسى، كادر ءبولىمىنىڭ باستىعى بولىپ قىزمەت اتقارادى. زەينەتكە شىققاننان كەيىن دە 1994 ج. دەيىن ساۋدا مينيسترلىگىنىڭ بىرنەشە مەكەمەلەرىندە جۇمىس ىستەگەن. س.تەمەشەۆ «قىزىل جۇلدىز»، «وتان سوعىسىنىڭ 1,2 دارەجەلى» وردەندەرىمەن، بىرنەشە مەدالدارمەن ماراپاتتالعان. سوعىستان كەيىن «قۇرمەت بەلگىسى»  وردەنىمەن،  سەمەي وبلىسىنىڭ اۋىلدىق، اۋداندىق، وبلىستىق كەڭەسىنە، الماتى قالاسىنىڭ اۋداندىق، قالالىق كەڭەستەرىنە بىرنەشە رەت دەپۋتات بولىپ سايلانعان.                                  

                                           ادىباەۆ حاسەن(1924 ج. –   11.05.2012 ج.)

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (جاڭىل), سەركەمباي، ماڭىباي ،  ادەيباي ، مۇقات ، ودان -حاسەن.                                                                                                          ادىباەۆ ح. بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، قوساعاش اۋىلىندا تۋعان – ادەبيەت زەرتتەۋشى، جازۋشى. ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان. ءال – فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا – ەكونوميكا فاكۋلتەتىن 1955 ج. بىتىرگەن; اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن 1959 ج. تامامداعان. 1959 جىلدان اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇستازدىق ەتكەن.

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى(1970) . شىعارمالارى: «ۋاقىت جانە سۋرەتكەر» (1967), «تالانت، تالعام، تاعدىر» (1971), «كوكجيەك» (1978) اتتى سىن-زەرتتەۋ كىتاپتارى قازاق ادەبيەتىنىڭ كەلەلى ماسەلەلەرىنە، كورنەكتى قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارىن سارالاۋعا ارنالعان. ونىڭ «تاڭبالى ادام» جيناعى (1975), «وتىرار ويرانى» رومانى (1986), «اۋپىلدەك» اڭگىمە – پوۆەستەر جيناعى (1987), «گيبەل وترارا» رومان ( ورىس تىلىندە،1997), «وتىرار ويرانى » (تولىقتىرۋلارىمەن 2001) ، « سوزۆەزديا  بليزنەتسوۆ» (2004) ، «ءومىرداريا» ( 2006 ) ، «اباي  پاتشالىعى» ، «ابسوليۋت»  سياقتى كوركەم شىعارمالارى جارىق كورگەن. قازاق ادەبيەتىنەن ورىس مەكتەپتەرىنە، ارناۋلى جانە جوعارعى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان بىرنەشە وقۋلىقتاردىڭ اۆتورى.

«ءىى دارەجەلى وتان سوعىسى»، «قىزىل جۇلدىز» ( 2-رەت) ، «قۇرمەت» وردەندەر، ەكى رەت «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالدارمەن ماراپاتتالعان. جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى.

ح . ادەيباەۆتىڭ   اتاسى  ادەيباي  ەسكىشە  وقىعان ، ساۋاتتى ، ەل  اراسىندا  ەمشى ، ءتاۋىپ  رەتىندە  تانىمال ، قادىرمەندى  ادام  بولعان .

جۇبايىمەن  55 جىل    بىرگە    ءومىر  ءسۇردى ،  ءۇش  بالا  ( مارات،  تيمۋر،  شىنار)  تاربيەلەپ  ءوسىردى ، بالالارى  جوعارى   ءبىلىمدى ،  تاربيەلى ، پاراساتتى.  مارات  اكەسىنىڭ  جولىن  قۋىپ   ادەبيەتشى ، اۋدارماشى ، ابايدىڭ  ولەڭدەرىن  ورىسشاعا  ساۋاتتى  اۋدارعان  ازاماتتاردىڭ  ءبىرى ،  ەكىنشى   بالاسى  تيمۋر  ەلباسى  اپپاراتىندا ، ءۇشىنشى   بالالارى   شىنار  بانكتە  قىزمەت  ەتەدى . وسى   بالالارىنان   ءتورت  نەمەرەلەرى  بار، ولار  دا  شەتەلدە   جوعارى  ءبىلىم  العان ، جاقسى   قىزمەتتەرى  بار .

حاسەن   اعامىزدىڭ ۇلكەن   ەڭبەكقورلىعىن ، بيازى  مىنەزىن ، ومىرسۇيگىشتىگىن  اتاپ  وتۋگە   بولادى . سوڭعى  ون  ءبىر  اي  توسەك   تارتىپ  جاتقانىنا ، كوزى ، قۇلاعى  ناشارلاۋىنا  قاراماستان  جازۋىن  توقتاتپادى ، جانىندا  ۇنەمى  مارات  پەن  شىنارعا  جازۋىن  ديكتوۆات  ەتىپ ،  كۇندەلىكتى  باسىلىمدادى  ءبىر ، ەكى  ساعات  وقىپ  بەرۋىن  تالاپ  ەتىپ  وتىرعان .  

    بودەسوۆ  (بيسيمبيەۆ)  مۇحتار  جارىلقاسىنۇلى  (1928 – 2011)

اباق كەرەي، جاستابان، بەكنازار; بەگىمبەت، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي، (ەڭكە), قۇلباراق، ءشۇرشىت، مۋسابەك، بودەس، جارىلقاسىن ودان مۇحتار. بودەسوۆ م. ( بايدىڭ  بالاسى  دەپ  قۋدالاۋعا  تۇسكەن  سوڭ   دوكۋمەنت العاندا بيسيمبيەۆ بولىپ جازىلىپ كەتكەن) بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، داعاندەل بولىسىنىڭ قازانعاپ دەگەن 10-شى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ بالالىق شاعى قارالى كامپەسكە جىلدارىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. ءىرى باي قۇلاقتاردىڭ قاتارىندا اكەسى مەن اعالارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرايدى، اقمولا، سەمەي، ىرعىز، تورعايدا 1928-1931 ج. كوشىپ جۇرگەن. 1931-ءشى جىلى ولار جامبىل وبلىسىنا كەلەدى: كيروۆسكوە، تالاس اۋىلدارىندا 1933 ج. دەيىن تۇرادى. 1933 ج. قىرعىزستاننىڭ گروزنىي سەلوسىنا كەلىپ، قونىستانادى.

بودەسوۆ م. 1935 ج. گروزنىي سەلوسىنداعى ورىس مەكتەبىنىڭ 1-ءشى كلاسىنا بارادى. 1942 ج. جەتى جىلدىقتى ءبىتىرىپ، ول ەڭبەك جولىن تيان-شان تاۋىنداعى «قاشكاسۋ» ۆولفرام رۋدنيگىندە، گروزنىيداعى ماشينا-تراكتور ستانساسىندا جۇمىسشى-تراكتوريست بولىپ باستاعان. 1946-1948 ج.ج. تاراز قالاسىنداعى تەحنيكالىق مەكتەپكە ءتۇسىپ، ونى بىتىرگەن سوڭ جولدامامەن ءشولدالا، ستانسالارىندا جۇمىس ىستەيدى. 1948 ج. بودەسوۆ م. جامبىل بولىمشەسىنە پوەز ديسپەتچەرى بولدى. 1949-1961 ج.ج. اياگوز تەمىرجول بولىمشەسىندە ديسپەتچەر، ءبولىم باستىعى، بولىمشە باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقاردى.1952 ج.الماتى تەمىرجول تەحنيكۋمىن بىتىرگەن.1956 ج. تاشكەنت تەمىرجول ينستيتۋتىن تامامداعان. اياگوز بولىمشەسى سەمەيگە كوشكەندە، 1961 ج. ول الماتىعا شاقىرىلىپ، قازاق تەمىرجولى باسقارماسىنىڭ وقۋ ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى، قوزعالىس قاۋىپسىزدىگىنىڭ تەكسەرۋشىسى بولىپ، ەڭبەك ەتەدى. 1963 ج. ول الماتى تەمىرجول بولىمشەسىنىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى، 1965 ج. ءبولىم باستىعى بولىپ تاعايىندالادى. الماتى تەمىرجول بولىمشەسىنىڭ باستىعى بولىپ 1980 ج. دەيىن 16 جىل قىزمەت اتقارادى. 1980-1988 ج.ج. قازاق تەمىرجول كاسىپوداق كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ زەينەتكە شىققانعا دەيىن قىزمەت اتقارادى.

«قۇرمەت» بەلگىسى، «ەڭبەك قىزىل تۋ»، «وكتيابر رەۆوليۋتسياسى» وردەندەرىمەن، قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن ماراپاتتالعان. «كسرو-نىڭ قۇرمەتتى تەمىرجولشىسى» اتاعى، «كسرو-نىڭ ازاماتتىق قورعانىس ۇزدىگى»، ۆتسسپس-ءتىڭ قۇرمەت بەلگىسى بەرىلگەن. قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءحىى، حIV, XV سەزدەرىنە، بۇكىلوداقتىق كاسىپوداقتىڭ XVII سەزدەرىنە دەلەگات بولىپ سايلانعان. 14 جىل الماتى وبىلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، ەكى رەت الماتى قالالىق وكتيابر اۋدانىنىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەسى بولىپ سايلانعان.

مۇحتاردىڭ  اتاسى بودەس قاجى مەككەگە ەكى   رەت   بارعان  ، حالىقتىڭ    قامىن   ويلاعان  ، ەلگە   سىيلى  ، اۋقاتتى ، تانىمال ادام    بولعان   .  شۇبارتاۋ    وڭىرىندەگى    قازانعاپ    دەگەن   جەردەگى     بودەستىڭ    جىلقى   قوراسىنىڭ    ورنى   مەن    « بودەس    قۇدىعىن»    كەيىنگى   كەزگە   دەيىن   مالشىلار    پايدالانىپ    كەلگەن .  اق   پەن   قىزىلدار   كەلگەندە   ولارعا   قارسى   شىعىپ ، اسكەر   جاساقتاعان .  قازاقتىڭ   ەلىنە  ، جەرىنە   ولاردىڭ   كەلتىرەتىنىن   زيانىن   الدىن  الا   تۇسىنگەن . سول   الاساپىران   زاماندا   ەلدى   توناي   كەلگەن ، زورلىق   كورسەتكەن   ءبىر   توپ   وتريادتى   باقاناستىڭ   قاراسۋىنا   باتىرىپ ، كۇيرەتىپ   جىبەرگەن . بودەس   قاجى   بالالارى   كارىم   مەن   جارىلقاسىندى   سەمەيگە   اپارىپ ،  ورىس   مەكتەبىندە   وقىتقان . اۋىلدىڭ    ءبىر   توپ   بالالارىن    سەمەيدەن   ورىس   مۇعالىمىن   جالداپ   اكەلىپ   وقىتقان .  بودەس   اۋىلىن    «سيا   تامعان»   اۋىل   دەيدى   ەكەن . كەيىنىرەك   بالاسى   كارىم   ساۋاتتى ، اقىلدى ،  ادال   ازامات   بولىپ ، كەرەي   اۋىلدارىندا   بىرنەشە   جىلدار   بولىستىق   قىزمەتتى    اتقارعان . كارىمنىڭ   سەمەيدە   وقىپ   جۇرگەن   كەزىندە   اۋىلعا   جازعان   حاتىن   كەلتىرە   كەتكەندى   ءجون   كوردىك :

« قارا   سىيا ، كوك  قارىنداش   قولىمدا

جيىرما   بالا   ءبىر   ورىستىڭ   سوڭىندا

ۇرىقسات   بولسا   ءبىر   ازىراق   سويلەيىن

ۇرىپ -  سوعۋ   جوق  پا   دەيمىن   ارتىندا

ءبىزدىڭ   قازاق   قىر   ساحارا   جايلاعان

جال   مەن  جايا ، قازى   قارتا   شايناعان

وتكەن   ءومىر   كەلەر   مەكەن  ، داريعاي

كەشكە   تامان   قۇربىلارمەن   ويناعان

بالاق   ءتۇرىپ ، قوزى   قۋىپ   جارىسىپ

باتپاعىندا   تەڭ   قۇربىمەن   الىسىپ

تۇندە  اقسۇيەك ، التىباقان ، ال  كۇندىز

اساۋ   تايدى   ۇيرەتەم   دەپ   جارىسىپ …»

                  راحماديەۆ ەركەعالي. (1932 – 2013 ).

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، قوساي، ەلامان، ورمان، سۇيىندىك، كەنجەباي، دۇيسەنباي، جابىقباي، راحمادي   ودان   ەركەعالي.

ە.راحماديەۆ بۇرىنعى سەمەي وبىلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ 9-شى اۋىلىندا (كەيىنگى اتى مادەنيەت) تۋعان. اكەسى راحمادي اقىن، جىرشى، تەرمەشى بولعان. ەركەعالي بالا كەزىنەن اكەسىنەن ەر توستىك، ەر قوساي، قابانباي، بوگەنباي باتىرلار، قوبىلاندى مەن الپامىس جىرلارىن ەستىپ وسكەن.

1940 ج. ر.ەركەعالي بالقاش كولىنىڭ جاعاسىنداعى جاڭاتىلەۋ اۋىلىندا باستاۋىش مەكتەپتى بىتىرەدى. كەلەسى بەس كلاستى ەركەعالي ۇلگى كولحوزىندا ينتەرناتتا جاتىپ، وقيدى. 1944 ج. ەڭبەك جولىن بالىق اۋلاۋ شارۋاشىلىعىندا باستاعان. اتاقتى كومپوزيتور م.تولەباەۆ وسى ۇلگىدە تۋعان. ول اۋىلعا كەلىپ-كەتىپ جۇرگەندە، ونىڭ شىعارعان مۋزىكالارى ە.راحماديەۆكە كوپ اسەر ەتكەن. 1948 ج. سول اۋىلعا ن.تىلەنديەۆ، ب.جىلىسباەۆ، ك.وشلاكوۆ بارىپ، تالانتتى جاستاردى وقۋعا ىرىكتەيدى.

1948 ج. ەركەعالي الماتىداعى چايكوۆسكي اتىنداعى مۋزىكالىق ۋچيليششەگە وقۋعا قابىلدانادى.

1952 ج. قۇرمانعازى اتىنداعى الماتى كونسەرۆاتورياسىنا وقۋعا تۇسەدى. ونى 1957 ج. ءتامامدايدى. 1957-1958 ج.ج. ول، موسكۆاداعى كسرو كومپوزيتورلار وداعىنىڭ جانىنداعى ءبىلىمدى جەتىلدىرۋ كۋرسىندا وقيدى. 1958 ج. قۇرمانعازى اتىنداعى الماتى كونسەرۆاتورياسىنىڭ فولكلورلىق   كوميتەتىنىڭ   مەڭگەرۋشىسى   بولىپ، جۇمىس   ىستەگەن.

1959-1961 ج.ج. قازاقتىڭ جامبىل اتىنداعى فيلارمونياسىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى، 1961-1965 ج.ج. قازاق كسر مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ونەرتانۋ باس باسقارماسىنىڭ باستىعى، 1965 ج. الماتى كونسەرۆاتوريا- سىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، 1966 ج. اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك وپەرا تەاترىنىڭ ديرەكتورى، 1967-1975 ج.ج. قۇرمانعازى اتىنداعى الماتى كونسەرۆاتورياسىنىڭ رەكتورى، 1968-1991 ج.ج. قازاقستاننىڭ كومپوزيتورلار وداعىنىڭ توراعاسى، كسرو كومپوزيتورلار وداعىنىڭ سەكرەتارى، 1991 ج. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى ۇكىمەت ساياساتى  جونىندەگى حالىق كەڭەسىنىىڭ مۇشەسى، 1991-1993 ج.ج. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ  مادەنيەت  ءمينيسترى  بولىپ  قىزمەت  ەتكەن.

شىعارمالارى: «قامار سۇلۋ» (1963), «دالا شۇعىلاسى» (1967), «الپامىس» (1972), «تىڭ اۋەندەرى» (1980), «قايران مايرا» (1986), «ابىلاي حان» (1999) وپەرالارى، 19 سپەكتاكل مەن كينوفيلمدەرگە مۋزىكا، وركەسترگە ارنالعان 9 شىعارما، جەتى ۆوكالدىك-سيمفونيالىق دۇنيەلەرى، 2 ۆوكالدى-حورەگرافيالىق كومپوزيتسيا، 2 قازاقتىڭ حالىق اسپاپتارىنا ۆارياتسيا مەن پوەما، حور مەن كاپەللاعا ارناپ 8 شىعارما، 73 ءان مەن رومانستار جازعان.

م.راحماديەۆ «ەڭبەك قىزىل تۋ» (1971), «حالىقتار دوستىعى» (1982), «وتان» (2000), وردەندەرىمەن، «وتان سوعىسىنداعى ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» (1947), اقش-تىڭ پەنسيلۆانيا شتاتىنىڭ «ونەردەگى ەڭبەگى ءۇشىن (1992) مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان. ە.راحماديەۆقا «قازاق كسر-ءنىڭ حالىق ءارتىسى» (1975), «كسرو-نىڭ حالىق ءارتىسى» (1981) قۇرمەتتى اتاقتارى بەرىلگەن. وعان قازاق كسر-ءنىڭ مەمەلەكەتتىك سىيلىعى (1980), بۇكىلوداقتىق كونكۋرستاردا 3 رەت باستى سىيلىقتارى (1973-1978-1982), بۇكىلوداقتىق بايقاۋدا 1 دارەجەلى ديپلومى تاپسىرىلعان.

قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنە 5 رەت (1967,1971, 1976, 1981,1986) دەپۋتات بولىپ سايلانعان. قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە 4 رەت (1971,1976,1981,1986) كانديدات بولدى.

رەسپۋبليكالىق مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىىڭ سەزىنە (1953), قازاقستان كومسومولدارىنىڭ VIII سەزىنە (1956) دەلەگات بولىپ قاتىستى. 1962-1964 ج.ج. الماتى وبلىسىنىڭ پارتيا وبكومىنىڭ مۇشەسى بولدى.   1968 ج. ادەبيەت جانە ونەر سالاسىنداعى مەمەلەكەتتىك سىيلىقتى تاعايىنداۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، 1968 ج. الماتى كونسەرۆاتورياسىنىڭ دوتسەنتى، كەيىنىرەك پروفەسسورى، 1991-1993 ج.ج. جوعارعى اتەستاتسيالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، 1969 ج. باستاپ قازاق ەنتسيكلوپەدياسى   رەداكتسيا   كوللەگياسىنىڭ   مۇشەسى.

ە.راحماديەۆ شەتەلدىك بۇكىلوداقتىڭ جانە رەسپۋبليكالىق كوپتەگەن كونكۋرستاردىڭ القا مۇشەسى، قاتىسۋشىسى، جۇلدەگەرى ، بۇكىل الەمگە تانىمال تۇلعا، بۇرىنعى كەڭەس  وداعى ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا    بەلگىلى   اتاقتى كومپوزيتور، قوعام قايراتكەرى.

              جولامانوۆ    توقاي   شالقارۇلى ( 1928 – 2011 )

اباق   كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي   (جاڭىل ) ،  تورعاي ، تەلەۋ ، قايتارمىس ، بارىز ، شالقار،  ودان   -توقاي .

بۇرىنعى   سەمەي   وبلىسى ، شۇبارتاۋ   اۋدانى ، بارشاتاس   اۋلىندا   تۋعان . 1958 – جىلى  الماتىداعى   قازاقتىڭ   اباي   اتىنداعى   پەدوگوگيكالىق   ينستيتۋتىن،1965 – جىلى  الماتىداعى  جوعارعى   پارتيا   مەكتەبىن   بىتىرگەن . 1949 -61  جىلدارى   سەمەي   وبلىسى ، جارما   اۋدانىنداعى   جەتى   جىلدىق   جانە   ورتا   مەكتەپتەرىندە   مۇعالىم ، وقۋ   ءىسىنىڭ   مەڭگەرۋشىسى . 1961 – 63  جىلدارى   وسى   اۋداننىڭ    « سكوتوۆود»   سوۆحوزىنىڭ   پارتيا   ۇيىمىنىڭ   حاتشىسى . 1965 – 77  جىلدارى  كوكپەكتى   اۋداندىق  كەڭەس   اتقارۋ   كوميتەتى    توراعاسىنىڭ    ورىنباسارى ، شۇبارتاۋ   اۋداندىق    پارتيا   كوميتەتىنىڭ    ەكىنشى   حاتشىسى ، اتقارۋ   كوميتەتىنىڭ   توراعاسى . 1977 – 88   جىلدارى   اياگوز    اۋداندىق   كەڭەسى   اتقارۋ    كوميتەتى     توراعاسىنىڭ    ورىنباسارى   بولىپ   قىزمەت    اتقارعان .   1988 – جىلدان    رەسپۋبليكالىق    دارەجەدەگى    زەينەتكەر . 1973 ، 1976   جىلدارى  ەكى    مارتە   « قۇرمەت   بەلگىسى»   وردەنىمەن ،  1966  جىلى   قازاق   سسر   جوعارعى   كەڭەسىنىڭ   « قۇرمەت   گراموتاسىمەن» ، مەدالدارمەن    ماراپاتتالعان .  اياگوز   اۋدانىنىڭ    «قۇرمەتتى   ازاماتى» . 1997   جىلى   مەككەگە   جۇبايى    حاميتوۆا   كۇلزادا   وسپانقىزىمەن   بىرگە   بارىپ  ، قاجىلىق   پارىزدارىن   وتەپ   قايتقان .                                  

                           يبراەۆ تۇراش(1929 -1991)

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايباردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، ءشۇرشىت، نارىمباي، ءتاۋىرباي، ىبىراي، كارىم، ودان -تۇراش.

يبراەۆ تۇراش بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىندا تۋعان. 1949 ج. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ، ول ماسكەۋدىڭ ا.ۆ.لۋناچارسكي اتىنداعى مەملەكەتتىك تەاتر ونەرى ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ (گيتيس), ونى 1954 ج. ءتامامداپ شىعادى. ەڭبەك جولىن 1954 ج. م. اۋەزوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك دراما تەاترىندا ءارتىس بولىپ باستادى. 1957 ج. كازكينو ستۋدياسىندا رەجيسسەر، 1959 ج. باستاپ 30 جىل بويى «كازاحتەلەفيلم» ستۋدياسىندا كينورەجيسسەر بولىپ ەڭبەك ەتتى. 70-كە جۋىق كوركەم جانە دەرەكتى فيلمدەر، فيلم-سپەكتاكلدەر تۇسىرگەن. ونىڭ ىشىندە بىرقاتار تۋىندىلارى قازاق تەلەديدارىنىڭ تاڭداۋلى كلاسسيكاسىنا ەندى: «سەنىم (دوۆەريا)»، «قۇرمانعازى»، «اق اۆتوموبيل»، «جاز اياقتالىپ كەلەدى» كوركەم فيلمدەرى، «قىز-جىبەك»، «ەڭلىك-كەبەك»، «بەۋ قىزدار-اي» فيلم-سپەكتاكلدەر، «بەتاشار»، «تۇساۋ كەسۋ»، «توي باستار» دەرەكتى فيلمدەرى. كاسپي مۇنايشىلارى، ارال بالىقشىلارى، جەتىسۋ قويشىلارى، كوسموناۆتار، عالىمدار، جازۋشىلار ت.ب. تۋرالى دەرەكتى فيلمدەر تۇسىرگەن. ونىڭ تۋىندىلارى بۇكىلوداقتىق كينوفەستيۆالدارىندا بىرنەشە رەت جۇلدەلى ورىندار مەن ديپلومدار العان. سوڭعى تۇسىرگەن كينوفيلمى  شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى تۋرالى. 1976 ج. وعان 1-ءشى دارەجەلى كينورەجيسسەر اتاعى بەرىلگەن. ت.يبراەۆ – قازاق كسر-نىڭ حالىق ءارتىسى، كسرو كينوماتوگرافيستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، كسرو تەلەديدار تاراتۋ مەن راديو تاراتۋ ۇزدىگى. ونىڭ اتى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ التىن كىتابىنا جازىلعان.

                                مىڭباي ءراش ( 1930 )

 اقىن، جازۋشى، ساتيريك. اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت،   بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋعاشار، شاقانتاي (قىرعىز), كەشۋباي،   قۇراقباي، ودان ءراش، ودان احمەتكارىم، ودان -مىڭباي.                                                                                                                                                                    1930ج.  بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ، بارشاتاس اۋىلىندا      تۋعان. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن قازاقتىڭ اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنا تۇسكەن. ينستيتۋتتى بىتىرگەن سوڭ «لەنينشىل جاس» گازەتىندە ادەبي قىزمەتكەر، ءبولىم باستىعى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. كەيىنىرەك «ارا» جۋرنالىنىڭ سىقاقشىسى، «نوۆىي فيلم» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، «عىلىم» باسپاسىنىڭ باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، «قازاقستان» باسپاسىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ قىزمەت اتقارادى. م.ءراشتىڭ ءبىرىنشى ولەڭدەر جيناعى 1952 ج. باسىلىپ شىقتى. سودان بەرى ونىڭ 30-دان  ارتىق كىتاپتارى جارىق كوردى. وقىرماندار   مەن، سىنشىلاردىڭ جاقسى باعاسىن العان ەڭبەكتەرى: «تەرەك پەن تىكەنەك»، «بىلە قويدىم»، «قاناتتى ارمان»، «قيسىق اينا»، «سۋىلداق» ، «ءداۋىر داستان»، «900 كۇن»، «تۇلپار»، «بەس بەلەس»، «باستاۋ»، «الماگۇل»، «شۇبارتاۋ اۋىلدارى»، «تسس…تىسىڭنەن شىعارما» (1 تومدىق سىقاق ولەڭدەرى، 1996), ت.ب. ەرەكشە بەلگىلى ەڭبەگى رەتىندە شۇبارتاۋ اۋداندىق جاس مال وسىرۋشىلەرگە ارناعان «باستاۋ» پوەماسىن اتاپ وتكەن ءجون. بۇل پوەماسى موسكۆادا جەكە كىتاپ بولىپ ورىس تىلىندە باسىلىپ شىقتى جانە اقىننىڭ ءوز ورىنداۋىندا تاشكەنت پلاستينكا زاۋىتىندا ۇنتاسپاعا باسىلىپ شىقتى. م.ءراشتىڭ كوپتەگەن وتكىر سىقاق ولەڭدەرى بەلگىلى ارتيستەردىڭ ورىنداۋىندا تەلەديداردان، راديودان، كونتسەرت الاڭدارىندا ورىندالىپ ءجۇر. اششى سىقاق پەن ءاجۋا ولەڭدەرىنەن باسقا ونىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرى ادامگەرشىلىك پەن ومىرلىك شىندىقتى زامانداستارىمىزدىڭ جان دۇنيەسىن قوزعاپ تەربەيدى. م. ءراش اقىندىق ونەرىنەن باسقا، اۋدارما سالاسىندا  دا ەلەۋلى ەڭبەك ەتتى. ول ءار جىلداردا ا.س.پۋشكيننىڭ، م.يۋ.لەرمونتوۆتىڭ، ي.ا.كرىلوۆتىڭ، ۆ.ماياكوۆسكيدىڭ، س.ميحالكوۆتىڭ، م.يساكوۆسكيدىڭ ولەڭدەرىن قازاق تىلىنە تاماشا اۋداردى. م.ءراش كوپتەگەن حالىقارالىق، بۇكىلوداقتىق، رەسپۋبليكالىق ساتيريك-اقىنداردىڭ كونكۋرسىنىڭ لاۋرەاتى. ونىڭ سىقاق-ولەڭدەرى ورىس تىلىندە «كروكوديل» جۋرنالىنا قوسىمشا جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىققان. 2000 ج. «ەلوردا» باسپاسىنان «كيەلى دومبىرا» اتتى داستانى باسىلىپ شىقتى. وعان ش.ءۋاليحانوۆ، ق.ساتباەۆ، م.اۋەزوۆ، ءا.بەيسەنوۆا حاقىندا داستاندارى كىردى. 2000 ج. جاڭا عاسىرعا، جاڭا ءان كونكۋرسىندا م.ءراشتىڭ «تۋعان جەر» دەگەن ولەڭىنە جازىلعان ءانى   (سازگەر ب. حاسانعاليەۆ) گران-پري باسجۇلدەنى جەڭىپ الدى. م.ءراش الپامىس، ماناس، ت.ب. قيسسالاردى جاتقا ورىندايتىن جىراۋ. ونىڭ م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ب.مومىشۇلى ت.ب-دىڭ ءتىرى داۋىستارىن اينىتپاي سالاتىن ارتيستىگى دە بار. م.ءراش كوپتەگەن كسرو مەدالدارىمەن، تسك ۆلكسم مەن تسك لكسم-ءنىڭ «قۇرمەت گراموتاسىمەن» ماراپاتتالعان. وعان «قازاق كسر-ءنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قايراتكەرى» قۇرمەتتى اتاعى، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا-10جىل»، ەڭبەكتەگى ەرلىگى ءۇشىن» مەدال بەرىلگەن.2011 جىلى قازاقستان  مەملەكەتىنىڭ   قۇرمەت  وردەنىمەن  ماراپاتتالدى .

                             ساسەنوۆ قۇرماش.(1930 -2013 )

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، قۇداباي، نايمانتاي، ساسەن ودان قۇرماش. 

ساسەنوۆ ق. بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىندا تۋعان. اۋىلدا ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن سەمەيدەگى ەكى جىلدىق مۇعالىمدەر دايىندايتىن ينستيتۋتىندا وقىپ 1948 ج. تامامداعان.سول جىلدان باستاپ شۇبارتاۋ اۋدانىندا مۇعالىم بولىپ ەڭبەك جولىن باستاعان. 1962 ج. الماتىداعى اباي اتىنداعى كازپي-ءنىڭ تاريح فاكۋلتەتىن بىتىرگەن.

1965 -1973 جىلدارى شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سوۆحوزىندا پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ قىزمەت ىستەگەن، اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانعان.

1973 -1983 جىلدارى «گورنىي» ورتا مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى بولىپ   قىزمەت اتقارعان. 1983 جىلدان  2005   جىلعا   دەيىن سول مەكتەپتە ۇستاز بولىپ   ەڭبەك ەتتى. وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ «ماقتاۋ گراموتاسىمەن»، قازاق كسر حالىققا ءبىلىم بەرۋ  مينيسترلىگىنىڭ «قۇرمەت گراموتاسىمەن»(1990),         « قازاقستان    رەسپۋبليكاسى   ءبىلىم   بەرۋ   ءىسىنىڭ   ۇزدىگى»( 1995) بەلگىسىمەن ماراپاتتالعان.  2006   جىلى   ساسەنوۆ   قۇرماشقا  «اياگوز    اۋدانىنىڭ     قۇرمەتتى     ازاماتى»    اتاعى    بەرىلدى .

قۇرماشتىڭ  اعاسى  ساسەنوۆ  بەرىكبول ( 1916 – 1944 ) ، شۇبارتاۋ  اۋدانىنىڭ  ونىنشى  اۋلىندا  تۋعان . ەكى  جىل  اۋىلدىق  مەكتەپتە  وقىعاننان  كەيىن ، 1930  جىلى  سەمەي  قالاسىنداعى  اۆتودوروجنىي  تەحنيكۋمىنىڭ  ەكى  جىلدىق  دايىندىق  كۋرسىن ، 1932 – 1934  جىلدارى  الماتىداعى  پوليتەحنيكۋمدى  بىتىرگەن .  1935 – 1940  جىلدارى  شۇبارتاۋ  اۋدانىنىڭ  ماشينا  ءشوپ  ستانتسياسىندا  ەسەپشى ، زاگس  بولىمىندە  ءىس  جۇرگىزۋشى ، اۋداندىق  جەر  ءبولىمىنىڭ  ەسەپ  ينسپەكتورى ، اۋداندىق  تۇتىنۋ  قوعامىنىڭ  باس  ەسەپشىسى  بولىپ  ەڭبەك  ەتكەن .

1940  جىلى  اسكەرگە  الىنىپ ، ۇلى  وتان  سوعىسىنا  قاتىسىپ ، 1944  جىلى  كارەلو – فينليانديا  جەرىندە قايتىس  بولعان . سول  جەرگە  جەرلەنگەن .

                          جاركەنوۆ      قابىش   ( 1933 – 1997 )

اباق   كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( قىرعىز ) ، … ، جاركەن ، بايمۇرىن ،  ودان  – قابىش .

1933  ج .  شىعىس   تۇركىستاندا   تۋعان . سول   جاقتا   مەكتەپتى   ءبىتىرىپ ، مۇعالىمدىك   وقۋدى   اياقتاعان .  1955  ج.  اتا   مەكەنى   شۇبارتاۋ   وڭىرىنە   قوساعاش   اۋلىنا   قايتا   ورالعان . كازمۋ ءدىڭ   ءتىل  ادەبيەت    فاكۋلتەتىن  (1960 – 1965 )   بىتىرگەن . شۇبارتاۋ ، تالدىقورعان   جەرلەرىندە   مەكتەپتە   ۇستاز    بولعان . كەيىن  الماتىعا   كەلىپ  ،  رەسپۋبليكالىق   كىتاپ   پالاتاسىندا    قىزمەت    اتقارعان . قازاقستان   جازۋشىلار   وداعىنىڭ   مۇشەسى . « مىنەزدى   ايۋ» ، « اينالايىن» ، « كوڭىلدى   جاز» ، « بەسبۇلاقتىڭ   بالالارى» ، « مۇعالىمدەر» ، ت. ب.   كىتاپتارى    جارىق    كورگەن .

                                   باتىربەكوۆ عادىلەت ءاندياۇلى .(1934 – 2019)

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، ءشۇرشىت، قۇلشىقباي، باتىربەك، ءانديا، ودان -عادىلەت.

باتىربەكوۆ ع. الماتى قالاسىندا تۋعان. 1951 ج. الماتى قالاسىنىڭ №28 ورىس ورتا مەكتەبىن ءبىتىرىپ، سول جىلى ماسكەۋدەگى ەنەرگەتيكا ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، ونى 1957 ج. تامامداعان.

ەڭبەك جولىن الماتىداعى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا كىشى عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ 1957 ج. باستاعان. 1957 ج. ينستيتۋتتىڭ جولداماسىمەن ءبىر جىل ماسكەۋدەگى كۋرچاتوۆ اتىنداعى اتوم قۋاتى ينستيتۋتىندا ستاجيروۆكادان وتەدى. ودان الماتىعا كەلىپ يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا قىزمەتىن جالعاستىرادى. 1960 ج. ينستيتۋتتىڭ جولداماسىمەن وبنينسك قالاسىنداعى فيزيكا-ەنەرگەتيكالىق ينستيتۋتىنا كۇندىزگى اسپيرانتۋراعا قابىلدانىپ، ونى 1964 ج. ءبىتىرىپ شىعادى. 1964 ج. الماتىعا كەلىپ يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا قىزمەتىن جالعاستىرادى. قازاقستاندا اتوم رەاكتورىمەن اينالىسقان مامانداردىڭ العاشقىسى. 1965 ج. الماتىدا فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دارەجەسىن قورعاعان. 1966 جىلدان اعا عىلىمي قىزمەتكەر، 1968 ج. اتوم رەاكتورىنىڭ باس ينجەنەر، رەاكتوردى زەرتتەۋ لابوراتورياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ 1980 جىلعا دەيىن ىستەگەن. 1980-1992 جىلدارى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقارعان.

1987 ج. وبنينسك قالاسىندا «يادرولىق-ەنەرگەتيكالىق قوندىرعىلار» تاقىرىبىندا تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اتاعىن قورعاعان.

1993 ج. پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن قازاقستاندا قۇرىلعان «يادرولىق ورتالىقتىڭ» باس ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالعان. وسى يادرولىق ورتالىقتا ع.باتىربەكوۆتىڭ باسشىلىعىمەن اتوم ەنەرگياسىن زەرتتەۋ تۋرالى ءتورت عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى ۇيىمداستىرىلعان.

1995 ج. قايتادان بۇرىنعى جۇمىسى يادرولىق-فيزيكا ينستيتۋتىنا «اتوم قۋاتىنىڭ فيزيكالىق جانە ەنەرگەتيكالىق ماسەلەلەرى» لابوراتورياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ اۋىسىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇمىس ىستەپ كەلەدى.

ع.باتىربەكوۆ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «قۇرمەتتى التىن كىتابىنا» جازىلعان. وداقتىق دارەجەدەگى 2 مەدال، وداقتىق مينيستەرستۆولاردىڭ كوپتەگەن قۇرمەت گراموتالارىمەن ماراپاتتالعان. رەسپۋبليكا، جاقىن جانە الىس شەتەل باسپاسوزدەرىندە 200-دەن استام عىلىمي ەڭبەكتەرى جاريالانعان. الىس – جاقىن شەتەلدەردە 12 رەت حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيالارعا قاتىسىپ، عىلىمي ەڭبەكتەرى تۋرالى بايانداما جاساعان.

                توبىقباەۆ   قاسىمعالي  ( 1935  ج.   تۋعان ) 

اباق  كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت، قوساي ، رىسپەتەك ، قۇتكەلدى ، تولەك ، سارىباي ، كولداي ، ىستىباي ، بەيمەتەي ، تورەگەلدى ، توبىقباي ، ودان –قاسىمعالي .

بۇرىنعى  سەمەي  وبلىسى ، شۇبارتاۋ  اۋدانى ، مالگەلدى  اۋىلىندا  تۋعان . 1954  جىلى  بارشاتاس  ورتا  مەكتەبىن  كۇمىس  مەدالمەن ، 1959  جىلى  الماتى  اۋىلشارۋاشىلىق  ينستيتۋتىن – اگرونوم  ماماندىعى  بويىنشا  تامامداعان . 1959-1965 جىلدارى  العاباس  سوۆحوزىنىڭ  باس  اگرونومى ، باس  اگرونوم – ەكونوميسى ، 1965-1966  جىلدارى  گورنىي  سوۆحوزىنىڭ  باس  ەكونوميسى ، 1966-1971  جىلدارى  شۇبارتاۋ  اۋدانى سارىقامىس ، شۇبارتاۋ  سوۆحوزدارىندا  فەرما  مەڭگەرۋشىسى ، 1971-1974  جىلدارى  شۇبارتاۋ  اۋدانى ، شۇبارتاۋ  سوۆحوزىنىڭ  پارتيا  كوميتەتىنىڭ  حاتشىسى ، 1974-1980  جىلدارى  شۇبارتاۋ  سوۆحوزىنىڭ  ديرەكتورى ، 1980-1986  جىلدارى  سارىقامىس  سوۆحوزىنىڭ  ديرەكتورى ، 1986-1995  جىلدارى  العاباس  سوۆحوزىنىڭ  باس  اگرونومى  بولىپ  قىزمەت  اتقارعان . 1995  جىلدان  زەينەتكەرلىك  دەمالىسقا  شىققان .

«ەڭبەك  قىزىل  تۋ» ، «قۇرمەت  بەلگىسى»  وردەندەرىمەن ، مەدال-  گراموتالارمەن  ماراپاتتالعان . ەڭبەك  ارداگەرى ، قر نىڭ  التىن  كىتابىنا  جازىلعان .

جۇبايى  كۇلاش  حاسەنقىزى  ەكەۋى  9  بالا ، 23  نەمەرە ، ءبىر  شوبەرە  تاربيەلەپ  وسىرگەن .

                                ەسىمبەكوۆ  ءىزىمحان  ( 1935- 2004 )

اباق  كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، قوساي ، رىسپەتەك ، ەسىركەپ ، نۇرالى

بۇرىنعى  سەمەي  وبلىسى ، شۇبارتاۋ  اۋدانى ، ەكپىن  كولحوزىندا  تۋعان .

1954 جىلى  ورتا  مەكتەپتى ،1973  جىلى  سەمەيدىڭ  زووتەحنيكالىق  يستيتيتۋ-

تىن بىتىرگەن. ەڭبەك  جولىن 1954  جىلى  جامبىل  وبلىسىنىڭ  شۋ  ستانتسياسىندا  باس  كوندۋكتور  ماماندىعىنان  باستاعان . 1955-1960  جىلدارى  اسكەري  بورىشىن  ۆەنگەر  رەسپۋبليكاسىندا  وتەيدى . 1960-1961 ج.ج.  سوت  ورىنداۋشىسى ،1962 ج. اۋداندىق  گازەتتە ، 1962-1963 ج.ج. سارىقامىس  سوۆحوزىندا  كادر  ينسپەكتورى ، جۇمىسشىلار  ۇيىمىنىڭ  جەتەكشىسى ، 1965-1971 ج.ج. اۋداندىق  پارتيا  كوميتەتىنىڭ  كەڭەسشىسى ، شۇبارتاۋ  سوۆحوزىنىڭ  پارتيا  ۇيىمىنىڭ  سەكركتارى ، 1971-1980 ج.ج. سارىقامىس  سوۆحوزىندا  جۇمىسشىلار  ۇيىمىنىڭ  جەتەكشىسى  جانە  زووتەحنيك ، 1980-1982 ج.ج. گورنىي  سوۆحوزىندا  باس  زووتەحنيك ، 1982-1994 ج.ج. كوكتال  سوۆحوزىنىڭ  ديرەكتورى ،1994-1997 ج.ج. مادەنيەت  اۋىلىنىڭ  اكىمى  بولىپ  قىزمەت  اتقارعان .1997 ج.  زەينەتكەرلىككە  شىققان .

سسسر  حالىق  شارۋاشىلىعىن  دامىتۋدا  التىن  مەدالمەن ، كوپتەگەن  رەسپۋبليكالىق ، وبلىستىق ، اۋداندىق  گراموتالارمەن ، مەدالدارمەن  ماراپاتتالعان .  وتباسىندا  ون  بالانى  تاربيەلەگەن .  كەيىنگى  ۇرپاقتارىنا

«ءومىر  كۇرەس ، اق  پەن  قارا  ارپالىسقان ،

سول  كۇرەستە  ايرىلما ، ار – نامىستان» ،  دەگەن  وسيەت ءسوز  قالدىرىپتى .

    قاباسوۆ   قويشىباي ( 1935 – 2014)

اباق  كەرەي ، جاستابان ، بەكنازار ، بەگىمبەت ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( قالپاق ) ، جانقۇلى ، وتەپ ، مەڭلىباي ، تولەپبەرگەن ، قاباس ،ودان – قويشىباي .

قويشىباي  بۇرىنعى  سەمەي  وبلىسى ، شۇبارتاۋ  اۋدانى ، ستالين  كولحوزىندا  تۋعان .  مەكتەپتى  1954  جىلى  ءبىتىرىپ ، الماتىداعى  جامبىلدىڭ  تاماق  تەحنولوگيا  ينستيتۋتىنىڭ  ءبولىمىن  تامامداعان . 1963  جىلدان  1997  جىلعا  دەيىن  الماتى  قالاسىنداعى  ەت – كونسەرۆى  كومبيناتىندا  تەحنولوگ  بولىپ  قىزمەت  اتقارعان . وسى  جەردەن  زەينەتكە  شىققان . بىرنەشە  قۇرمەت  گراموتالارىمەن  ماراپاتتالعان ، 4  بالا ، 5  نەمەرە ، 2  شوبەرە  تاربيەلەپ  وتىر .

                                 مۇحتار ماعاۋين    (1940 ج تۋعان)

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قوجاگەلدى ، جاناباي ، ەسەنباي ، جاناق ، بىتەن ، قۇرىمباي ، ماعاۋيا،  ودان  – مۇحتار .

جازۋشى، ادەبيەت زەرتتەۋشى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، «تۇرىك دۇنيەسىنە قىزمەت» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ، حالىقارالىق  شىڭعىسحان  اكادەمياسىنىڭ  قۇرمەتتى  اكادەميگى  .

بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىندا تۋعان. ورتا مەكتەپتى    ۇزدىك اياقتاپ، كازمۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن 1962 ج. بىتىرگەن. ءومىر جولىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ 1965-1967 ج. باستاعان. 1967-1970 ج. «جازۋشى» باسپاسىندا، 1970-1976 ج. «جالىن» الماناحىنىڭ باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى، قر عا-نىڭ ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا اعا عىلىمي قىزمەتكەر، 1971-1976 ج. قازپي-دە اعا عىلىمي قىزمەتكەر، دوتسەنت، 1984-1986 ج. «جازۋشى» باسپاسىندا باس رەداكتور، 1988 ج. باستاپ «جۇلدىز»    جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى. قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى (1984 ج.), قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى (1996), تۇركيانىڭ «تۇركى دۇنيەسىنە قىزمەت» حالىقارالىق سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى (1997), فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى (1967). تۇڭعىش اڭگىمەسى «كەشقۇرىم» (1964 ج.) «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريالاندى. شىعارمالارى: «اقشا قار» (1969), «ءبىر اتانىڭ بالالارى» (1973), «قيانداعى قىستاۋ» (1977), «كوك كەپتەر» (1979), «كوك مۇنار» (1971, ورىس تىلىندە 1975), «الاساپىران»-رومانى (1-كىتاپ -1981, 2-كىتاپ-1983; ورىس تىلىندە-1985, 1989; قر مەملەكەتتىك سىيلىق بەرىلگەن، 1984), «قوبىز سارىنى» (1968, ورىس تىلىندە-1970), «تازىنىڭ ءولىمى»(1978), «جىلاندى جاز» (1984), «كوكبالاق» (1978), «جۇيرىكتىڭ تاعدىرى» (1979), «شاقان-شەرى» (1984)-رومان، «پوەتى كازاحستانا» (1977), «گولۋبوە مارەۆو» (1985), رومان، پوۆەستەر، اڭگىمەلەر; «ۆەشنيە سنەگا» (1985), تاريحي رومان-ديولوگيا، «الاساپىران» (1,2 كىتاپ), پەكين (1991). تاڭدامالى شىعارمالارى 2 تومدىق، «مەن» (1999).   «قىپشاق»    ارۋى   ( 2004 ) ، « كەسىك   باس – ءتىرى   تۇلۇپ   حيكاياتى»  ( 2005 ) .  بىرقاتار   شىعارمالارى شەتەل حالىقتارى تىلدەرىنە اۋدارىلعان. 2002 جىلى 13 تومدىق  «شىعارمالار جيناعى»  جارىق  كوردى.  قازىر   تولىقتىرىلعان     جانە     كەيىنگى    ، جاڭا   شىعارمالارمەن   ۇستەمەلەنگەن    ون   جەتى     تومدىق   جاڭا   باسىلىم     دايىندالىپ   جاتىر  . 2005  جىلى  « پاراسات»   وردەنىمەن  ماراپاتتالدى .  2006 – 2008  جىلدارى   پراگادا       « جارماق»    رومانى ، بىرنەشە     اڭگىمەلەر    جازىلدى . سوڭعى  جىلدارى  ءتورت  تومدىق  «شىڭعىس  حان»  تاريحي  رومانىن  جازىپ  اياقتادى . كەيىنگى  كەزدەرى  امەريكادا   تۇرىپ  جاتىر .

                                      تىلەۋحانوۆ تولەك  (1939 ج. تۋعان)

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار،  شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، تىنىبەك،جانعۇلى،قايرانباي،ورازعۇل،تىلەۋحان،ودان-تولەك.                                                                                                                                       بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، باقاناس اۋلىندا (قازىرگى قوساعاش) تۋعان. 1957 ج. بارشاتاس سەلوسىندا ورتا مەكتەپتى  ۇزدىك  بىتىرگەن. 1959-1964 جىلدارى  ءال-فارابي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن تامامداپ،   فيلولوگ ماماندىعىن العان. 1964-1969 جىلدارى ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلىندا ۇستازدىق قىزمەت اتقارعان. وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، مەكتەپ ديرەكتورى     بولىپ   قىزمەت   اتقارعان . 1970-1988  جىلدارى «جازۋشى» باسپاسىندا رەداكتور، اعا رەداكتور، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى قىزمەتتەرىن ىستەگەن. 1992 – 1995    ج. ج.  « ايقاپ»   باسپاسىندا  باس   رەداكتور    بولىپ   ىستەگەن .  1996 – 2006  ج. ج. «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى. 1965 جىلدان باستاپ شىعارمالارى باسپا بەتىندە جاريالانا باستادى. 1968 جىلى   «بايشەشەك»     دەگەن   اتپەن  شىققان   جاستاردىڭ   توپتاما   جيناعىنا   اڭگىمەلەرى        ەنگەن . سودان    بەرى   كوپتەگەن   پروزالىق   كىتاپتارى جارىق   كوردى . اۋدارما سالاسىندا دا ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. الان مارشاللدىڭ «مەن سەكىرىپ ويناي الامىن» پوۆەسىن  (  جەكە   كىتاپ   بولىپ   شىققان ), سلوۆاك    جازۋشىسى اندرەي پلاۆاكتىڭ، ا . چەحوۆتىڭ ، وزبەك حاكىم ءنازىردىڭ، ر.تاگوردىڭ، ك. گامسۋننىڭ، ينديا جازۋشىسى ر.اشكنىڭ، ورىس جازۋشىسى البەر بەلياەۆتىڭ، ت.ب. شەتەل جازۋشىلارىنىڭ اڭگىمەلەرىن قازاقشىلاعان. شىعارمالارى: «كورشى كەلىنشەك» اڭگىمەلەر جيناعى ( 1971 ), «شاراپاتتى جان»  پوۆەسى ( 1973 ), «وزگەنىڭ باقىتى ءۇشىن» رومانى ( 1975 ), «ءومىر ارناۋى»  ( 1977 ), «ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز» ( 1984 ) ، «ماۋەلى بايتەرەك» ( 1986 ) ، « زا   سچاستە   درۋگيح»   پوۆەستەرى  ( 1991 ), « ءۇش   ۇرپاق    مۇڭى» ( 1996 ) ، «سوڭعى سەرى» ( 2007 ) ، «كەلەشەك كىرىسپەسى» ( 1981 ) ،  «بازارلى داۋرەن، بالعىن شاق»، (2003 ) ، «37 جىلدىڭ بالالارى» (كەيىنگى    اتى – «ۇرپاقتى جالعاپ ۇرپاققا») ( 2001 ) روماندارى. حالىقارالىق  «الاش»   سىيلىعىنىڭ     يەگەرى   (2005). سوڭعى  كەزدەرى  «ەڭ  عاجايىپ  حيكايا» رومانىن  جازدى .

تولەكتىڭ  اعاسى – ساحان  تىلەۋحانۇلى  1928  جىلى  شۇبارتاۋ  اۋدانىنىڭ  باقاناس  اۋلىندا  تۋعان . مەكتەپتى  بىتىرگەن  سوڭ  كولحوزدا  ەسەپشىلىك  قىزمەت  ىستەگەن . 1948 – 1953  جىلدارى  اسكەر  قاتارىن  وتكەرگەن . 1953  جىلدان  باستاپ  اۋداننىڭ  كولحوز – سوۆحوزدارىندا  ەسەپشى ، باس  ەسەپشى ، اۋداندىق  سوتتىڭ  ورىنداۋشىسى ، اۋداندىق  پارتيا  حاتشىسىنىڭ  كومەكشىسى ، اۋداندىق  اۋىلشارۋاشىلىق  تەحنيكالىق  شارۋاشىلىعىنىڭ  باس  ەسەپشىسى    قىزمەتتەرىن  اتقارعان . ەڭبەكتە  ادال ، ىسىنە  تىڭعىلىقتى ، دوس  جاراندارىنا  بەدەلدى  ازامات  بولدى . جاستارعا  كومەك ، تاربيە  ىسىنە  ەرەكشە  كوڭىل  ءبولدى. ادەبيەتتى  كوپ  وقىعان  ءبىلىمدار ، ءوزى  دە  ولەڭ  جازعان . اۋداندىق ، وبلىستىق  ايتىستارعا  قاتىسىپ  جۇرگەن . 1992  جىلى  قايتىس  بولدى .

تولەكتىڭ  ەكىنشى  اعاسى – سەرىكحان  تىلەۋحانوۆ  1935  جىلى  شۇبارتاۋ  اۋدانى ، باقاناس  اۋلىندا  تۋعان . 1954  جىلى  بارشاتاس  سەلوسىنداعى  ورتا  مەكتەپتى  ءبىتىرىپ ، اسكەر  قاتارىنا  الىنادى . اۋداندىق  سوتتىڭ  كومەكشىسى ، اۋداندىق  كومسومول  ۇيىمىنىڭ  ەكىنشى  حاتشىسى ، اۋداندىق  مادەنيەت  ءبولىمىنىڭ  مەڭگەرۋشىسى ، اۋداندىق  پارتيا  ۇيىمىنىڭ  ءبولىم  مەڭگەرۋشىسى ، سوۆحوزدا  پارتيا  ۇيىمىنىڭ  حاتشىسى  قىزمەتتەرىن     اتقارعان . مەكتەپتە  ىسكەرلىك  قابىلەتىمەن ، وقۋعا  زەرەكتىگىمەن ، اقىندىق  ونەرىمەن  كوزگە  تۇسەدى . قۇرمەت  پەن  بەدەلگە ، سۇيىسپەنشىلىككە  بولەنەدى . ولەڭ ، ماقالالارى  اۋداندىق ، وبلىستىق  گازەتتەردە  جاريالانىپ  تۇرعان . اۋداندىق ، وبلىستىق  ايتىستارعا  قاتىسىپ ، جۇلدەلى  ورىندارعا  يەلەنگەن  ايتىسكەر . 1973  جىلى  قايتىس  بولدى .

                        وسپانوۆ  ءبىلىس  كارىمبەكۇلى ( 1938 )

اباق  كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، قوساي ، رىسپەتەك ، ەسىركەپ ، نۇرالى .

بۇرىنعى  سەمەي  وبلىسى ، شۇبارتاۋ  اۋدانى ، بيدايىق  اۋىل سوۆەتى ، ورتا  بودەس  قىستاعىندا  تۋعان . 1956 ج.  ورتا  مەكتەپتى ، 1961ج.  سەمەي  مالدارىگەرلىك  ينستيتۋتىن ، 1969ج. الماتى  جوعارعى  پارتيا  مەكتەبىن ، 1978 جىلى  الماتى  مالشارۋاشىلىعى  ينستيتۋتىنىڭ  اسپيرانتۋراسىن  بىتىرگەن .

اۋىل  شارۋاشىلىعى  عىلىمدارىنىڭ  كانديداتى .

1961-1964  جىلدارى  شۇبارتاۋ  اۋدانىنداعى  كيروۆ  اتىنداعى  كولحوزدىڭ ، ءۋاليحانوۆ  اتىنداعى  سوۆحوزدىڭ  باس  مال  دارىگەرى ، 1965-1967  جىلدارى  شۇبارتاۋ  اۋداندىق  كومسومول  كوميتەتىنىڭ  ءبىرىنشى  حاتشىسى ، 1969-1971  جىلدارى  اۋداندىق   حالىقتىق  باقىلاۋ  كوميتەتىنىڭ  توراعاسى ، 1971-1980  ج.ج.  «سارقامىس»  قوي  سوۆحوزىنىڭ  ديرەكتورى ، 1980-1985  ج.ج. اۋداندىق  پارتيا  كوميتەتىنىڭ  ەكىنشى  حاتشىسى ، 1985- 1987  ج.ج. شۇبارتاۋ  اۋداندىق  اتقارۋ  كوميتەتىنىڭ  توراعاسى ، 1987- 1993 ج.ج. سەمەي  وبلىستىق  اگروونەركاسىپ  كوميتەتىنىڭ  توراعاسىنىڭ  ءبىرىنشى  ورىنباسارى ، 1993-1998 ج.ج.  جاڭاسەمەي  اۋدانىنىڭ  اكىمى ،  1998  جىلدان  الماتىداعى  «جەتىسۋ»  اكتسيونەرلىك  قوعامىنىڭ  ديرەكتورلار  كەڭەسىنىڭ  توراعاسى .

«سارقامىس»  قوي  سوۆحوزىندا  ديرەكتور  بولىپ  قىزمەت  اتقارعانىندا ، ەدىلباي  قويلارىن  وسىرۋدەگى   تاجريبەلەرى  بۇكىلوداقتىق  وقۋلىق  كىتابىنا  كىرگەن ، وداق  بويىنشا  ۇلكەن  جەتىستىكتەرگە  جەتكەن .

«ەڭبەك قىزىل تۋ» ، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەندەرىمەن ، «ەڭبەكتەگى  ەرلىگى  ءۇشىن»، «تىڭ  يگەرگەنى  ءۇشىن»  مەدالدارىمەن ، سسسر  حالىق  شارۋاشىلىعى  كورمەسىنىڭ   التىن  جانە  كۇمىس  مەدالدارىمەن  ماراپاتتالعان .

                            اقاەۆ   ءادىلجان  (1939-1982 )

اباق  كەرەي، جاستابان ، بەگىمبەت ، قوساي ، رىسپەتەك ،  مايەمەر .

بۇرىنعى  سەمەي  وبلىسى ، شۇبارتاۋ  اۋدانى ، مالگەلدى  اۋلىندا  تۋعان . 1956 جىلى  ورتا  مەكتەپتى ، 1961  جىلى  سەمەيدىڭ  مالدارىگەرلىك  ينستيتۋتىن  بىتىرگەن .

1961-1969  ج.ج.  شۇبارتاۋ  اۋدانى ، العاباس  سوۆحوزىنىڭ  باس  مالدارىگەرى ، 1971-1973 ج.ج. گورنىي  سوۆحوزىندا  پارتيا  كوميتەتىنىڭ  حاتشىسى ، 1973-1976  ج.ج.  شوقان  ءۋاليحانوۆ  اتىنداعى  سوۆحوزدىڭ  ديرەكتورى ، 1976-1982  جىلدارى  شۇبارتاۋ  اۋداندىق  اۋىلشارۋاشىلىق  باسقارماسىنىڭ  باس  مامانى  بولىپ  قىزمەت  اتقارعان .

1967  جىلى الماتى  زووتەحنيكالىق  ينستيتۋتىنىڭ  جانىنداعى  سوۆحوز ، كولحوز  باسقارۋ  ماماندىعىن  جەتىلدىرۋ  كۋرسىن  ۇزدىك  بىتىرگەن .

وكىمەت  تاراپىنان  بىرنەشە  ماقتاۋ  گراموتالارىمەن  ماراپاتتالعان .

جانۇياسىندا  التى  بالا  ، بىرنەشە  نەمەرەلەرى  بار .

                        دۇيسكەنوۆ  جەڭىس  ( 1942- 2003 )

اباق  كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، قوساي ، رىسپەتەك ، ەسىركەپ ، نۇرالى .

بۇرىنعى  سەمەي  وبلىسى ، شۇبارتاۋ  اۋدانى ، سارىقامىس  سوۆحوزىندا  تۋعان . 1960  جىلى ورتا  مەكتەپتى ، تالعار  اۋىلشارۋاشىلىق  تەحنيكۋمىن  بىتىرگەننەن  كەيىن ، ءبىر  جىل  شاعىراي  مال  فەرماسىندا  قىزمەت  ەتكەن . 1968  جىلى  سەمەي  زووۆەتينستيتۋن  تامامداعان . 1968  جىلدان سارىقامىس  سوۆحوزىندا  زووتەحنيك ، 1972  جىلدان  باس  مامان ، 1982  جىلى  جورعا  سوۆحوزىندا  ديرەكتور ، 1994-1995 جىلدارى  جورعا  اۋىلىندا  اكىم ، 1995 جىلدان  سامات  شارۋا  قوجالىعىن  باسقاردى .  سارىقامىس  سوۆحوزىندا  ەدىلباي  تۇقىمدى  قوي  وسىرۋدە  كوپ  ەڭبەك  ءسىڭىرىپ ، ءوز  ۇلەسىن  قوسقان . وكىمەت  پەن  پارتيا  تاراپىنان  ءارتۇرلى  ماراپاتتاۋلارعا  يە  بولعان .

وتباسىندا  جەتى  بالانى  تاربيەلەپ ، وسىرگەن .

                      مىرزاباەۆ    ەرشات    قۇرمانالىۇلى ( 1938  ج.  تۋعان )

اباق   كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي (جاڭىل) ، سەركەمباي ، مىڭباي ، ومارباي ، تومارباي ،     مىرزاباي ، قۇرمانالى ، -  ودان  ەرشات .

الماتى  قالاسىندا  تۋعان . 1955  ج.  كيروۆ  اتىنداعى  ورتا  مەكتەپتى ، 1959  ج.  اباي  اتىنداعى  كازپي  ءدىڭ  فيزيكا – ماتەماتيكا  فاكۋلتەتىن  بىتىرگەن . 1959 جىلدان 2006  جىلعا  دەيىن   مەكتەپتە  ۇستازدىق  قىزمەت  ەتتى . قاتارداعى  مۇعالىم ، وقۋ  ءىسىنىڭ  مەڭگەرۋشىسى ، مەكتەپ  ديرەكتورى  بولىپ  قىزمەت  ەتكەن .

«تىڭ  جانە  تىڭايعان  جەرلەردى  يگەرۋ» ، «ەڭبەك  ارداگەرى»  مەدالدارىمەن ، اۋداندىق ، وبلىستىق   قۇرمەت  گراموتالارىمەن   ماراپاتتالعان . قازىرگى  ۋاقىتتا   زەينەتكەر ، الماتى  وبلىسى ، فابريچنىي  ەلدى  مەكەنىندە  تۇرادى ، جۇبايى  ەكەۋى  ون  بالا ، ون  ءبىر  نەمەرە  ءوسىرىپ ، تاربيەلەپ  وتىر .

                           شالقاروۆ   كەڭەسجان  (1939 – 2013 )

اباق  كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، الشاڭ ، شاقانتاي  (جاڭىل ) ، تورعاي ، تەلەۋ ، قايتارمىس ، بارىز ، شالقار ،   ودان – كەڭەسجان .

ك . شالقاروۆ  كحر ، شىعىس  تۇركىستان ، تارباعاتاي  ايماعى ، ەمىل  وزەنىنىڭ  بويىندا  تۋعان  ، بەلگىلى  اقىن ، جازۋشى ، سازگەر . ايماقتىق  گيمنازيانى ،1965  جىلى  اباي  اتىنداعى  الماتى  مەملەكەتتىك  ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  ءتىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىن  بىتىرگەن . سودان  بەرى  رەسپۋبليكالىق  قازاق  راديو-تەلەارنالارىندا ، «قازاقستان» ، «قاينار» ، «عىلىم»  باسپالارىندا  رەداكتور ، اعا  رەداكتور ، «جەتىسۋ»  گازەتىندە  اعا  ءتىلشى ، ءبولىم  مەڭگەرۋشىسى  بولىپ  قىزمەت  اتقارعان .  شالقاروۆتىڭ  ءومىر ، زامان  تۋرالى  ىرگەلى  الەۋمەتتىك ، ازاماتتىق ، وي  تولعايتىن  «شۋاق» (1967) ، «ساسكە  سىرى» (1972) ، «اق  ساپار»(1975) ، «اق  كوبەلەك»(1976) ، «شاراپات» ،

(1980) ، «ايناگۇل»(1984) ، «بوتاقان» ، «كولدەن  ەسكەن  لەپ» ، «جوڭعار  دالاسىندا» ، «ەمىل  قىزى» ، «كوگىلدىر» اتتى ولەڭ  جيناقتارى بار .  سونىمەن  بىرگە «شاقانتاي  باتىر» ، «قاراساي  باتىر» ، «ەل  ۇرانى» ، «مۇقاعالي  مۇقامى» ، «دومبىرا  مەن  قومۋز» ، «داراگەر» ، «نۇح  جانە  ناۋرىز» ، «قارۋ  جەر» ، «سۋدان  سۇلۋ» ، «عاسىر  قاسىرەتى» ، «ساۋرىق  سازى» ، «تاراس – داستان» ، «استانا – داستان»  سەكىلدى  داستاندار  جازعان . «زاۋال  زامان» ( شاكارىم  مەن  زيات  تۋرالى ) ، «سۇمبەدەن  ۇشقان  سۇڭقار» ، «قارا  قاسقىر» ، «جالقىن  جال» ، «قولدىراۋىن  قۇلقىنى» ، «ءباھادۇر  وسپان»  اتتى  حيكاياتتار  مەن  رومانداردىڭ  اۆتورى .  كەڭەسجان  شالقارۇلى  «شاقانتاي» ، «قاراساي» ، «قايتارمىس  بي» ، «سۇڭقاردىڭ  سامعاۋى» ، «سىبىزعى  سىرى» ، «ور  قويان» ، «ەسىل ، ەمىل» ، «ءۇش  قوڭىر»  اتتى  وتىزدان  اسا  كۇي ، «الماتىم  مەنىڭ» ، «ارقاداعى  استانا» ، «ماعجاننىڭ  زارى» ، «اعالار، جانازاڭا  بارا  المادىم» ، «ەسەن  بول» ، «اناما» ، «نۇرلى  دۇنيە» ( ءسوزى ق. امانجولوۆتىكى) ، «تىلەك» ( ءسوزى ا. پۋشكيندىكى) ، «كەتەر  مە  ەكەم» ( ءسوزى  م. ماقاتاەۆتىكى) ، ت. ب. قىرىق بەستەي  ءاننىڭ  اۆتورى . ول  مۇستاي  كارىم ، د. كۋگۋلتينوۆ ، نيزامي ، گۋلحاني ، قىتاي  اقىنى  لي  بايلاردىڭ  ولەڭدەرىن  قازاق  تىلىنە  اۋدارعان . ونىڭ  ولەڭدەرى  ورىس ، لاتىش ، ەستون ، ءازىربايجان ، وزبەك ، ۇيعىر ، ماڭعۇل  تىلدەرىنە  اۋدارىلعان .  ك. شالقاروۆ  قىتايداعى  قالىڭ  قازاقتىڭ  اراسىنان ، بۇرىنعى  وتكەن بەلگىلى  باتىرلار ، اقىن – شەشەندەر ، كۇيشىلەر تۋرالى  جىر  ، ولەڭدەردى  جيناپ ، جەتكىزۋشى .

ول  رەسپۋبليكالىق  تەلەفەستيۆالدىڭ(1966) ، م. جۇماباەۆ(1994) ، فاتيما  ءبيبى(1996) ، يران  يسلام  رەسپۋبليكاسىنىڭ ، جامبىل ، قازاقستان  جۋرناليستەر  وداعى سىيلىقتارىنىڭ لاۋرەاتى ،  ن . تورەقۇلوۆ(2003) ، دۋلات  باباتايۇلىنىڭ (2005) جىر  ءمۇشايرالارىنىڭ  جەڭىمپازى .

كەڭەسجاننىڭ  ۇلى  ارحات  شالقار  1969  جىلى  الماتىدا  تۋعان . الماتى  قالاسىنداعى  گوگول  اتىنداعى  كوركەمسۋرەت  ۋچيليششەسىنىڭ  كەراميكا  ءبولىمىن ، الماتىداعى  زاڭ  ينستيتۋتىن  بىتىرگەن .  ارحات  ءارتۇرلى  كەسكىندەگى  قۇم  شىنى  ىدىستارمەن  بىرگە، 250-دەن  استام  جەكە  پورترەتتەرمەن  بىرگە ، تابيعات  بەينەلەرىن   بەدەرلەگەن  مايلى  بوياۋلى ، جاي  سىزبا   سۋرەتتەرى   بار . شىعارمالاردىڭ  كەيبىرەۋلەرى  قالالىق ، رەسپۋبليكالىق   كورمەلەرگە  قويىلعان .  ونىڭ  ىشىندە  مۇستافا  كەمەل  اتاتۇرىك ، اقىت   ءۇلىمجىۇلى ، تەمىرتاس  ءبىرجانۇلىنىڭ ، ت. ب.  پورترەتتەر  بار. قازىر  ماي دا  پوليتسيا  كاپيتانى  بولىپ  جۇمىس  ىستەيدى .

                                       قاسىمباەۆ جانۇزاق  (1941 – 2004)

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، كىتات، سوبىقان، قاسىمباي ، ودان  -جانۇزاق.

ج.قاسىمباەۆ بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، بارشاتاس اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1959 ج. بارشاتاستا ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ، قازاقتىڭ س.م.كيروۆ اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، ونى 1965 ج. ءبىتىرىپ شىقتى. 1965-1967 ج. تالعار قالاسىندا تاريح پانىنەن ورتا  مەكتەپتە  مۇعالىم  بولدى.  1967 ج.  قازاقتىڭ   اباي  اتىنداعى

پەدينستيتۋتىنا مۇعالىم بولىپ ورنالاسىپ،   2004  ج. دەيىن   جۇمىس    ىستەدى . 1968 ج. س.م.كيروۆ اتىنداعى كازمۋ-گە سىرتتاي وقيتىن اسپيرانت بولىپ قابىلداندى. 1970 ج. تاريح عىلىمىنان كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان. 1971 ج. كازپي-دە اعا مۇعالىم، 1973 ج. جالپى تاريح كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى بولىپ قابىلداندى. 1982 ج. «قازاق كسر-ءنىڭ تاريحى مەن تاريحتى وقىتۋ ادىستەمەسى» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالدى. 1983 ج. تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ديسسەرتاتسياسىن قورعايدى.  1984 ج. پروفەسسور اتاعى بەرىلگەن. 1995 ج. قىرعىزستان تاريحشىلار اسسوتسياتسياسىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى بولىپ سايلانعان. 1986 ج.،1988 ج. «قازاق كسر وقۋ اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى» بەلگىسىمەن، 1990 ج. «قازاق رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەگى سىڭگەن قىزمەتكەر» قۇرمەتتى اتاعى، 1999 ج. «پاراسات» وردەنىمەن ماراپاتتالعان. 1996 ج. گۋمانيتارلىق اكادەميانىڭ تولىق مۇشەسى. 1998 ج. «ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ» «قۇرمەت گراموتاسى» بەرىلدى. 1964 ج. وسى ۋاقىتقا دەيىن تاريح عىلىمىنىڭ اينالاسىندا ءارتۇرلى كونفەرەنتسيالار مەن سيمپوزيۋمداردا 60-تان استام باياندامالار جاساعان. 1986-1991جىلدارى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح سالاسى بويىنشا مۇشەسى، 1995-1997 جىلدارى گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى ورتالىق ونىڭ ەڭبەكتەرىن ورتالىق ازيانى زەرتتەۋشى ءىرى عالىمداردىڭ بيبليوگرافيالىق جيناعىنا كىرگەن. 1991-1992 ج. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى اتتەستاتسيالىق كوميسسياسىنىڭ  (جاق) ەكسپەرت كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى، 1989-1991 ج. اباي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارنايى تاريح ديسسەرتاتسيالىق كەڭەسىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، 1992 ج. بەرى – توراعاسى. 1992-1996 ج. قىرعىزستان رەسپۋبليكاسى جاق-نىڭ ەكسپەرت كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى، 1994 جىلدان  قر مادەنيەت قوعامدىق كەلىسىم مينسترلىگىنىڭ جانىنداعى وقۋ-پەداگوگيكالىق باسىلىمدار شىعارۋدىڭ ەكسپەرت كوميسسياسىنىڭ توراعاسى. بىرقاتار مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ رەداكتسيالىق القا- مۇشەسى، 1996-2000 ج. ءبىلىم جانە عىلىم مينسترلىگى جانىنداعى وقۋ-ادىستەمەلىك كەڭەستىڭ قوعامدىق عىلىمدار سالاسى بويىنشا توراعاسى. 2 دوكتور، 32 كانديدات دايىنداپ شىعارعان. 468 ەڭبەكتەرى باسپاسوزدە جارىق كورگەن. 46 ەڭبەكتەرى ونىڭ رەداكتسياسىمەن جاريالانعان.

                                        شايكەنوۆ بلوك (1940 )

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، قوساي، مايەمەر، جايىقباي، قوجاباي، كوبەگەن، كەلدىبەك، كارىپباي، شايكەن ، ودان  – بلوك.

شايكەنوۆ ب. بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، مالكەلدى اۋىلىندا تۋعان. 1957 ج. بارشاتاس اۋىلىندا ورتا مەكتەپتى كۇمىس مەدالمەن بىتىرگەن. 1962 ج. سەمەيدىڭ زووتەحنيكالىق-مالدارگەرلىك ينستيتۋتىن تامامداعان. ەڭبەك جولىن 1962 ج. شىعىس قازاقستان وبلىسى ۇلان اۋدانىنىڭ «قاراوزەك» سوۆحوزىندا باس مامان بولىپ باستاعان. 1964 ج. سەمەي زووتەحنيكالىق-مالدارگەرلىك ينستيتۋتىندا اسسيستەنت بولىپ قىزمەت ەتتى. 1964 ج. قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ «زوولوگيا» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا اسپيرانتۋراعا ءتۇسىپ، وسى ينستيتۋتتا كىشى، اعا، جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەر مىندەتتەرىن اتقارعان. 1995 جىلدان وسى ۋاقىتقا دەيىن سول ينستيتۋتتىڭ لابوراتوريا مەڭگەرۋشىسى. 1969 ج. بيولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، 1995 ج. دوكتورلىق عىلىمي اتاعىن قورعاعان.

پارازيتولوگيا جانە بيولوگيا سالاسى بويىنشا 120 عىلىمي ەڭبەكتەرى، 3 مونوگرافياسى جارىق كورگەن. ولاردىڭ 50 –دەن استامى الىس شەتەلدەردە باسىلعان. حالىقارالىق كوپتەگەن كونفەرەنتسيالارعا قاتىسقان. (انگليا، فرانتسيا، جاپونيا، دانيا، چەحيا ت.ب.)

قازىرگى كەزدە اقش، انگليا، يرلانديا، تۇركيا، شۆەيتساريا، دانيا، جاپونيا، قىتاي عىلىمدارىمەن بىرلەسكەن عىلىمي-زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ جاتىر. شايكەنوۆ ب. ادامعا قاۋىپتى بيولوگيالىق اۋرۋلاردىڭ قازاقستانداعى بىردە-ءبىر بىلگىر مامانى، وعان ۇلكەن ۇلەس قوسقان عالىم جانە وسى سالاداعى زەرتتەۋلەرگە جەتەكشى ەتەدى.

                تاۋىرباەۆ   توقتار    ىسقاتايۇلى (1937 -2019)

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي(ەڭكە), قۇلباراق، ءشۇرشىت، نارىمباي، ءتاۋىرباي، ىسقاتاي،  ودان -توقتار.

تاۋىرباەۆ توقتار الماتى قالاسىندا تۋعان. ورتا مەكتەپتى 1953 جىلى سەمەي قالاسىندا بىتىرگەن. 1962 جىلى رەسەيدىڭ تومسك قالاسىنداعى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ راديو فاكۋلتەتىن تامامداعان. ەڭبەك جولىن 1962 جىلى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ  يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا ينجەنەر بولىپ باستادى.

1966 جىلى رەسەيدەگى يادرولىق ورتالىق – وبنينسك قالاسىنداعى فيزيكا-  ەنەرگەتيكالىق ينستيتۋتىنىڭ كۇندىزگى ءبولىمىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا ءتۇسىپ، ونى 1970 جىلى ءبىتىرىپ شىققان. 1971 جىلى فيزيكا – ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى عىلىمي اتاعىنا يە بولدى. 1971 جىلى قايتادان يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنا كەلىپ اعا ينجەنەر، كىشى عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ جۇمىس ىستەيدى. 1973 جىلى قازاقتىڭ فارابي اتىنداعى ۇلتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە جۇمىسقا اۋىسىپ، وسى كەزگە دەيىن سول مەكەمەدە قىزمەت ەتەدى. ۋنيۆەرسيتەتتە ءدارىس بەرۋمەن قاتار، لابوروتوريا اشىپ، شارۋاشىلىق شارتتار بويىنشا ءارتۇرلى عىلىمي جۇمىستاردىڭ جەتەكشىسى بولادى. (نپو «كوسموس»، مەمەلەكەتتىك وپتيكا ينستيتۋتى، جاقىن جانە قاشىق شەتەلدەرمەن – كۇننىڭ قۋاتىن پايدالانۋ ) 1978 ج، دوتسەنت، 2002 ج. – پروفەسسور اتاعى بەرىلگەن. كوپتەگەن بيۋدجەتتىك تاقىرىپتاردىڭ كونكۋرستارىنا قاتىسىپ، جەڭىپ العان. بىرقاتار عىلىمي كورمەلەردىڭ ديپلومى بەرىلگەن. 200 دەي عىلىمي ەڭبەكتەرى جارىق كورگەن. 6 عىلىم كانديداتتارىن دايىنداپ شىعارعان. 18 عىلىمي ەڭبەكتەرى شەتەلدەردە، 40 – قى جاقىن شەتەلدەردە باسىلىپ شىققان.

                تۇرعانباەۆ    ءبىلال   (  1938 ج.  تۋعان )

اباق   كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( ۇيرەك ) ، شالقىباي ، …، تۇرعانباي ، ودان   ءبىلال .

بۇرىنعى   سەمەي    وبلىسى ، بەسقاراعاي    اۋدانىندا   تۋعان . 1956  ج.  ورتا    مەكتەپتى    بىتىرگەننەن    كەيىن   قوساعاش    سەلسوۆەتى    ستالين    اتىنداعى     كولحوزدا     جۇمىس     ىستەگەن .

1961-64  جىلدارى  سەمەي مەديتسينالىق    ۋچيليششەسىن    ءبىتىرىپ ، شۇبارتاۋ    اۋدانىنىڭ   العاباس     سوۆحوزىندا     فاپ     مەڭگەرۋشىسى ، قارابۇلاق ، ەمەلتاۋ قارابۇجىر    ەلدى     مەكەندەرىندە     ماماندىعىمەن     قىزمەت     ەتكەن .

« قۇرمەت    بەلگىسى»   وردەنىمەن ،  قۇرمەت   گراموتالارمەن ، العىس    حاتتارمەن    ماراپاتتالعان .

                         سليامعوجين     تەڭدىك  (  1939 – 1994 )

اباق   كەرەي ، جاستابان ،  بەگىمبەت ، قوساي ، مايەمەر ، جايىقباي ، … ، شاباق ، …، ناقىپبەك ، سليامعوجى ، ودان – تەڭدىك .

بۇرىنعى    سەمەي    وبلىسى ، شۇبارتاۋ    اۋدانىنىڭ   باقاناس    اۋلىندا   تۋعان . 1957  ج.   بارشاتاس    سەلوسىندا     ورتا    مەكتەپتى ، 1965 جىلى     سەمەيدىڭ    مالدارىگەرلىك  -  زووتەحنيكالىق    ينستيتۋتىن    بىتىرگەن .  1965 -  1966    جىلدارى    اۋداندىق    مالدارىگەرلىك    بولىمىندە  ، 1966 – 1972    جىلدارى     جورعا    سوۆحوزىندا      باس    مامان   بوىپ    جۇمىس  ىستەگەن .  كەيىن    دەنساۋلىعىنا    بايلانىستى   سارىقامىس     سوۆحوزىندا      ەكونوميست    بۋحگالتەر    بولىپ   قىزمەت     اتقارعان .

                ىدىرىسوۆ   ماكەي  زىكىريا  ۇلى  ( 1940  ج. )

اباق  كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( قاراقالپاق ) ، وتەپ ، شالا ،  شوڭاي ، ىدىرىس ، زىكىريا ، ودان – ماكەي .

بۇرىنعى  تالدىقورعان  وبلىسى ، بورلىتوبە  اۋدانى ، 1- ماي بالىق  كولحوزىندا  تۋعان . 1957  جىلى  لەپسى  ستانساسىنداعى  ونجىلدىق  مەكتەپتى  بىتىرگەن . ودان  كەيىن شۇبار اۋىلشارۋاشىلىق  تەحنيكۋمىن ،  الماتى  پوليتەحنيكالىق  ينستيتۋتتى  تامامداعان . 1963 – 1966  جىلدارى  اسكەر  قاتارىندا ، 1966 – 1976  جىلدارى سارقانت  اۋدانىنىڭ  اۋىلشارۋاشىلىق  باسقارماسىندا  ينجەنەر ، 1977 – 1992  جىلدارى  قازاق  ءسسرىنىڭ  اۋىل  شارۋاشىلىق  مينيسترلىگىندە  ينجەنەر ، اعا  ينجەنەر ، ءبولىم  باستىعى ، باسقارما  باستىعى  بولىپ  قىزمەت  اتقارعان . بىرنەشە  مەدالدارمەن ، قۇرمەت  گراموتالارمەن  ماراپاتتالعان .

ماكەيدىڭ  نەمەرە  اعاسى  ىدىرىسوۆ  جاكەي  قۋاندىق  ۇلى ( 1925– 1983 )  بۇرىنعى  سەمەي  وبلىسى ، شۇبارتاۋ  اۋدانىندا  تۋعان . 1943 – 1948  جىلدارى  اسكەر  قاتارىندا  بولىپ ، ۇلى  وتان  سوعىسىنا  قاتىسقان .  1949  جىلى  قاپالدىڭ  پەدۋچيليششەسىن ، 1959  جىلى  الماتىداعى  كازپيدىڭ  تاريح  فاكۋلتەتىن  بىتىرگەن . 1950  جىلدان  1970  جىلعا  دەيىن  سارقانت ، اقسۋ ، بورلىتوبە  اۋداندارىندا  مەكتەپتەردە  مۇعالىم ، ديرەكتور ، اۋداندىق  وقۋ  بولىمدەرىنىڭ  ينسپەكتورى ، مەڭگەرۋشىسى  بولىپ  قىزمەت  اتقارعان . 1970 – 1975  جىلدارى  تالدىقورعان  وبلىستىق  وقۋ  ءبولىمىنىڭ  مەڭگەرۋشىسى ، 1975- 1981  جىلدارى  مەكتەپ  ديرەكتورى . ەڭبەك  قىزىل تۋ ، وكتيابر  رەۆوليۋتسياسى ، ەرەن  ەڭبەگى  ءۇشىن وردەندەرىمەن ، كوپتەگەن  مەدالدارمەن ، گراموتالارمەن  ماراپاتتالعان .

                    مۇراتبەك   شايمەردەنۇلى  ( 1941 )                                      

اباق  كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( جاڭىل ) ، بايتوبەت، جايىلعان، شال، تۇقى، تولەپبەك، شايمەردەن ، ودان – مۇراتبەك .

بۇرىنعى  سەمەي  وبلىسى ، شۇبارتاۋ  اۋدانى ، قوساعاش  اۋلىندا  تۋعان . 1958  جىلى  ورتا  مەكتەپتى  بارشاتاس  سەلوسىندا  ءبىتىرىپ ، 1958 – 1959  جىلدارى  شوقان  اۋلىندا  « قىزىل  وتاۋدىڭ»  مەڭگەرۋشىسى  بولعان . 1965  جىلى  سەمەيدىڭ  مالدارىگەرلىك – زووتەحنيكالىق  ينستيتۋتىن  تامامداعان . 1965 – 1967  جىلدارى  شوقان  ءۋاليحانوۆ  اتىنداعى  سوۆحوزدا  مال  دارىگەرى ، 1967 – 1971  جىلدارى  سارىقامىس  سوۆحوزىندا  باس  مال  دارىگەرى ، 1972 – 1995  جىلدارى  شۇبارتاۋ  اۋدانىنىڭ  باس  مال  دارىگەرى  بولىپ  قىزمەت  اتقارعان . 1995 – 1997  جىلدارى  وسى  اۋداننىڭ  ماسليحاتىنىڭ  حاتشىسى  بولعان .  اۋىلدىق ، اۋداندىق  ماسليحات  كەڭەستەرىنىڭ  بىرنەشە  دۇركىن  دەپۋتاتى . قازىرگى  ۋاقىتتا  زەينەتكەر ، سەمەي  قالاسىندا  تۇرادى ، ەكى  بالا  بەس  نەمەرە  تاربيەلەپ  وتىر .

                          سيحىمباەۆ  رعىزباي  ءازىمبايۇلى ( 1942 )

اباق  كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( ءدارىپجاپ ) ، سيحىمباي ، ءازىمباي ، ودان – رعىزباي .

بۇرىنعى  سەمەي  وبلىسى ، شۇبارتاۋ  اۋدانى ، قوساعاش  اۋلىندا  تۋعان . 1960  جىلى  ورتا  مەكتەپتى ، 1965  جىلى  قاراعاندى  پەداگوگيكا  ينستيتۋتىن  بىتىرگەن . 1965- 1971  جىلدارى  قوساعاش  اۋىلىنداعى  ورتا  مەكتەپتە  مۇعالىم ، وقۋ  ءىسىنىڭ  مەڭگەرۋشىسى ، 1972-1987  جىلدارى  شۇبارتاۋ  اۋداندىق  حالىققا  ءبىلىم  بەرۋ  ءبولىمىنىڭ  مەڭگەرۋشىسى ، 1987-1992  جىلدارى  بارشاتاس  ورتا  مەكتەبىنىڭ  ديرەكتورى ، 1992-1994  جىلدارى  اۋدان  اكىمىنىڭ  ورىنباسارى  ، 1994-1997  جىلدارى  شۇبارتاۋ  اۋدانىنىڭ  اكىمى ،  1997   جىلدان   وسى  ۋاقىتقا  دەيىن  بارشاتاستاعى  ورتا  مەكتەپتىڭ  ديرەكتورى .

قسرو  نىڭ  جانە  قر نىڭ  حالىق  اعارتۋ  ءىسىنىڭ  وزىق  قىزمەتكەرى ، «استانا»  مەرەكەلىك  مەدالىنىڭ  يەگەرى .

              الپيەۆ     التىنبەك     مۇقاشۇلى ( 1950 – 2007 )

ارعىن ، التاي ، مامادايىر ( تولەڭگىت ) ، ومىرزاق -  سارى    تاراۋىنان  

بىشكەك   قالاسىندا   تۋعان . 1967   جىلى  قورداي    اۋدانى ، بەرىكتاس    اۋىلىنىڭ   ون   جىلدىق    مەكتەبىن    بىتىرگەن .  جوعارعى    ءبىلىمدى .  ەڭبەك    جولىن   قىرعىزستاندا    جۇمىسشى ، ينجەنەر  ، باسشىلىق   قىزمەتتەردەن   باستاعان . 1994  جىلى   قازاقستانعا    كەلىپ ، قاپشاعاي   بالىق   ءوسىرۋ   شارۋاشىلىعىندا    ديرەكتوردىڭ    ورىنباسارى ، ديرەكتور   بولىپ   ەڭبەك   ەتتى .  1995   جىلى  « راحات   ينۆەست»    جشس نىڭ   ديرەكتورى ، 1996 – 1997  جىلدارى   « جاڭا  جۇلدىز»   جشس نىڭ    ديرەكتورى ،  1997 -1999  جىلدارى  « بەرەكە»  اكتسيونەرلىك   قوعامىنىڭ   باس   ديرەكتورى ، 2000  جىلى  «ىرگەلى»    جشس نىڭ   باس   ديرەكتورى ، 2001 جىلدان  2007  جىلعا   دەيىن   « التىن    وردا»  ساۋدا    كومپلەكسىنىڭ   پرەزيدەنتى .

الپيەۆ   ا .   ءوزىنىڭ   اتا   بابالارى   تۋىپ   وسكەن   شۇبارتاۋ    وڭىرىنە   كوپتەگەن    دەمەۋشىلىك    كورسەتتى . بارشاتاستاعى    قازاق    ورتا    مەكتەبىنە  2005 -2006    وقۋ   جىلىندا  360 پارتا ، 24  تاقتا ، 12  كومپيۋتەر ، ءبىر   جەڭىل   اۆتوكولىك   سىيلادى . مەكتەپتىڭ    سپورت   زاالىن   جوندەۋدەن   وتكىزىپ  ، سپورت    قۇرالدارىمەن    جابدىقتاپ    بەردى . 2007   جىلى  مەكتەپتىڭ   ەسىك   تەرەزەلەرىن   جاڭا   تەحنولوگيامەن   اۋىستىرىپ ، جوندەۋ    جۇمىستارىن    جۇرگىزىپ   بەردى .

2006-جىلى   وسپانقۇل   مەڭاياقۇلىنىڭ   تۋعانىنا     ءجۇز  ەلۋ   جىل   تولۋىنا   وراي ، ەسىمىن   اسپەتتەپ ، ات   شاپتىرىپ ، اس   بەردى . باسىنا   ەسكەرتكىش   قويدى .

التىنبەك -  قاراساي    اۋدانىنىڭ     ماسليحاتىنىڭ    ءۇش    دۇركىن    شاقىرىلىمىنىڭ   دەپۋتاتى . كوپتەگەن    گراموتالارمەن    ماراپاتتالعان .

اتىمتاي  جومارت، ابزال ازامات  الپيەۆ   التىنبەك  2007-  جىلدىڭ    كۇزىندە   كۇتپەگەن   جەردەن    جاۋىز   قاراقشىنىڭ    قولىنان    مەزگىلسىز    قازا   بولدى .  بىشكەك    قالاسىندا     جەرلەندى .

              ازىمباەۆ   نۇرعالي   تىلەكقاليۇلى  ( 1965 )                                     

اباق  كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( جاڭىل ) ، بايتوبەت ، جايىلعان ، شال ، تاتان ، تىشقانباي ، تىلەۋبەردى ، ءازىمباي ، تىلەكقالي ، ودان – نۇرعالي .

بۇرىنعى  سەمەي  وبلىسى ، شۇبارتاۋ  اۋدانى ، قوساعاش  اۋلىندا  تۋعان . 1982  جىلى  « العاباس» ورتا  مەكتەبىن ، 1988  جىلى  الماتىداعى  اباي  اتىنداعى  قازاق  پەدوگوگيكالىق  ينستيتۋتىن  بىتىرگەن .

1983- 1985  جىلدارى  اسكەر  قاتارىندا   بولدى .

1988- 1891  جىلدارى  شۇبارتاۋ  اۋدانى ، مالكەلدى  اۋىلىنىڭ  كومسومول  كوميتەتىنىڭ  حاتشىسى ، 1991 – 1995  جىلدارى  مالكەلدى  سەلولىق  كەڭەسىنىڭ  توراعاسى ، 1995 – 2002  جىلدارى  مالكەلدى  اۋىلىنىڭ  اكىمى  قىزمەتتەرىن  اتقارعان . 2002  جىلدان  باستاپ  اياگوز  اۋدانى  اكىمىنىڭ  ورىنباسارى بولىپ   تاعايىندالعان  . 2008  جىلدىڭ 3 – ءشى   قىركۇيەگىنەن   باستاپ اياگوز اۋدانىنىڭ اكىمى بولىپ تاعايىندالدى.  2010  جىلدان  باستاپ اياگوز  اۋداندىق  ءبىلىم  باسقارماسىنىڭ  باسشىسى. جۇبايى  ەكەۋى  ءۇش  بالا  تاربيەلەپ  وتىر .

    تىلەۋجانوۆ  امانگەلدى  نىعمانبەكۇلى   (  1945 ج . تۋعان )

اباق  كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( جاڭىل ) ، تورعاي ، نىسان ، تۇگەلباي ، تىلەۋجان ، نىعمانبەك ، ودان – امانگەلدى . 

بۇرىنعى  سەمەي  وبلىسى ، شۇبارتاۋ  اۋدانى ، قوساعاش  اۋلىندا  تۋعان .

1965  جىلى  ورتا  مەكتەپتى ، 1970  جىلى  سەمەيدىڭ  زووتەحنيكالىق  مالدارىگەرلىك  ينستيتۋتىن  تامامداعان .  1970 – 1971  جىلدارى  ش. ءۋاليحانوۆ   اتىنداعى  سوۆحوزدا ، اۋداندىق  مالدارىگەرلىك  ستانتسيادا

مالدارىگەرى . 1971 – 1974  جىلدارى  شۇبارتاۋ  اۋداندىق  كومسومول  كوميتەتىنىڭ  ۇيىمداستىرۋ  ءبولىمىنىڭ  مەڭگەرۋشىسى ، ەكىنشى  حاتشىسى .

1974 – 1991  جىلدارى  شۇبارتاۋ  اۋداندىق  پارتيا  كوميتەتىنىڭ  نۇسقاۋشىسى ، « گورنىي»  سوۆحوزى  پارتيا  كوميتەتىنىڭ  حاتشىسى ، اۋداندىق  پارتيا  كوميتەتىنىڭ  ءبولىم  مەڭگەرۋشىسى .  1991 – 1993  جىلدارى  شۇبارتاۋ  اۋداندىق  كەڭەستىڭ  جەكەشەلەندىرۋ  ءبولىمىنىڭ  مەڭگەرۋشىسى ، 1993 – 1994  جىلدارى  « سىمبات»  جەكەمەنشىك  شاعىن  كاسىپورنىنىڭ  توراعاسى .

1994  جىلدان  شۇبارتاۋ  اۋدانىنىڭ  اكىمىنىڭ  ورىنباسارى .

1997 – 1999  جىلدارى  اياگوز  اۋدانى  اكىمىنىڭ  ورىنباسارى ، 1999  جىلدان   اۋىلشارۋاشىلىعى  مينيسترلىگىنىڭ  اياگوز  اۋداندىق  اۋماقتىق  باسقارماسىنىڭ   باستىعى .  جانۇيالى ، ءۇش  بالا ، ەكى  نەمەرەلەرى  بار .

             ىسقاقوۆ    سەيىلبەك    ابۇيىرۇلى   ( 1963  ج.   تۋعان )                 

اباق   كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( جاڭىل ) ، تورعاي ، تەلەۋ ، شولاق ،  ءتالتۇس ، ىسقاق ، ابۇيىر ،  ودان  – سەيىلبەك .                

بۇرىنعى   شۇبارتاۋ   اۋدانى  قوساعاش   اۋلىندا   تۋعان . 1980    جىلى   قوساعاش   ورتا   مەكتەبىن ، 1983  جىلى   نوۆوپوكروۆسك    سوۆحوز   تەحنيكۋمىن ، 1992   جىلى   سەمەي   زووتەحنيكالىق    مالدارىگەرلىك   ينستيتۋتىن    تامامداعان .  ەڭبەك    جولىن  1983   جىلى   № 3  فەرمانىڭ   مال   دارىگەرلىگىنەن   باستاپ ، اسكەر   قاتارىنان   ورالعان   سوڭ ،  1985  جىلى   سارىقامىس   سوۆحوزىندا   مال  دارىگەرى ، باس   مال   دارىگەرى ( 1994 )  قىزمەتتەرىن   اتقارعان . 1996   جىلى     « شاعىراي»    جشس   توراعاسى ،  2003  جىلى   بيدايىق   سەلولىق   وكرۋگىنىڭ   اكىمى ،  2006   جىلدىڭ   ءساۋىر   ايىنان   باستاپ  اياگوز   قالاسىنىڭ   اكىمى . 2010  جىلدان  اياگوز  اۋدانى  اكىمىنىڭ  ورىنباسارى ، ءبىرىنشى  ورىنباسارى ، 2016  جىلدان  اياگوز  اۋداندىق  ماسليحاتىنىڭ سەكرەتارى ، 2020 ج. شىلدەدەن  اياگوز  اۋدانىنىڭ  اكىمى  بولىپ  تاعايىندالدى . جانۇيادا    ءتورت    بالالارى، بەس  نەمەرەلەرى  بار.

              شويىنباەۆ ءامىر تىلەۋقاجىۇلى  ( 1945 -2014 )

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي(قىرعىز),  شويىنباي،  تىلەۋقاجى ، ودان -ءامىر.

شويىنباەۆ ءامىر الماتى قالاسىندا تۋعان. 1962 جىلى الماتىداعى №28 ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن. ەڭبەك جولىن ريگا قالاسىندا № 213 پوچتا جاشىگى مەكەمەسىندە سلەسار بولىپ باستاعان. 1964 جىلى قازسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەتالۋرگيا كەن بايىتۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا لابورانت بولىپ ورنالاسادى. 1970 جىلى  الماتىداعى قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىن مەتاللۋرگ ماماندىعى بويىنشا تامامداعان. 1970 جىلدان باستاپ وسى ۋاقىتقا دەيىن 30 جىلدان استام قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەتاللۋرگيا جانە بايىتۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا ەڭبەك ەتىپ كەلەدى.

اعا لابورانت، اعا ينجەنەر، كىشى عىلىمي قىزمەتكەر، جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەر، لابورتاوريا مەڭگەرۋشىسى دارەجەسىندە قىزمەت اتقارعان.

شويىنباەۆ ءا. رەسپۋبليكا بويىنشا ەكى باعىتتاعى –گيدرومەتالۋرگيا پروتسەسىنىڭ تەورياسى جانە ءتۇرلى-ءتۇستى، سيرەك كەزدەسەتىن باعالى مەتاللدار تەورياسى بويىنشا جالعىز مامان بولىپ سانالادى.

1983 جىلى مەتاللۋرگيا عىلىم كانديداتى، ال 1999 جىلى عىلىم دوكتورى اتاعىن العان.

232 عىلىمي ەڭبەكتەرى ءارتۇرلى باسپالاردا جارىق كورگەن، 30 دان استام ەڭبەكتەرى جاقىن جانە قاشىق شەتەلدەردە باسىلىپ شىققان.

2001 جىلى «موليبدەن ونىمدەرىن ازوتتى ۋلارمەن وڭدەۋدىڭ فيزيكا-حيميالىق نەگىزدەرى»-اتتى مونوگرافياسى باسىلعان.

2002 جىلدان «عىلىمدى دامىتۋدا ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» تاعايىندالاتىن پرەزيدەنت ستەپەندياسىنىڭ لاۋرەاتى.

                                        باقتورازوۆ جۇماش  ( 1946 )

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، قۇداباي، نايمانتاي، ساسەن، باقتوراز ودان جۇماش .

بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، قوساعاش اۋلىندا تۋعان. 1965 ج. ورتا مەكتەپتى بىتىرەدى، 1965-1968 ج.ج. اسكەر قاتارىندا ءوز مىندەتىن اتقارادى. 1971 ج. الماتىداعى اباي اتىنداعى قازپي-گە ءتۇسىپ، ونى ماتەماتيكا ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ شىققان. 1969-1998 ج.ج. وتىز جىل بويى زەينەتكە شىققانعا دەيىن مەكتەپتە ۇستاز بولدى. مۇعالىم، مەكتەپ ديرەكتورى بولىپ ەڭبەك ەتتى. بىرنەشە رەت اۋداندىق، وبلىستىق حالىققا ءبىلىم بەرۋ ءبولىمىنىڭ «قۇرمەت گراموتالارىمەن»، 1992 ج. قازاق كسر حالىققا ءبىلىم بەرۋ مينسترلىگىنىڭ «قۇرمەت گراموتاسىمەن» ماراپاتتالعان.

جۇماشتىڭ  اكەسى  ساسەنوۆ  باقتوراز (1890 – 1960 )  شۇبارتاۋ  اۋدانىنىڭ  ونىنشى  اۋلىندا  تۋعان . بۇرىنعى  ستالين  كولحوزىندا  ۇزاق  جىلدار  بويى  باقتاشى ، شوپان  بولىپ  ەڭبەك  ەتكەن ، كوپتەگەن ماقتاۋ  گراموتالارىمەن  ماراپاتتالعان .

ناعمانوۆ  قاجىمۇرات  ىبىرايۇلى (01.06 .1948)

رەسەيدىڭ  ومبى  وبلىسى، تاۆريچەسكي  اۋدانى ، كارپوۆكا  سەلوسىندا  تۋعان. 1971  جىلى  لەنينگرادتىڭ  تەمىرجول  كولىگىنىڭ   ينجەنەرلەرى  ينستيتۋ-  تىن «ينجەنەر – قۇرىلىسشى»  ماماندىعى  بويىنشا  بىتىرگەن. 1971-1973  ج.ج.  قازاق  تەمىرجولىندا  ماستەر، اعا  ينجەنەر  بولىپ  قىزمەت  ىستەدى. 1973-1976 ج.ج.  پاۆلودار  وبلىسىنىڭ  كومسومول  كوميتەتىنىڭ  ينسپەكتورى، ەكىباستۇز  قالالىق  كومسومول  كوميتەتىنىڭ  ەكىنشى  حاتشىسى ، ەكىباستۇز  قالالىق  حالىقتىق  باقىلاۋ  كوميتەتىنىڭ  ينسپەكتورى  قىزمەتىن  اتقاردى . 1976-1978 ج.ج.  قازاق  تەمىرجولى  ديستانتسياسىنىڭ  باس  ينجەنەرى . 1978- 1982  ج.ج.  ەكىباستۇز  قالالىق  كومپارتياسىنىڭ  قۇرىلىس  ءبولىمىنىڭ  مەڭگەرۋشىسى ، 2- ءشى  حاتشىسى . 1982- 1987 ج.ج. ەرماك  قالاسىنىڭ  قالالىق  اتقارۋ  كوميتەتىنىڭ  باستىعى . 1988- 1991  ج.ج. قازاقستان  وك  كومپارتياسى  نىڭ  كولىك  جانە  بايلانىس  ءبولىمىنىڭ  ينسپەكتورى ، سەمەي  قالالىق  اتقارۋ  كوميتەتىنىڭ  باستىعى . 1990  ج. سەمەي  وبلىسىنان  قازاقستاننىڭ  حالىق  دەپۋتاتى  بولىپ  سايلاندى .1991 جىلى  كەڭەستەر   وداعىنىڭ  جوعارعى  كەڭەسىنىڭ  وداقتىق  رەسپۋبليكالار  كەڭەسىنىڭ  مۇشەسى  بولىپ  سايلاندى .

1992-1994 ج.ج.  قازاقتىڭ  مەملەكەتتىك  مەكەمەلەرىنىڭ  اتوم  جانە  ونەركاسىپ  مەكەمەلەلەرىنىڭ ( كاتەپ)   ۆيتسە – پرەزيدەنتى  بولدى .  1994-1995 ج.ج. قايتادان  جوعارعى  كەڭەستىڭ  دنپۋتاتى . 1994- 1996  ج.ج.  جەزقازعان  وبلىسىنىڭ  اكىمى .  1996-1997 ج.ج.  شىعىس  قازاقستان  وبلىسىنىڭ  اكىمى .

1997-1999 ج.ج.  كازەنەرگوسەرۆيس  كومپانياسىنىڭ  پرەزيدەنتى . 1999 ج.  پرەزيدەنت  ادمينيستراتسياسىنىڭ  ۇيىمداستىرۋ  باقىلاۋ  باسقارماسىنىڭ  ينسپەكتورى . 1999- 2002  ج.ج. سولتۇستىك  قازاقستان  وبلىسىنىڭ  اكىمى .

2002- 2005 ج.ج.  كولىك  جانە  كوممۋنيكاتسيا     ءمينيسترى . 2005- 2006  ج.ج.  قازاقستان  رەسپۋبليكاسىنىڭ  پرەزيدەنتىنىڭ  كەڭەسشىسى . 2006 – ج.ج.  «قازاقستان  تەمىر  جولى»  اق   ۆيتسە – پرەزيدەنتى .

اقسۋ  قالاسىنىڭ  قۇرمەتتى  ازاماتى ، پاراسات  وردەنىمەن  ماراپاتتالعان .

مۇقاشەۆ   تولەۋبەك  تولەۋۇلى   ( 1950 )

الماتى   وبلىسى ، سارقانت  اۋدانى ، قويلىق  اۋىلىندا  دۇنيەگە  كەلگەن . الماتى  قالاسىنان  سايلانعان  قازاقستان  رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى  سەناتىنىڭ  دەپۋتاتى. حالىقارالىق  قاتىناستار، قورعانىس  جانە  قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ  مۇشە  ءسى . اباي  اتىنداعى  قازاق  پەدوگوگيكالىق  ينستيتۋتىن ، الماتى  حالىق  شارۋاشىلىعى  ينستيتۋتىن  بىتىرگەن . ەڭبەك  جولىن  «بالحاشپرومستروي»  ترەستىندە  جۇمىسشى  مونتاجداۋشى  بولىپ  باستادى . قازاقستان  لەنينشىل  جاستار  وداعىنىڭ  ورتالىق  كوميتەتىنىڭ  جولسەرىكتەرىنىڭ  الماتى  قالالىق  ستۋدەنتتەر  جاساعىن  باسقاردى . قازاق  قىزدار  پەداگوگيكالىق  ينستيتۋتىنىڭ  وقىتۋشىسى ، الماتى  قالاسى  كاسىپوداق  بىرلەستىگىنىڭ  توراعاسى ، الماتى  تەمىرجول  تەمىرجول  پارتيا  كوميتەتىنىڭ  حاتشىسى ، الماتى  قالاسى  «الماتىقالابەزەندىرىلۋ»  اق  پرەزيدەنتى، الماتى  قالالىق  ءماسليحاتىنىڭ  2-5 شاقىرىمدارىنىڭ  حاتشىسى  بولىپ  قىزمەت  ىستەگەن .«قازاقستان  ءماسليحاتتارى  دەپۋتاتتارىنىڭ  بىرلەستىگى»  رەسپۋبليكالىق  قوعا  مدىق  وداعىنىڭ  توراعاسى ، قازاقستان  رەسپۋبليكاسى  پرەزيدەنتى  جانىنداعى  مەم  لەكەتتىك  نىشاندار  جونىندەگى  رەسپۋبليكالىق  كوميسسيانىڭ  مۇشەسى .

«پاراسات»  وردەنىمەن، «قازاقستاننىڭ  ەڭبەك  سىڭىرگەن  قايرەتكەرى» ، «الماتى  قالاسىنىڭ  قۇرمەتتى  ازاماتى» ، «قازاقستان  رەسپۋبليكاسىنىڭ  تاۋەلسىزدىگىنە 10 جىل»، «قازاقستان  رەسپۋبليكاسىنىڭ  كونستيتۋتسياسىنا 10  جىل»، «قازاقستان  رەسپۋبليكاسىنىڭ  پارلامەنتىنە 10 جىل»، «استاناعا 10 جىل»، «قازاقستان  رەسپۋبليكاسىنىڭ  تاۋەلسىزدىگىنە 20 جىل»، «نۇر  وتان»  حدپ  «بەلسەندى  قىزمەتى  ءۇشىن»  مەدالدارىمەن  ماراپاتتالعان .

                        يبراەۆ   نۇرتاي   ىبىرايۇلى  ( 1952 )                              

اباق  كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشارم ، شاقانتاي ( جاڭىل ) ، سەركەمباي ، جانقاسقا ، نايزابەك ، ىدىرىسباي ، ىبىراي ، ودان – نۇرتاي . 

بۇرىنعى  سەمەي  وبلىسى ، اقسۋات  اۋدانىندا  تۋعان .  1969  جىلى  ونجىلدىق  مەكتەپتى  بارشاتاستا ، 1974  جىلى  الماتىداعى  قازاقتىڭ  پوليتەحنيكالىق  ينستيتۋتىن  تامامداعان . ەڭبەك  جولىن  سەمەي  وبلىسىنداعى  جەزكەنت  تاۋ  كەن  بايىتۋ  كومبيناتىندا 1974  جىلى ينجەنەر  بولىپ  باستاعان .  1975 – 1991  جىلدارى  سەمەيدەگى  «كازەلەكترومونتاج»  مەكەمەسىندە  ينجەنەر ، باس  ينجەنەر  بولىپ  قىزمەت  ىستەگەن .  1991  جىلدان  بەرى  شاعىن  جانە  ورتا  بيزنەسپەن   اينالىسادى .  قازىرگى  كەزدە  « ايا»   جاۋاپكەرشىلىگى  شەكتەۋلى  سەرىكتەستىگىنىڭ   توراعاسى .بىرنەشە  قۇرمەت  گراموتالارىمەن  ماراپاتتالعان .

نۇرتايدىڭ     نەمەرە    اعاسى  توقاتايۇلى    سادۋاقاس  1930 جىلى   بۇرىنعى    سەمەي    وبلىسى ، مادەنيەت   اۋلىندا    تۋعان .      1941 – جىلى  4 – كلاستى   بىتىرگەندە  ، ۇلى   وتان   سوعىسى   باستالىپ ،  اۋىلدا    ءارتۇرلى   قارا   جۇمىس   ىستەگەن . ونجىلدىقتى     كەيىنىرەك   كەشكى   مەكتەپتە    تامامداعان . 1950 – جىلى   اياگوز    قالاسىندا   شوفەرلىك   كۋرستى    بىتىرگەن . 1956 – جىلدان   اياگوز    اۋدانىنداعى   «مال    شارۋاشىلىق    مەكەمەسىندە»   جۇرگىزۋشى ، اۆتومەحانيك ، ديرەكتور   بولىپ   قىزمەت    اتقاردى . 1964 – جىلى  سەمەيدىڭ     «اۋىل    شارۋاشىلىق    تەحنيكۋمىن»   ، تەحنيك  -  مەحانيك   ماماندىعى    بويىنشا   اياقتاعان . 1966 – 1970 – جىلدارى   اۋداندىق    اۋىل    شارۋاشىلىق   مەكەمەسىندە  -  «مەملەكەتتىك   تەحنيكالىق    باقىلاۋ»    ينسپەكتورى   بولىپ    جۇمىس    ىستەگەن . 1970 – 1997   جىلدارى  «اياگوز   اۋداندىق    ەلەكتر     تورابى»   مەكەمەسىن    باسقاردى .  بىرنەشە    « قۇرمەت   گراموتالارىمەن» ،  مەدالدارمەن    ماراپاتتالعان 11 – بالا ،  33 – نەمەرە -  شوبەرە    تاربيەلەپ    وتىر .

                            نۇرسيپاتوۆ نۇرجان نۇرلانبەكۇلى  (  1957  ج. )

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، تىنىبەك، جاڭقۇلى، قۋانىش، سماعۇل،       نۇرسيپات، نۇرلانبەك  ،ودان   – نۇرجان.

نۇرسيپاتوۆ ن. بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ شۇبارتاۋ اۋدانىندا تۋعان. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن 1979 ج. الماتى مالدارگەرلىك ينستيتۋتىن، 1983 ج. مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ (مقك) مينسك قالاسىنداعى ارنايى وقۋ ورنىن، 1989 ج. مقك-ءنىڭ الماتى قالاسىنداعى وقۋ ورنىن بىتىرگەن. 1982 جىلدان مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە، كەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە قىزمەت ىستەيدى. مقك-ءنىڭ اياگوز اۋداندىق بولىمىندە جەدەل ۋاكىلدەن (وپەرۋپولنوموچەننىي) باستاپ، سەمەي، الماتى قالالارىندا اعا، جەدەل ۋاكىل، ءبولىم، باسقارما باستىقتارىنىڭ قىزمەتىن اتقاردى. 1998 جىلدان استانا قالاسىندا قر-نىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ورتالىق اپپاراتىندا دەپارتامەنت باستىعىنىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىندا قىزمەت ەتەدى. پولكوۆنيك دارەجەسى

بەرىلگەن.  شقو   وبلىستىق   ۇلتتىق   قاۋىپسىزدىك   كوميتەتىنىڭ   ورىنباسارى ، پاۆلودار  وبلىستىق  ۇقق  باستىعى  قىزمەتتەرىن  اتقاردى .  2016  جىلى  گەنەرال  اتاعىن  الدى ، 2017  جىلى  سەنات  دەپۋتاتى  بولىپ  سايلاندى .

مەملەكەتتىك ءتورت مەدالمەن، قر پرەزيدەنتىنىڭ «العىس حاتىمەن»، ۆەدوموستۆولىق «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدەگى ۇلەسى ءۇشىن» مەدالىمەن ،باسقا  دا   ماراپاتتاردىڭ  يەگەرى .

نۇرجاننىڭ  اكەسى  نۇرلانبەك  نۇرسيپاتوۆ  1929  جىلى  شۇبارتاۋ  اۋدانى  مالگەلدى  اۋلىندا  دۇنيەگە  كەلگەن . اكەسى  نۇرسيپات  1937  جىلى  «حالىق  جاۋى»  دەگەن  جالامەن  ۇستالىپ ، 1942  جىلى  نكۆدنىڭ  «ۆولگولاگىندا»  قايتىس  بولعان . اكەدەن  جاستاي  ايرىلعان  نۇرلانبەك  ەڭبەككە  ەرتە  ارالاسقان . تۇرمىس  قيىنشىلىعىنا  قاراماي ، ول  ءوزى  تالاپتانىپ  الماتىنىڭ  پەدوگوگيكالىق  ينستيتۋتىنا  ءتۇسىپ ، ونى  1949 جىلى  ءبىتىرىپ  شىعادى . اۋداندا  مۇعالىم ، مەكتەپ  ديرەكتورىنىڭ  وقۋ  ءىسى  جونىندەگى  ورىنباسارى ، اۋداندىق  حالىق  اعارتۋ  جانە  مادەنيەت  بولىمدەرىندە  باسشى  قىزمەتتەردە  بولعان . 1962  جىلى  ومىردەن  وزدى .

نۇرجاننىڭ    اعاسى    نۇرسيپاتوۆ   مالعاجدار  ( ءمالتاي )  1935  جىلى   بۇرىنعى    سەمەي    وبلىسى ، شۇبارتاۋ    اۋدانىندا    تۋعان .  1954 جىلى    ورتا   مەكتەپتى    بىتىرگەن . 1954 -1957   جىلدارى    اسكەر   قاتارىنداعى   مىندەتىن    اتقارعان . 1957 -1976  جىلدارى    اۋداندا    ءارتۇرلى   جۇمىستار    ىستەگەن .   1976 -1993 جىلدارى ،  زەينەتكەرلىككە   شىققانعا   دەيىن ،  اۋداندىق    بايلانىس    تورابىندا ، ءباسپاسوز   تاراتۋ     ءبولىمىنىڭ   مەڭگەرۋشىسى   بولىپ   قىزمەت    اتقارعان .

              تاشكەنباەۆ   مۇحتار   مۇراتبەكۇلى   (  1962  ج. )

اباق  كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي ( جاڭىل ) ، سەركەمباي ، جانقوجا ، نازار ، ۇلتاراق ، تاشكەنباي ، اقمەتجان ،  مۇراتبەك ، ودان – مۇحتار .

مۇحتار  مۇراتبەك  ۇلى   1962  جىلى  بۇرىنعى  سەمەي  وبلىسى ، شۇبارتاۋ  اۋدانى  قوساعاش  ( ش . ءۋاليحانوۆ  سوۆحوزى )  كەنشارىندا  تۋعان .

1979  جىلى  ورتا  مەكتەپتى ، 1983  جىلى  سەمەي  قالاسىنداعى  پەداگوگيكا  ينستيتۋتىنىڭ  دەنە  شىنىقتىرۋ  فاكۋلتەتىن   تامامداعان .

1983  جىلى  ۋكراينانىڭ  پولتاۆا  قالاسىندا  سامبودان  دسو   «بۋرەۆەستنيك»  قوعامىنىڭ  بۇكىلوداقتىق  بىرىنشىلىگىندە  ەكىنشى  ورىندى  يەلەنەدى  جانە « سسسر  سپورت  شەبەرى»  اتاعىن  الادى .   وسى  1983  جىلى  بۇكىلوداقتىق   دسو  « ترۋد»  قوعامىنىڭ  جەڭىمپازى  بولىپ ، التىن  مەدالىن  جەڭىپ  الادى .  مۇحتار  تاشكەنباەۆ  بۇدان  كەيىن  دە  سامبودان  جانە  قازاقشا  كۇرەستەن  كوپتەگەن  بۇكىلوداقتىق  جانە  رەسپۋبليكالىق  جارىستارعا  قاتىسىپ ، جۇلدەلى  ورىنداردى  جەڭىپ  العان .  ماسەلەن ، 1985  جىلى  جەزقازعان  وبلىسىنىڭ   جاڭارقا  قالاسىندا ، قاراعاندى  وبلىسىنىڭ  اقادىر  قالالارىندا  قازاقشا  كۇرەستەن  رەسپۋبليكا  بىرىنشىلىگىندە  جەڭىمپاز  اتانىپ ، ءبىرىنشى  ورىندارىن  جەڭىپ  العان .  وسى  جارىستاردا  وعان «تۇيە  بالۋان»  جانە  «ۇزدىك  كۇش – جىگەر»  دەگەن  اتاعىن  بەرگەن . سەمەي  پەداگوگيكا  ينستيتۋتىندا ، بارشاتاس  اۋدانىنىڭ  مەكتەبىندە  قىزمەت  ىستەگەن . قازىر  كاسىپكەرلىكپەن  اينالىسادى . وبلىستىق، اۋداندىق   قۇرمەت  گراموتالارىمەن  ماراپاتتالعان .

            مارات   جۇمابايۇلى ، ءۋالي  قاجى  نەمەرەسى   ( 1962 ج. )

اباق  كەرەي ، جاستابان ، بەگىمبەت ، بەكنازار ، قۇدايبەردى ، جاۋقاشار ، شاقانتاي  ( جاڭىل )  ، قۇلباراق ، ءشۇرشىت ، قيال ، قانسارى ، ءۋالي ، جۇماباي ودان – مارات .

مارات  جۇمابايۇلى  1962  جىلى  بۇرىنعى  شۇبارتاۋ  اۋدانى ، بارشاتاس  اۋلىندا  تۋعان . 1980  جىلى  ورتا  مەكتەپتى ، 1989  جىلى  ارناۋلى  ورتا  مال  دارىگەرلىك  تەحنيكۋمدى ، 1991  جىلى  موسكۆانىڭ  بۇكىلوداقتىق  تەلەۆيزيا  جانە  راديو  قىزمەتكەرلەرىن  دايىندايتىن  ينستيتۋتىنىڭ  قالالىق  راديو  رەداكتورلارىنىڭ  جەدەلدەتە  وقىتۋ  ءبولىمىن  بىتىرگەن . 1992  جىلدان  اۋداندىق  « شۇبارتاۋ  شۇعىلاسى» ، 1995  جىلدان  « اياكوز  جاڭالىقتارى» ، وبلىستىق  « ديدار» ، ايماقتىق  «سارىارقا» ، « ەرتىس  ءوڭىرى»  رەسپۋبليكالىق  ادەبي – تاريحي  تانىمدىق  گازەتتەرىنىڭ  اياكوز  اۋدانىنداعى  مەنشىكتى  ءتىلشىسى .

قر  جۋرناليستەر  وداعىنىڭ  ءا. بوكەيحانوۆ  اتىنداعى  سىيلىعىنىڭ  يەگەرى ( 1998)

ماراتتىڭ  اكەسى  جۇماباي  ءۋالي  قاجىۇلى  1918  جىلى  بۇرىنعى  داعاندى  بولىسىنىڭ  10  اۋلىندا  تۋعان . العاشقىدا  فزو نى ، كەيىنىرەك  1938   جىلى  الماتىنىڭ  ەسەپ – نەسيە  تەحنيكۋمىن  بىتىرگەن . بايدىڭ ، قاجىنىڭ  بالاسى  دەپ  قۋعىنعا  تۇسكەن .  1940  جىلعا  دەيىن  ارال  تەڭىزى  ماڭىندا  جۇمىس  ىستەگەن . سودان  كەيىن  ەلگە  ورالىپ ، قىزمەت  ىستەپ ، 1942 – 1944  جىلدارى  ۇلى  وتان  سوعىسىنا  قاتىسقان . رۋمىنيانى  ازات  ەتۋدە  جارالانىپ ،  ەلگە  ورالعان . اۋداندا  ءارتۇرلى  قىزمەتتەر  اتقارعان . قىزىل  جۇلدىز  وردەنىنىڭ  يەگەرى . 1980  جىلى  قايتىس  بولعان ، بارشاتاس  اۋلىندا  جەرلەنگەن .

                                         شوتەباەۆ بولات ءومىشۇلى   (1958 – 1992)

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، قۇداباي، نايمانتاي، شوتەباي، ءومىش ،ودان -بولات.

شوتەباەۆ ب. بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، مالكەلدى اۋىلىندا تۋعان. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ الماتى قالاسىنداعى ەنەرگەتيكالىق ينستيتۋتىن تامامداعان. ەڭبەك جولىن «العاباس» سوۆحوزىندا جۇمىسشىلار كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ باستاعان.

شۇبارتاۋ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە نۇسقاۋشى بولىپ ەڭبەك ەتتى. وبلىستىق جانە اۋداندىق پارتيا كوميتەتتەرىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا اۋداندىق ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقاردى. ميليتسيا كاپيتانى دارەجەسى بەرىلگەن. قىزمەت بابىن ورىنداپ جۇرگەندە 1992 ج. دۇنيە سالدى. شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ «العاباس» كەنشارىندا جەرلەنگەن.

بولاتتىڭ  اكەسى  شوتەباەۆ  ءومىش ( 1900 – 1969 )  شۇبارتاۋ  اۋدانىنىڭ  ونىنشى  اۋلىندا  تۋعان . سوعىسقا  دەيىن  تەلمان  كولحوزىندا  جۇمىسشى ، فەرما  مەڭگەرۋشىسى  بولعان . 1941 – 1945  جىلدارى  ۇلى  وتان  سوعىسىنا  قاتىسقان ، سوعىس  ارداگەرى . سوعىستان  كەيىن  تەلمان  كولحوزىندا ، العاباس  سوۆحوزىندا  جۇمىسشى  بولىپ  ەڭبەك  ەتكەن . وتان  سوعىسىنىڭ  مەدالدارىمەن  ماراپاتتالعان . قۇر  وزەنىنىڭ  بويىندا  جەرلەنگەن .

                     ساسەنوۆ ساعىندىق قۇرماشۇلى   (1968 – 2002)

اباق  كەرەي، جاستابان، اللاقىدىر، قوياناق، سارباس، بەگىمبەت، بەكنازار، جاۋعاشار، شاقانتاي، قۇلباراق، قۇداباي، نايمانتاي، ساسەن، قۇرماش  ودان  ساعىندىق .

ساسەنوۆ س. بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، قوساعاش اۋىلىندا تۋعان. 1985 ج. «گورنىي» ورتا مەكتەبىن التىن مەدالمەن بىتىرگەن. 1992 جىلى قازاقتىڭ اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىن «اۋىل شارۋشىلىعىن ەلەكترلەندىرۋ» ماماندىعى بويىنشا تامامداعان. ەڭبەك جولىن شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ «گورنىي» سوۆحوزىندا ينجەنەر-ەلەكتريك (1992 ج.) بولىپ باستاعان. 1993 – 1996 جىلدارى سول سوۆحوزدا باس ينجەنەر بولىپ قىزمەت ىستەگەن.                         

1998 جىلدان الماتى قالاسىندا ەڭبەك ەتتى. 2002 ج. 14 قاراشادا الماتىدا مەزگىلسىز قايتىس بولدى. «گورنىي» (قازىر بايقوشقار) كەنشارىندا جەرلەنگەن.

                          تەنتەكسارى    شەجىرەسى

تورعاي    بابانىڭ   ءبىرىنشى   ايەلىنەن   سەگىز   ۇل   بولعان :

-تەلەۋ ، بولەگەن ، ءابىل، قابىل ، ارعاناتى ، كەيىكەن ، ايتباي ، نىسان .

ەكىنشى   ايەلىنەن : – سەكسەنباي ، توقسانباي .ءۇشىنشى   ايەلىنەن : -  ىرىسقۇل ، قۇيىلىس .تەلەۋدەن: -قايتارمىس، تاڭعازىق، شولاق، ءداۋ، قۇلبابا، جويىت، شاڭ.

بولەگەننەن : – 15  ۇل ، جارقىنباي ، ىلەباي ، جولباي ، ارىستانباي ، ەركەباي ، تۇعىل ، جيدەباي ، كەڭەسباي ، كەڭەسبەك ، ءالي ، بوباي ، راحمەت ، بۇعىباي ، نايمانباي ، جارقىن .ابىلدەن:- ءجۇنىس، ابىلاي،قاسەيىن،قۇسايىن، سارسەنباي، مۇقامەتجان، اسەيىن .قابىلدان: – قاسەيىن، قۇسايىن، سارسەنباي ، جانعابىل ، بايقادان ، بۋراباي .

كەيىكەدەن : – بوجەي ، بوجەباي ، ءشيىش ، ءتۇيىنشى ، جارىقباس .   ايتبايدان   ۇرپاق   جوق .   نىساننان : – كوكەباي ( كوپباي ) ، كۇزەنباي ، كۇزباي ( كۇرەكباي ) .

تورعاي   بابانىڭ   ەكىنشى   ايەلىنەن :   سەكسەنبايدان : – قاۋمەت ، تۇلانباي ، ويناقباي ، جايناقباي ، كوپجان ، باقاباي ، كەرسارى ، بۋراشا ، تۋلاقباي  ( سول  داۋىردە   بۇلار  سارىوزەك   دەگەن   جەردە   تۇرادى   ەكەن ) .

توقسانبايدان : – دەمەۋ ، مارعاناتى ، جاقاي ، ساياق .تورعاي   بابانىڭ   ءۇشىنشى   ايەلىنەن : ىرىسقۇلدان   دەرەك   جوق . قۇيىلىستان  : – ابدراحمان ، ەرلىباي ، جىلعىس .  قايتارمىستىڭ   ءبىرىنشى   ايەلىنەن : – پارىز ، باندات ، سەرعازى ، سارسەن ، سارەسى .  ەكىنشى   ايەلىنەن : – ءبىتي ، ءبىتىم ، جاكەلدى .  ءۇشىنشى   ايەلىنەن : – مەيىرىم ، ايتمىرزا .  تاڭعازىقتان : – تاتتىمبەك .

شولاقتان : – ءتالتۇس ، تاڭاتىس ، سماعۇل ، ىبىراي .

داۋدەن : – سمايىل ، بابىرباي ، جامانسوپى .

قۇلبابادان  شيبۇت  جالعىز  ۇل  بولعان ، «كوكتۇمادا»   تۇرادى .

جويىتتان   ۇرپاق  جوق .  شاڭنان – بايارىس .جارقىنبايدان : – مۇستاپا ، ومار .

ىلەبايدان   ءبىر  بالا   بار  ەدى . جولبايدان   بالا   جوق .ارىستانبايدان  – ءجۇمادىل .  ەركەبايدان   ۇرپاق   جوق .  تۇعىلدان ، جيدەبايدان  – دەرەك   جوق .

كەكەسبايدان :  دۇيسەنبەك . كەڭەسبايدان ۇرپاق   جوق .اليدەن : – قۇرمان ، سەيىت ، تۇماتاي .بوبايدان   دەرەك  جوق .راقىمەتتەن : – دۇيسەكباي ، اقمەتجان ، ورالبەك .

بۇعىبايدان  – شىنباي . نايمانتايدان -  ماتاي . جارقىننان -  ابىلاي .  ابىلدەن – قاسەيىن .  قاسەيىننەن : – ءورازالى ، مومىنتاي ، مۇقاتاي ، ورازباي ، جيەنباي ، قالي ، اكبار ، مۇقاش .قۇسايىن ، مۇقامەتجان ، اسەيىننەن   ۇرپاق   جوق   بولاتىن .  قابىلدىڭ   سارسەنباي   دەگەن  ۇلىنان   كەزىندە   ءبىر  ۇل   بار .

ارعاناتىنىڭ   بيجىگىت   دەگەن   ۇلىنان   شەنگەمىت   دەگەن   ءبىر   ۇل   بار .

بوجەيدەن : – مۇقاتاي  . مۇقاتايدان : – بايمۇقا ، ماعاۋيا .

بوجەبايدان : – شۋار ، سارى ، جەينەش .  جارىقباستان   دەرەك   جوق .

كوكەبايدان ( كوپباي ) : – دونباي ، بەسبەك ، جاقىپبەك .

كۇزەنبايدان : -  ومار ، وسپان .كوزبايدان ( كۇرەكباي )   بەلگىسىز .

توقسانبايدىڭ  ۇلى   دەمەۋدەن : – جومارت ، باقاي  دەگەن   بالالارىنان   ەكى   ۇل   بولعان ، اتتارىن   بىلمەدىم ، ساياق   دەگەن   بالاسىنان   ءبىر   ۇل   بولعان .

تورعاي   بابانىڭ   ءۇشىنشى    ايەلىنىڭ   بالالارىنان    بىلەتىنىم : – جىلعىس  ، ودان   قوجاحمەت ، ودان  اسەمباي .  بارىزدان : – ايدىنكول ، شالقار ، شوپتىكول   تۋعان ،  تانەكە ، بازار .سەرعازىدان : – بەيسەنقۇل .

سارسەننەن : – بوزاي ، بوزاباي ، اكىمبەك ( قاراتاي ، الاتاي ) .قاراتايدان : – ەرەن ، …بىتىمنەن   ءۇش   ۇل   بار   ەدى ، ۇشەۋى   دە   وپات   بولعان .

جانكەلدىدەن   ءۇش   ۇل  بار .مەيىرىمنەن : – جاتاقباي ، … الاتايدان : – بوشان .   بوشاننان : – ءومىرجان .ايتمىرزادان : – قۇدايبەرگەن .

تاتتىنبەكتەن  ەكى   ۇل  بار   بولاتىن  .شولاقتىڭ   ۇلى   تالتۇستەن : – ىسقاق ، سۇلەيمەن ، سىدىق .شولاقتىڭ    ۇلى   تاڭاتىستان  ۇرپاق   جوق  .

شولاقتىڭ   ۇلى   سماعۇلدان : – جولداس ، سەرىك .

شولاقتىڭ   ۇلى   ىبىرايدان : – اعىمجان ، جۇماجان .

بولەگەننىڭ   تۇڭعىش   ۇلى  جارقىنبايدان : – مۇستافا .

مۇستافادان : – تۇرسىن ، قابدولدا .بولەگەننىڭ   ەكىنشى   ۇلى  وماردان   بالا   جوق . .

    قىتايداعى    تورعايلارعا  ( تەنتەكسارى   شەجىرەسىنە )  قوسىمشا :

بارىزدان : – شالقاركول ، ايدىنكول ، دادانكول ، شوپتىكول ، بالاورىك .

شالقاركولدەن : – توقاي ، قاجەت ، كوتىكول ، كەڭەسجان ، نۇرقىز .

ايدىنكولدەن : – ايتقان ، ابەن ، سولتانكول ، مايلىكول ، ماجيت ( شەشەن ).

دادانكولدەن   بالا   جوق .شوپتىكولدەن : – ديحانكول ، سايرانكول ، ۇرانكول ( الي ) ، ايتبالا (قىز) .توقايدان  : – بىلىمبەك ، عىلىمبەك ، نۇرلانبەك ، جاسۇلان .

قاجەتتەن : – باركول ، تۇركول ، باقىتجان ، ەركىن ، ەرجان .

كوتىكولدەن : – جۇماش .كەڭەسجاننان : – ارقات ، ايناگۇل .

ايتقاننان : – بۇركىتباي .  ابەننەن : – ابدوللا ، كارىم ، راقىمجان ، ەربولات .

سولتانكولدەن : – مارحابا .  مايلىكولدەن : – ماقسات ، ەرتوستىك ، ەرمۇرات .

ماجيتتەن   ءبىر   قىز .شوپتىكولدەن : – ديحانكول .    ديحانكولدەن : – مادەني ، ءجامالي ، جەڭىسقان .سايرانكولدەن : – سەرىكقالي ، دۇيسەنقالي ، بەرىكقالي .

ۇرانكولدەن ( الي ) : – بازارقالي ، بەيسەنقالي . ايتبالا   ءۇرجاردا   تۇرادى .

مادەنيدەن : – جەمىسقان ، ءالمارۋا .ءجاماليدان : – ابىلاي ، ءايجۇز ، ايبالا .

بولەگەننىڭ   ۇلى   راقىمەتتەن : – دۇيسەكباي ، احمەتجان ، ورالبەك .

دۇيسەكبايدان : – تەنتەكسارى ( باتىر   بولعان ) .

تەنتەكسارىدان : – نۇرعيزا ، نۇرسيپا ، بايمولدا  ( قازاقستاندا   قالعان ) .

بايمولدادان : – ەدىگە ، ەربولات ، ابىلاي ، اباي    ( اياگوزدە   تۇرادى ) .

تەنتەكسارىدان   قىتايدا   تۋىلعان    بالالار : – بەكەنبەك ، ورازحان ، تولەۋحان ، ءادىلحان ، نۇرجاميلا ، گۇلجاميلا .بەكەنبەك    اسكەرگە   بارىپ    قازا   بولعان .

ورازحاننان : – نۇرگۇلسىم ، ايگەرىم ، مازيلان ، ىرىسكەلدى . تولەۋحان ، ءادىلحان   دەگەن   ۇلدارى   ەرتە   قايتىس   بولىپتى .

                          قىتايداعى    قىرعىز    انادان    تاراعاندار :

جاۋقاشاردان    قوياناق ، ودان   مەڭلىباي ، ودان    ەسباي .

ەسبايدان : – ايماعامبەت ،  بايماعامبەت  ( بۇلار   قازاقستاندا    قالعان ) .

جابىقبايدان : – تۇرسىنباي ، اۋباكىر ، اسقار ، ءابدى .

تۇرسىنبايدان : – ءجۇنىس ، نۇرسۇلتان ، سولتانبەك ، اسانبەك .

جۇنىستەن : – ساۋلەتحان ، جۇماباي  . جۇمابايدان : – الەن ، ءانۋار ، اناتاي ، ىنتاي .

الەننەن : – نۇرجان ، نۇرلان ، باقتيار .   ءانۋاردان  -  باعدات .

اناتايدان : – ايقىن ، ارشىن .  ىنتايدان  – باقمۇرات .

نۇرسۇلتاننان : – مۇراتبەك ، جازى .   مۇراتبەكتەن -  نۇرداۋلەت.

اسانبەكتەن  : – ەرعالي ، ەرمۇحامەت . نۇرداۋلەتتەن  -  اسحات .

ءجازى  مەن  سۇلتانبەكتەن  ۇرپاق   جوق .

ەرعاليدان : – عالىم ، ءۋالي ، ءنۇرالى ، قالي ، مۇرات ، ءادىل .

عالىمنان – اڭسار . ۋاليدەن – قاينار . اسقاردان  – قاريپولدا .

قاريپولدادان  – ايقىن .  ايقىننان  – ايدىن .     

قىتايداعى   ىلەنىڭ   قورعاس   اۋدانىنداعى   شاقانتاي    ۇرپاقتارى . 

ىلەنىڭ   قورعاس   اۋدانىندا   شاقانتاي    ۇرپاعىنان   30   تۇتىندەي   بار . اجەلەرىمىز   تۋرالى   ەكى   ءتۇرلى    دەرەك   بار :

1.  شاقانتاي    بابامىز   قىرعىزداردى    شاپقاندا   « قاراقالپاق»   دەگەن   قىزدى   الىپ   كەلگەن ، ءبىز  سول   قاراقالپاق    دەگەن   ەڭ    كىشكەنە   ايەلىنەن    تارايدى    ەكەنبىز ….

2. تاعى   ءبىر   اڭگىمەدە   بىزدەردى    شاقاڭنىڭ    قىرعىز   ايەلىنەن    تارايدى   دەيدى .

شاقانتاي    ۇرپاعى   جابىقباي   قازاقستاننان   قىتايدىڭ   شىڭگىل    اۋدانىنا  ، ودان   ىلەنىڭ   قورعاس   اۋدانىنا   كەلىپ    قونىستانىپتى .  جابىقبايدىڭ     ايماعامبەت ، بايماعامبەت   دەگەن    بالالارى   قازاقستاندا    قالىپتى .

جابىقبايدان :  تۇرسىنباي ، اۋباكىر ، اسقار ، ءابدى  ;

تۇرسىنبايدان :  ءجۇنىس ، نۇرسۇلتان ، سۇلتانبەك ، اسىنبەك ;

جۇنىستەن :  ساۋلەتقان ، جۇماباي . ساۋلەتقان   قايتىس  بولعان .

جۇمابايدان : الەن ، ءانۋار ، اناتاي ، ىنتاي ; الەننەن   نۇرجان ، نۇرلان ، باعيتار

نۇرجاننان :  يلياس ;    ءانۋاردان  :   باعدات ;

اناتايدان :   ايقىن ، ارشىن ;   ىنتايدان  :  باقمۇرات ;

نۇرسۇلتاننان :  مۇراتبەك ، ءجازى ;   مۇراتبەكتەن  :  نۇرداۋلەت ;

نۇرداۋلەتتەن  :   اسحات ;  سۇلتانبەكتەن   بالا    جوق .   اسىنبەكتەن  :  ەرعالي ، ەرماعامبەت ;  ەرعاليدان :  عالىم ، ءۋالي ، ءنۇرالي ، عالي ، مۇرات ، ءادىل ;    عالىمنان    اقسار ; ۋاليدەن :  قاينار  ; اسقاردان :  عاريپولدا ;   عاريپولدادان  :  ايقىن ;

ايقىننان :  ايدىن ;ابدىدەن  :  سىدىق ، مۇقامەتجان ، ورازباي ، جۇماعالي ;

سىدىقتان  :  سارسەبەك ;   سارسەبەكتەن  رامازان ، رايقان ;

رامازاننان  :  ماعجان ;  مۇقامەتجاننان  : نۇرلان ، ەركىن ، نۇرداۋلەت ;

نۇرلاننان  : نۇرباقىت ، ەرباقىت ;  ەركىننەن : ەربول ، ەرلان  ;

نۇرسۇلتاننىڭ    نۇرداۋلەتىنەن   : ەرشات ، ەرسىن ;

ورازبايدان  : جارقىن ، تۇرسىن ، ەرمەك ;   جارقىننان : ەسقان ، نازار ;

جۇماعاليدان    نۇرعالي ، سەرىك .  ناريماننان : – امانكەلدى ، امانجول .

امانكەلدىدەن : -  ەسبول ، دوسبول . امانبولدان    ءبىر   ۇل   بار .

قوجاقمەتتەن : – اكىرامحان ، تولەۋ ، تولەش ، بودەن ، بەكەش ، گۇليا ( قىز)

بودەننەن :  ەسقات .قۇلباراق ، تىنىبەك ، بەگىم ، وسپانقۇل ، نىعىمەت .

نىعىمەتتەن   : – توقان ، ايقىن .

بايباتىرۇلى ىقىم 1876 جىلى تۋعان. 1937 جىلى 14 قاراشادا اتىلعان.
كەرەي – جاستابان – شاقانتاي – سوقىرشەبەك – بايباتىر – ىقىم
ىقىمنان جالعىز ۇرپاق  - قازىنا ىقىمقىزى 1916 جىلى تۋىپ، 1978 جىلى ومىردەن ءوتتى.

                                   مۇشەل    تۋرالى                            

ون ەكى جىل – ون ەكى حايۋاندار اتىمەن تاڭبالانادى: تىشقان، سيىر، بارىس، قويان، ۇلۋ، جىلان، جىلقى، قوي، مەشىن، تاۋىق، يت، دوڭىز. قازاقتا مۇشەلدەن وتكەندە – تاۋبە دەپ، ساداقا تاراتقان. «مۇشەلىڭىز قۇتتى بولسىن» – دەپ قۇتتىقتاپ وتىرعان. «جەتى مۇشەل جاساعاننىڭ جانى پەيىشتە بولادى» – دەگەن دە ءسوز بار :

تىشقان 1900  1912  1924  1936  1948  1960  1972  1984  1996  2008  2020

سيىر      1901  1913  1925  1937  1949  1961  1973  1985  1997  2009  2021

بارىس    1902  1914  1926  1938  1950   1962  1974  1986  1998  2010  2022

قويان      1903  1915  1927  1939  1951  1963   1975  1987  1999  2011  2023

ۇلۋ       1904  1916  1928  1940   1952  1964   1976  1988  2000  2012  2024

جىلان  1905  1917  1929  1941   1953  1965   1977  1989  2001  2013  2025

جىلقى  1906  1918  1930  1942  1954  1966   1978   1990  2002  2014  2026

قوي        1907  1919  1931  1943  1955  1967   1979   1991  2003  2015  2027

مەشىن   1908  1920  1932  1944  1956  1968   1980   1992  2004  2016  2028

تاۋىق    1909  1921  1933  1945  1957  1969   1981   1993  2005  2017  2029

يت         1910  1922  1934  1946  1958   1970   1982  1994  2006  2018   2030

دوڭىز   1911  1923  1934   1947  1959   1971    1983   1995  2007  2019   2031

شاقانتاي  تۋرالى ەلگە تاراپ كەتكەن  اڭگىمەلەر

شاقاڭ  جاڭىل  بايبىشەگە  ۇيلەنگەننەن  كەيىن، ءوزى قارۋ-جاراعىمەن، نوكەرلەرىن ەرتىپ كوشتى قورعاپ، ال جاڭىل بايبىشە جورعاعا مىنگەن ءسان – سالتاناتىمەن كوشتىڭ الدىندا كەلە جاتادى. بۇل كەزدە كۇڭى قالماق قىزى ەڭكە جاياۋ تۇيەنى جەتەكتەپ كوشكە ىلەسىپ، قورلىققا شىداماي شاقانتاي باتىر قاسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا الدەنەنى ايتىپ، نازالانىپ سويلەپ قويادى.
- مەن ءوتىپ بارا جاتقاندا نەگە سويلەيسىڭ؟ – دەپ، شاقاڭ ساداعىن جۇلىپ الىپ ەڭكەنى اتىپ جىبەرەدى دە، ءوزى العا ءجۇرىپ كەتەدى. بوكسەسىنەن ساداقتىڭ وعى تيگەن ەڭكە ەكبەتىنەن ءتۇسىپ، قانعا بوگىپ جاتادى. كوش توقتاپ، ۋ-شۋ بولىپ، كوش الدىندا كەتىپ بارا جاتقان جاڭىل بايبىشەگە حابار جەتەدى. وقيعا بولعان جەرگە كەلسە، ەكپەتىنەن جاتقان ەڭكە ساداقتىڭ جەبەسىن ەشكىمگە العىزباي «مەنى كىم اتسا، سول كەلىپ جەبەنى ءوزى سۋىرسىن، ايتپەسە وسى جەردە ولەمىن» - دەپ جاتقان كۇڭدى كورەدى دە، جاڭىل الدىڭعى جاققا وزىپ كەتكەن شاقاڭا كىسى شاپتىرىپ شاقىرتادى. شاقاڭ دا بايبىشەنىڭ شاقىرۋىمەن قايتا كەلگەندە جاڭىل وعان: «جەبەنى ءوزىڭ سۋىرىپ ال»، – دەپ ايتادى. اتىنان قارعىپ تۇسكەن باتىر ەڭكەنىڭ ەتەگىن كوتەرىپ، ءبىر اياعىمەن بوكسەسىنەن باسىپ تۇرىپ، قولىمەن جەبەنى سۋىرىپ الىپ لاقتىرىپ جىبەرەدى دە، كەتپەكشى بولىپ ىڭعايلانا باستاعاندا جاڭىل وزىنە شاقىرىپ الىپ: – باتىرىم، سەن ءوز اعاتتىعىڭدى ءوزىڭ جۋىپ، ءوز قولىڭمەن ساداق جەبەسىن سۋىردىڭ. سەن ەڭكەنىڭ ەتەگىن كوتەرىپ، ونىڭ تانىنە قولىڭدى تيگىزدىڭ، ەندى سول ايىبىڭ ءۇشىن وسى ەڭكەنى توقالدىققا الاسىڭ، – دەپ، كوشتى توقتاتىپ، ءۇي تىككىزىپ توي جاسايدى. سول ەڭكەنىڭ زيراتى بۇگىندە سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، «العاباس» سوۆحوزىنىڭ جەرىندە مالگەلدىدەن تومەن تۇرعان كۇمبەز زيرات. ەڭكەدەن قۇلباراق دەگەن جالعىز ۇل تۋعان. شاقانتاي ۇرپاقتارىنىڭ  ىشىندەگى ەڭ كوپ وسكەن اتالاردىڭ ءبىرى.
… شاقانتاي  بايبىشەسى جاڭىل وتە اقىلدى، ەل قامىن، ۇرپاق ءوسۋىن ويلاعان دانىشپان انا بولسا كەرەك. وسى جاڭىل شاقاڭا وزىنەن باسقا ون ەكى ايەل اپەرىپ، ءوز قولىنان وتاۋ شىعارىپ وتىرعان. شاقانتايعا «باتىرىم، سەن جورىقتا جۇرەسىڭ، ەل ارالاپ، اڭ قاعىپ كەتەتىن، اۋىلىڭدا بولمايتىن كوپ كۇندەرىڭ بولادى، سول ساپارلارىڭنان قايتقاندا قاي اۋىلىڭا كەلسەڭ دە جەتەكتەگەن تۇيەڭدى باقىرتىپ، اۋىل يتتەرىن ابالاتىپ، ءوزىڭ داۋىستاپ دىبىس بەرىپ، ەلدى دابىرلاتىپ كەل»، – دەيدى ەكەن. مۇنىسى «قانشاما سەنىمدى دەگەنمەن ايەلدەرىڭ سەنىڭ كوزىڭە ءناپسىسىن تيا الماي ءشوپ سالۋى مۇمكىن. ال، سەن ءۇن-ءتۇنسىز كەلىپ ۇستىنەن تۇسسەڭ  بىرەۋى جازىم بولادى, ەل بۇلىنەدى، شىرقىمىز بۇزىلادى، سوندىقتان سەن جولاۋشىلاپ قايتقاندا دابىرلاتىپ كەلسەڭ، كىنالى ادام ءوزى دە كەتىپ قالادى. ال، ايەلدەرىڭ ەكىقابات بولسا، ونىڭ ءبارى سەنىڭ بالاڭ، ۇرپاعىڭ بولىپ وسەدى»، – دەپ ايتىپ وتىرادى ەكەن. وسى بايبىشەنىڭ ايتقانى كەلىپ، شاقاڭ ۇرپاعى رۋلى ەلگە اينالىپ كوبەيسە، ءوزى وسى ەلدىڭ ۇرانىنا اينالدى، جارىقتىق.
… شاقانتاي ۇرپاقتارى ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە ءوسىپ، بىرنەشە اۋىل بولىپ جاعالاي وتىرعاندا، كەرەي ەلىنە باسقا ەلدەن ەكى جولاۋشى جىگىتتەر كەلەدى. ەل شەتىنە ىلىنگەن سوڭ ءار اۋىلعا توقتاپ: «مىناۋ كىمنىڭ اۋىلى، اناۋ كىمنىڭ اۋىلى» – دەپ سۇرايتىن ادەت بويىنشا جاعالاپ كەلە جاتادى. قاي اۋىلعا سوقسا دا، «مىناۋ كىمنىڭ اۋىلى» دەپ سۇراسا دا: – «شاقانتاي اۋىلى»، «شاقاڭنىڭ پالەنشە دەگەن بالاسىنىڭ اۋىلى»، – دەپ قايتالانا بەرەدى. تەك «شاقانتاي اۋىلى، شاقاڭ اۋىلى» دەگەن سوزدەن باسقا ەشتەڭە ەستىمەگەن ەكى جىگىت نازالانىپ، كەلەسى ءبىر اۋىلعا كەلگەندە اتتان ءتۇسىرىپ جاتقان شاقاڭنىڭ ءوز اۋىلىنىڭ جىگىتتەرىنە دە:
كىمنىڭ اۋىلى؟ – دەگەن ساۋالدارىن قويادى. بۇل اۋىلدى «شاقانتاي اۋىلى» – دەيدى، سوندا دەگبىرسىز ەكى جىگىت:  «قىزىڭدى ۇرايىن، ەل شەتىنە كىرگەننەن انا اۋىلعا بارساڭ دا، «شاقانتاي اۋىلى»، مىنا اۋىلعا بارساڭ دا «شاقانتاي اۋىلى» – نەتكەن كوپ اۋىل؟» ءوسىپ كەتكەن ەل، قىزىڭدى پالەن ەتەيىن» – دەپ بوعاۋىز ءسوز ايتىپ، بالاعاتتاپ اتتارىنان ءتۇسىپ، قوناق ۇيگە كىرىپ، ورنالاسىپ جاتادى. اۋىلعا كەلگەن جولاۋشىنىڭ كىمدەر ەكەنىن ەل اعاسىنا حابارلايتىن سالت بويىنشا شاقاڭا دا ەكى جولاۋشى جىگىتتەردىڭ باسقا ەلدەن كەلگەنىن، ال ولاردىڭ دەگبىرسىزدەنىپ «قىزىڭدى ۇرايىن، نەتكەن كوپ اۋىل» – دەپ بالاعاتتاعاندارىن دا جەتكىزىپ قويادى. شاقاڭ قوناق كادە بويىنشا مال سويعىزىپ كۇتكىزەدى دە، «بۇل جىگىتتەردى ءبىر سىنايىق، بوقتاپ قىزىڭدى ۇرايىن»، – دەسە ناعىز ەركەك ازاماتتار ما، جوق، الدە اۋزىنان بوقتىق كەتپەيتىن بىلاپىت، قولدارىنان تۇك كەلمەيتىن قىدىرماشىلار ما» – دەپ، جىگىتتەرىنە تاپسىرما بەرەدى. قوناقتار تاماعىن ءىشىپ، ەل جاتاردا ەكى جىگىتتىڭ جاتقان ۇيىنە ءوزىنىڭ اۋىلىنىڭ ەكى قىزىن قوسا توسەك سالدىرىپ، ءبىر ۇيگە تۇنەپ شىعۋعا جەڭگەلەرى ارقىلى تاپسىرما بەرەدى دە: ەگەر ەكى جىگىت ناعىز ەر-ازاماتتار بولىپ، قىزداردىڭ قوينىنا بارسا سولارعا ۇيلەندىرىپ، ەكەۋىن كۇيەۋ جىگىت ەتىپ، قىزدارىن ۇزاتىپ، توي جاسايتىنىن، ال اۋزىمەن ايتقاندارىن ىسىمەن ىستەمەسە باسقاداي شارا قولدانىپ، ەلگە ماسقارا جاساپ، ابىرويلارىن توگەتىنىن اۋىل ادامدارىنا ەسكەرتەدى. ەرتەڭىندە قوناقتار تۇرعان سوڭ قىزدارىن شاقىرتىپ، جولاۋشى ەكى جىگىتپەن قىزدار اراسىندا ەشتەڭە بولماعانىن، جىگىتتەردىڭ جۇرەكسىنىپ قىزداردىڭ قوينىنا بارا الماعاندارىنا كوزدەرى جەتكەن سوڭ ەكى جىگىتتى شاقىرتىپ الادى دا، كەشە ەل شەتىنە ىلىنگەننەن باستاپ ىستەگەن قىلىقتارىن, بوقتاعاندارىن مويىنداتىپ، اۋىزدارىمەن ايتقاندارىن قىزداردى قاستارىنا سالىپ جاتقىزعاندا دا قىزدارعا تيىسە  الماعان، ال ولاردىڭ تەك بوقتامپاز، ەل بۇلدىرگىش، قولدارىنان ەشتەڭە كەلمەيتىنىن، ەركەك بولۋعا ىلايىق ادامدار ەمەس ەكەنىن ەسكەرتىپ، ايىپتارىنا اتەك بولاتىندارىن ايتادى. اۋىلداعى قوجانى شاقىرتىپ، ەكەۋىنىڭ دە ەركەكتىك بەزدەرىن سىلىتىپ الىپ تاستاتقىزادى دا اتەك (ەركەكشورا) جاساپ، جازىلعانشا ۇستاپ، ەلىنە قايتارىپ جىبەرەدى. مىنە، بۇل اڭگىمە دە ەل اراسىندا اڭىز بولىپ تاراپ، شاقانتاي تۋرالى ايتىلاتىن كوپ اڭىزداردىڭ بىرىنە اينالدى. بۇل ءبىر ەستىگەن كىسىگە قاتىگەزدىك بولىپ كورىنۋى دە مۇمكىن، ال شىندىعىندا بۇل قاتىگەزدىك ەمەس، «اڭداماي سويلەگەن – اۋىرماي ولەدى» – دەگەن وسى. شاقاڭ ۇزاق جاساپ 1793 جىلى، ياعني، 87 جاسىندا باقاناس بويىنداعى قاراۋىل توبە باسىندا قايتىس بولعان. بۇرىن تەك تاستان ۇيىلگەن قورىم زيرات قانا بولسا، كەيىن ۇلكەن كۇمبەزگە اينالعان. شاقانتاي قابىرىنىڭ سول جاعىندا ءۇش – ءتورت قادام بيىكتەۋ جەردە تاعى ءبىر قابىر – قورىم تاس بار. ول ماتاقتىڭ زيراتى، جاستابان كەرەي بەگىمبەتتىڭ بەكنازار – قوساي، بەكنازاردان قۇدايبەردى، ودان مايباسار مەن جاۋعاشار (الشاڭ) تۋادى. مايباساردان ماتاق، جاۋعاشاردان شاقانتاي تۋادى، ياعني ماتاق پەن شاقانتاي نەمەرە – تۋىس. ماتاق شاقاڭنىڭ نەمەرە اعاسى، باتىر ادام. ەكەۋى ءتىرى كۇندەرىندە جاۋعا بىرگە اتتانسا دا، اۋىل ىشىندە، اعايىن اراسىندا الدە ءبىر كيكىلجىڭمەن تاتۋ بولماسا كەرەك. وسى ارازدىق ماتاق قايتىس بولعاننان كەيىن شاقاڭنىڭ: «مەن ولگەندە ماتاقتان تومەنىرەك جەرگە قويىڭدار تىرشىلىگىمىزدە ارازداسىپ، كەرىسىپ ءجۇر ەدىك، ولگەندە و دۇنيەدە قاتار جاتايىق، مەنىڭ جاسىم كىشى، سوندىقتان ماتاق قابىرىنەن تومەنىرەك جاتايىن» – دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزى كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى بولارلىق. شاقانتاي باتىرعا ۇلكەن كۇمبەز – كەشەن 1993 جىلى، ياعني، قايتىس بولعاننان كەيىن 200 جىلدان كەيىن اق كىرپىشتەن ءورىلىپ سوعىلدى. سول جازدا كۇمبەز سالىنىپ بىتكەن سوڭ بابالارىمىزعا ۇلكەن اس بەرىلىپ، قۇران باعىشتالادى. شاقانتايدىڭ جاڭىل بايبىشەسىنىڭ دە قورىم زيراتى قاراۋىل توبەدە، شاقاڭ كۇمبەزىنىڭ قاسىندا. قاراۋىل توبەنىڭ اينالاسىنداعى كۇمبەز زيراتتار جانە بەيىتتەر شاقانتاي بالالارى مەن ۇرپاقتارىنىڭ جەرلەنگەن جەرى. قاراۋىل توبە كيەلى، قاسيەتتى جەر سانالادى. ءوتىپ بارا جاتقان كوش، جولاۋشى نەمەسە ساپارداعى ادامدار باياۋلاتىپ، كولىگىنەن ءتۇسىپ، باتا وقىپ سىيىنىپ وتەدى.

… «ەلدەن  ەلدىڭ  نەسى  ارتىق ، اسىپ  تۋعان  ەرى  ارتىق»  دەگەندەي ، باتىرلاردىڭ  تابيعاتى  ۇقساس ، كوبى  تاعدىرلاس  بولىپ  كەلەدى .سولاردىڭ  ىشىندە  قايتالانباس  تۇلعا ، قاحارلى  قولباسشى ، جولى  بولەك ، سيپاتى  باسقا  بىرەن  ساران  عاجايىپ  قىراندار  ومىردەن  دۇرىلدەتىپ  ءوتىپتى . ەرتەڭگىگە  اۋاداي  كەرەك  اسىل  قازىنا ، وسيەت  پەن  ونەگە  تاستاپ  كەتىپتى .  ونىڭ  ەسىمى – ەدىگە  تەكتەس  شاقانتاي  باتىر . شەشۋشى  ايقاستاردىڭ  شەبەرى، «قىرعي»  اتانعان ، جويقىن، سۇراپىل   شابۋىلداردىڭ  قولباسشىسى  شاقانتايدىڭ  شەكسىز   ەرلىكتەرىنە  توقتالىپ  جاتپاي ، باتىردىڭ  باسقا  قىرلارىن  بايانداماقپىز . ءا. بوكەيحانوۆ ، م. تىنىشپاەۆ ، م. اۋەزوۆتەردىڭ  شىعارمالارىندا  شاقانتاي  ەسىمى  ايتىلادى . ول شاقانتاي ، الشاڭ ، جاۋقاشار  دەگەن  اتتارمەن  دە  ايتىلا  بەرەدى . ۇلت  تاعدىرىن  ەلدەن  ەرەك تۇسىنگەن  ول  قازاقتىڭ  وسۋىنە ، دامۋىنا  وزگەشە  ۇلەس  قوستى. رۋ، تايپالارىن  ءوز  جەرلەرىنە  باستاپ  العاشقى  ورنالاستىرۋشىلاردىڭ  ەڭ  بەلدىلەرىنىڭ  ءبىرى  بولدى . ارقا ، شىعىس ، جەتىسۋ  ايماقتارىندا  ونىڭ  ءىزى  جاتىر . ونىڭ  ۇلدارى  21  اۋىل  قۇراعان. رۋ  اتىنا   12 ۇل  كوتەرىلگەن . ونىڭ  نارەستە ، بالالىق ، جاستىق  ءومىرتاريحىن  ايتىپ  كورەيىك . وزگە  نارەستەلەر  گە  ۇقسامايتىن  بالا   جاۋقاشار – جامالدان  تۋادى . باسى  ۇلكەن ، تابانى  جالپاق ، دەنەسى  ءىرى  بالا  وتباسىن  ابىگەرگە  تۇسىرەدى ، بەسىككە  سيمايدى . اتاسى  قۇدايبەردى   مەن  اجەسى  كەربيكە  بالاعا  ارناپ  «بۇكتەمەلى  بەسىك»  ىستەتەدى . جىلجىمالى ، اسپالى  «شاقانتاي  بەسىك» – حح   عاسىرعا  دەيىن  ساقتالعان .

                      شاقانعا  بەسىك  شاق  كەلمەي ،

                      شاعىلا  بەرگەن  شىتىناپ .

                      باۋ  مەن  تاڭعىش  ۇزىلگەن ،

                      شىرەنسە  بالا  جاتىپ  اپ .

بالا  جەتى  جاسقا  تولعاندا  15  جاستاعى  بوزبالاداي  كورىنگەن .

                          قۇلمامبەتتىڭ   تولعاۋىنان 

                           شاقانتايعا  نە  كەرەك:                                 

   جىلقى ، كيىك  ورگىزگەن،                       دۇشپان  كەسىپ  وتپەيتىن ،

ارقاداي  الىپ  جون  كەرەك .                 ەبىدەي  سوققان  جەل  كەرەك.

اتالار  كەڭەس  قۇراتىن ،                      ماڭگىلىك  اققان  داريا ،

ايبىندى  بيىك  ءتور  كەرەك .                  سىر، ەرتىستەي  سۋ  كەرەك .

الدىنان  ۇلان  جەتكىزگەن ،                   جەتى  جۇرتتى  سۋارعان ،

ايبىندى  باتىر  ەل  كەرەك.                  كوك  تەڭىزدەي  كول  كەرەك .

باسىنا  بوگدە  شىقپايتىن،                  جاس  قاتىننىڭ  ۇيقىسىن،

الاتاۋ  اسقار  تاۋ  كەرەك .                      جاس  بالانىڭ  كۇلكىسىن ،

                                                                              بۇزدىرمايتىن  حان  كەرەك .

بەكنازارۇلى  قوجاگەلدىنىڭ  شاقانتايدى  باعالاۋى:

شاقانتايعا  اكەلىك  سەنىممەن ، كورەگەندىلىكپەن  قاراعان . تولىپ  جاتقان  كەسەلدەن، مىڭ  ءبىر  اتتى  پالە  مەن  قاتەردەن  اراشالاپتى . شاقانتاي – مايباسار  ارازدىعىنا  توسقاۋىل  قويعان . شاقانتاي  ءوزىنىڭ  اينالاسىندا  – اقىن، ءانشى  مەن  كۇيشى ، ءتاۋىپ ، شەشەن، بارلاۋشى، اڭشى ، سىرنايشى، سىبىزعىشى، بارابانشىلاردى  ۇستاعان . ونىڭ  سىرتىندا  داۋىلپاز، دۋدىعا، دابىل، قوڭىراۋشىلار  بار . شاقانتاي   سارباز  تاڭداۋدا  قاتەلەسپەگەن . قولعا  تۇسكەن  تۇتقىندارعا  ەرەكشە  قاراپتى . ولاردىڭ  جانىن  ساقتاپ،  جەكە – جەكە  اۋىل  جاساپتى . ءوز  ماڭىنا  شاقانتاي  ءداستۇرىن  ورناتىپتى . شاقانتاي  شەشىمى  بۇزىلماعان  ، داۋ  تۋعىزباعان ادىلەتتىگىمەن ، قاتالدىعىمەن  الىس  ايماقتارعا  تانىمال  بولعان…

جىلقى  مەن  تۇيە  وسىرۋدە  تالاي  كورشىلەرىنەن  وزعان. «شاقانتايدىڭ  قۇلاسى» ، «ءشۇرشىتتىڭ  قارا  جىلقىسى»  اتتى  تۇقىمى  بولەك  جانۋارلار  1916 جىلعا جەتكەن. ءشۇرشىتتىڭ ون مىڭ اسىل تۇقىمدى قارا-كوك جىلقىسىن، قيسىقباستىڭ  اتان  تۇيەلەرىن ، ءبىر  «مويناق» تولى  التىن  ۇستاعانىن كىم  بىلمەيدى . قۇلباراق  پەن  بايباراقتىڭ  قۇلا  ءتۇستى   جىلقىلارى  كورشى  ەلدەرگە  دە  بەلگىلى  بولعان …

شاقانتاي  ورتاسىنىڭ  ونەردىڭ  سان  سالاسىمەن  شۇعىلدانعانىن  ەل  جىر  ەتەدى . جورىقتان  ورالعاندا  شاقانتاي  ساربازدارى  سىرنايلاتىپ، كەرنەيلەتىپ ، بارابان  سوعىپ اۋىلعا  بەلگى  بەرەتىن. بايجىگىت  كۇيشىنىڭ  اسكەري، جورىق  كۇيلەرى  «شاقانتاي  مارشىنا»، «تاماشا»  اتتى  كۇيلەرگە اينالعان . وسى  كۇيلەردى  ۇرمەلى، سوقپالى، قاقپالى  اسپاپتارمەن  جاڭبىرلى، جەلدى  كۇندەرى  ويناعاندا  ەرەكشە  اسەرلى، كەيدە  ۇرەيلى  ءۇن  بەرەتىن . اسىرەسە  شاقاڭ  دۋدىعا دەگەن مۋزىكالىق  اسپاپتى 14  جاسىنان  قوىنان  تاستاماعان.. شاقانتاي اكەسى  الشاڭداي  «الشاڭ»  باسىپ  جۇرگەن. شاشى  كۇنگە  شاعىلىسقاندا  وتتاي  قىزارىپ  كورىنەدى  ەكەن . بەتى  قىزىل  شىرايلى، نۇرلى بولعان. جاۋقاشار – جامالدان  اسىل  تۋعان  شاقانتايدان  وربىگەن  قىزىلشىرايلى  لار، قىزىلشاشتىلار، شاعىرلار، قالدىلار، مەڭدىلەر، اقسارىلار، قاراتورىلار، شويقارالار…  بۇگىن  دە  بارشىلىق .

           جاڭىل  ءبىر  ەلگە  قۇت  بولعان ، ەڭكە  ىق  بولعان  دەسەدى .

                  سوقىر، شەبەك، ساۋىسقان، بۇرعى، ءسۇيىر،

                  ەڭكەگە -الما، تويان، قورجىن  بولعان  ءۇيىر.

                  جاڭىلعا – ءدارىپجاپ  پەن قىرعىز، قالپاق،

                  حاق  تاعالا  باق  بەردى، شىقتى  ءبۇيىر.

ەڭكە  دارىندى  انا  ەكەن، بايبىشەگە  جاعىپ  ءبىر  تايپا  ەلگە  تىرەك  بولىپتى. جاڭىل  بايبىشەنىڭ  وسيەتىمەن  ەڭكەگە  بيىك ، جاڭىلعا  ورتاشا  كەسەنە  سالىنعان. ەڭبەكسىز  جاتپاعان، كوزدەرىن  ساتپاعان، باتىرى مەن  اقىنى  كوپ  ەل- كەدەي  بولماس. كۇشكە  سەنگەننەن گورى، كاسىپكە، پىسىقتىققا بەيىمدىلىك  كەرەك  شىعار ، دەپ  وتىرادى  ەكەن…

نەشە  الۋان  ونەردىڭ ، كاسىپتىڭ  تۇرلەرىنە  شاقانتاي  ورتاسى  بەيىم  بولعان. شوپشىمەلىك كاسىپ، تاۋىپتىك  ونەر، وت  قارۋ  جاساۋ، جاۋىنگەرلىك  ساز،  بايجىگىتتىڭ  مۋزىكالىق  اسپاپتارى، «سادىر»  مونشا – شاقانتاي  جىگىتتەرىنە  تانىس  ەدى . شاقانتاي  ءوز  كۇشىمەن  100 شاقتى  سارباز،  ولار 12  اۋىلعا  توپتاسقان . شاقاڭ  تەنتەكتەرىن  ولىمگە  كەسپەگەن ، اۋىر  جازا  قامشى، شىبىق  دۇرە  بولعان … شاقاڭنىڭ 22  ۇلى 12 اۋىل  بولىپ  باقاناس  وزەنىنىڭ  بويىنا  ورنالاسقان  كورىنەدى . ءوزى  80-نەن   اسقاندا  ءۇيدىڭ  جانىنداعى  توبەنىڭ  باسىنا  بارىپ ، اقساقالدارمەن  اڭگىمە  دۇكەن  قۇرىپ  وتىرادى  ەكەن . سوندا  بالالارى، نەمەرەلەرى  كەلىپ  سالەم  بەرگەندە، كەيبىرىن  تانىماي  ، شەشەسىنىڭ  اتىن  سۇراپ  وتىرعان . باتىر  دۇنيە

سالعاندا  ونىڭ  ايەلدەرى  مەن  بالالارى  ءبىرىن – ءبىرى  تاني  بەرمەگەن . جاڭىل  مەن  شاقانتاي  ارقاعا  قايتا  كەلگەندە بەكنازار ، قوساي  جۇرتى جارتى  اۋداندىق  جەردى  بوساتىپ  جاڭىلعا  ەرۋلىك  دەپ  سىيعا  تارتقان . ول  جەر  بۇگىنگى  باقاناس  وزەنى ، قاراۋىل  توبە ، قوساعاش ، ەگىزقىزىل  ايماعى.

                                             مازمۇنى :

1.  شاقانتايدىڭ   اتا    تەكتەرى   تۋرالى   ەستىپ  بىلگەندەرىمىز …………   2
2.  ورتا  زامانداعى  كەرەيلەر…………………………………………………………..  6
3.  شاقانتاي…………………………………………………………………………………….14
4.  جوبالاي  بي…………………………………………………………………………………28

7.    بايقوتان  بي……………………………….. …………………………………………….. 33

8.    تومان بي ، بەگەش  شەشەن ………………………………………………………  35 -36

9.    نۇرالى  باتىر ……………………………………………………………………………. 38

10.  ءشۇرشىت  قۇلباراقۇلى  ……………………………………………………………….. 39

11.  ءۋايىس  شوندىبايۇلى ………………………………………………………………….  39

12.  بەيسەمباي  تويسارين  …………………………………………………………………. 43

13.  شۇبارتاۋدان شىققان بەلگىلى ازاماتتار تۋرالى  …………………………. 54

14.  تەنتەكسارى  شەجىرەسى…………………………………………………………………..  82

15.  مۇشەل  تۋرالى ……………………………………………………………………………. 85

16. شاقانتاي تۋرالى ەلگە تاراپ كەتكەن اڭگىمەلەر ……………………………..  85

16.  شەجىرە  كەستەسى  (سحەما) ………………………………………………………………. 90

17.  مازمۇنى …………………………………………………………………………… ………

(مۇقابانىڭ  سوڭعى  بەتىنە)

ءتولتاي تايتولەۋ ىسقاقۇلى  (1942 ج. تۋعان)

اباق كەرەي، جاستابان، بەگىمبەت، بەكنازار، قۇدايبەردى، جاۋقاشار، شاقانتاي (ەڭكە), قۇلباراق، ءشۇرشىت، مۇسابەك، ءتولتاي، ىسقاق ودان تايتولەۋ.

تولتاەۆ ت. بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى، سارقانت اۋدانى، انتونوۆكا (قازىرگى اتى قويلىق) سەلوسىندا 1942 جىلى تۋعان. اكەسى ىسقاق بايدىڭ   بالاسى   دەپ   قۋدالانعان  سوڭ ، 1931 جىلدارى   سارقانت   اۋدانىنا   كەلىپ   قونىستانعان  ، 1942 ج.  ۇلى   وتان   سوعىسىنا   شاقىرىلىپ ،  ەكى   ايدان    كەيىن قايتىس بولعان. تولتاەۆ   ت.  1950 جىلى ورتا مەكتەپكە ءتۇسىپ، 1960 جىلى ون جىلدىقتى سارقانت  قالاسىندا  بىتىرگەن . 1967  جىلى  كيروۆ اتىنداعى قازمۋ-نىڭ مەحانيكا جانە ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. ەڭبەك جولىن 1967 جىلى قازاق كسر جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ ەسەپتەۋ ورتالىعىندا باستادى.

1972-1992 جىلدارى بىرنەشە مينسترلىكتەردىڭ ەسەپتەۋ ورتالىقتارىندا كومپيۋتەرگە باعدارلاما قۇرۋدى ۇيىمداستىرۋ سالاسىندا ەڭبەك ەتتى.

1992 جىلدان وسى ۋاقىتقا دەيىن «رەسپۋبليكالىق ينفورماتسيا ەسەپتەۋ ورتالىعى» جاۋاپكەرشىلىگى  شەكتەۋلى  سەرىكتەستىگىنىڭ  توراعاسى . الماتى  قالاسىنىڭ اۋداندىق، قالالىق اكىمشىلىكتەرىنىڭ قۇرمەت گراموتالارىمەن ، «قازاقستان كونستيتۋتسياسىنا 10 جىل» (2005), «10-جىل  استانا» (2008) مەرەكەلىك مەدالدارىمەن   ماراپاتتالعان.

2016  جىلى   «اياگوز  اۋدانىنىڭ  قۇرمەتتى  ازاماتى»  اتاعى  بەرىلدى .

جۇبايى  الشىنباەۆا  ەسەنتاي ، جوعارعى  وقۋ  ورىندارىندا  ۇستازدىق  قىزمەت  ەتەدى ، فيزيكا – ماتەماتيكا  عىلىمدارىنىڭ  كانديداتى ، پروفەسسور .

ءبىر  ۇلى ، ەكى  قىزدارى ، بەس  نەمەرە ،  ءبىر  شوبەرەلەرى  بار .