Tarih Qazaq şejiresi Ädebi älem

« Şaqantay» şejiresi( besinşi basılım , qosımşa jazbalar men tolıqtırular)

kerey.kz

 |  Feb 24, 2021

       Taytöleu Isqaqwlı Töltay                               

   2003 – 2009 jıldarı  « Şaqantay»  şejire  kitabı  tört ret  800  danamen   basılıp  şıqtı . Soñğı  törtinşi  basılımın  kerey.kz  saytınan  tolıq  oqi  alasızdar .  Osı  basılımda  Şaqaña  qatıstı soñğı  kezde  kelip  tüsken aqparattar men  M. Mağauin, Ö. Ahmetov , S. Isqaqov , N. Sämenbetov – terdiñ keyingi jariyalanğan  derekteri qoldalındı .

Besinşi basılım da sol atalğan saytqa  qoyıladı .

Meken-jayımız:  Almatı, 050010, Puşkin k. 83 üy, «RIEO» JŞS , Tel.,Faks:  8(7272) 912049 . Wyalı  tel. 87017177657 . e-mail: toltai 42 @mail.ru .

MAZMWNI :

1.  Şaqantaydıñ   ata    tekteri   turalı   estip  bilgenderimiz …………   2
2.  Orta  zamandağı  kereyler…………………………………………………………..  6
3.  Şaqantay…………………………………………………………………………………….14
4.  Jobalay  bi…………………………………………………………………………………28

7.    Bayqotan  bi……………………………….. …………………………………………….. 33

8.    Toman bi , Begeş  şeşen ………………………………………………………  35 -36

9.    Nwralı  batır ……………………………………………………………………………. 38

10.  Şürşit  Qwlbaraqwlı  ……………………………………………………………….. 39

11.  Uäyis  Şondıbaywlı ………………………………………………………………….  39

12.  Beysembay  Toysarin  …………………………………………………………………. 43

13.  Şwbartaudan şıqqan belgili azamattar turalı  …………………………. 54

14.  Tenteksarı  şejiresi…………………………………………………………………..  82

15.  Müşel  turalı ……………………………………………………………………………. 85

16. Şaqantay turalı elge tarap ketken äñgimeler ……………………………..  85

16.  Şejire  kestesi  (shema) ………………………………………………………………. 90

17.  Mazmwnı …………………………………………………………………………… ………

         Kerey Şaqantaydıñ   ata–tekteri   turalı  estip-bilgenderimiz

                              Kerey  atauı  qaydan  şıqqan ?

«Kerey» – arıdağı  Wlı  Ğwn  memleketi , beridegi  Wlı  Türik qağanatınıñ tüp  mekeni ,keyinde  Tatar dalası atauımen  mağlwm bolğan keñbaytaq üstirtte ejelden qalıptasqan irgeli taypalardıñ  biri . Eskilikti Qıtaydıñ «Czin' şu» – «Czin' tarihında» , miladi  284 -287  jıldar  oqiğasın bayandau barısında Ğwn wlısınıñ  wytqısı bolıp  twrğan on toğız arıstıñ qatarında « helay» , «heylan» deytin taypa  atı  tañbalanğan . Kerey ( kereyt)  dep ayğaqtaydı HH  ğasırdağı  qıtay ğalımdarı . Ejelgi tarihnamanıñ aytuınşa , keyingi kerey  (helyan' , coylyan' ) – şınında da köne ğwn jwrtınıñ tikeley  wrpağı . Bwl kerey qañlımen  ekeui bir halıq dep körsetedi. «Batıstağı böligi qañlı atalsa, şığıstağı jwrtı kerey atandı» , deydi .

Kerey  patşalığı bwrnağı Türik qağanatınıñ sabaqtas  mwrageri bolıp tabıladı .

Moñğol oqımıstısı Sayşiyal , taypanıñ  tüp atauı – kerey , «t»  jwrnağı  köptik belgi , sondıqtan da kereyt dep atandı dep jazğan .

Räşid- äd –Din wğındırğanday , qoñır , qaratorı , kädimgi ker , ker at , ker qwla , qara ker , ker betege , ker dala wrpaqtarı kerey  atanıptı- mıs .

…. Keyingi tarihşılardıñ  payımdauınşa , kerey  esimi – bwl rudıñ äuelgi mekeni boluğa  mümkin jer – Sayan  taularınıñ teristik betkeyinen bastau alatın Uda (kartada Iya)  özeniniñ arnalı  salası Kereyözeninen tuındağan . Äbden qisındı .

Qıtay  derekteri kereyler jetinşi , segizinşi ğasırlarda Bayköldiñ batısı , Kem  (Enisey) özeniniñ bastau añğarında qonıstandı dep körsetedi …

Tağı  da  bir  derekter  boyınşa , Kerey  atauı Bayköldiñ  mañındağı  Kentay  tauınan ağıp  şığatın  Kerulen özeniniñ  atımen  baylanıstı  boluı mümkin   (Kerlin  alqabı) . Al  Kerlin  alqabı ejelden  kereyler qonıstanıp  kele  jatqan jer . Sol kezde  olar toğız  oğwz  atalğan .

                                      Eski zamandağı Kereyler

Tarihi  jazba   derektemelerde    kereyler   bizdiñ   zamanımızdıñ  toğızınşı   ğasırınan   belgili .

Kerey – qazaq  halqın  qwrağan  ejelgi  türki  taypalarınıñ  biri. 9-12 ğasır- larda  Kerey  taypası  Kereyt  handığı atalğan  memleket  qwrğan . Mädenieti   joğarı   bolıp , köne   türki   jazbaların   paydalanğan  Ata-jwrtı – qazirgi moñğol dalası men Sibir ölkesindegi Orhon, Kerulen,   Seleñge,   Arğwn   özenderi- niñ   alqabı.

Kereyt handığı   Zavhan , Tula , Selengeden   Şığıs   monğol   qwramına    deyingi   sayın   dalanı   qonıs   etip , batısı  Nayman   handığı, soltüstikte merkitter, oñtüstiginde  tatarlar, şığısında  Sya  memleketimen   irgeles   jattı .  Ol  kezde   kereyt   handığı   kereyt , jirkin , qonhoyt , saqayt , tumaut , albat , tunkaut -  kirkun  dep  atalatın   taypalardan   qwralatın .  Atalğan    taypalardıñ   eñ   irisi    Kereyler   boldı . .

Altayda ömir sürgen kerey Mämidiñ şejiresinde Kerey wlısınıñ    arğı tegi Şen, Sen, Baylau, Qoylau, Eldey, Köldey, Izen, Jusan    bolıp   taraladı. Räşid-Äd-Din eñbeginde sol kezdegi (XI-ğasır) Kerey memleketiniñ qwramında Kereyt, Qırqın, Qoñqayt, Saqayt, Tobaut, Albat, Qaraqan sekildi taypalar bolğan dep jazıladı. Saqayttar qazirgi YAkuttar, Tobauttar–Tubalıqtar  jäne   olardıñ  sanı  200000  şamasında  bolğan.

Key   mälimetter   boyınşa  X  ğasırda   kereyler  900000 juıq  bolğan.

Ğalımdar   kereylerdi   Joñğariyada   qonıstanğan   ejelgi   üysinderdiñ   bir   wrpağı   dep   tanidı (N. Aristov , G.Potanin , G. Grjimaylo , Şäkärim) ,  al  Raşid  äd   Din , H. Hovors , Ä. Bahadurhan   onı   ejelgi   türik ,  oğız taypaları- nan   taratadı .

Kereyler  on  birinşi  ğasırdıñ  ekinşi  jartısında  alğaşqı  handıq bilik  qwrdı .  Ol  kezde  kereylerdi  bwyrıq  lauazımdı  taypa  bası  bileytin .   12 – ğasırda  äskeri  bilikke  süyengen  wlıs  el  deñgeyine  deyin  köterildi . Atalğan  kezeñde  kerey  wlısın  Markuz  Bwyrıq  han  biledi .

Kerey  handarı  altınnan  şatır  tigip , altındağan  er – twrman  saylap , altın  keseden  as – su  işkeni  jayında   ortağasırlıq  jazbalarda  ayqın  jazılğan .  Kerey  handarı  mwragerlik  jolmen  saylandı  .  Kereyler  äygili  Qaraqorımdı  bas  qala  etti ( Qazaqstan  Wlttıq  Enciklopediyası , 4  tom , 537 bet ) . Tündik , Ceceydey , t. b. qalalar  saldı. Ol  kezde  Kerey  wlısında  jazba  zañ  bolmadı , ädet  zañına  jügindi . Kerey  zañı  boyınşa  ata  jauına  satılu   eñ  auır  qılmıs  sanalğan . Keyinirek  «Abaq  Kerey  Erejesi»  qwqıqtıq  zañı  bolıp  jinaqtalğan . Bwyrıq  han  ölgen  soñ , moñğol  biligine   deyin  Kereylerdi   Uañ  han (Twğırıl)  bilegen.   Tarihta   Kereylerdiñ   däuirlegen   kezeñi    Uañ   han   basqarğan   tws .   Batıs   katolikterine    «şığıstan   şıqqan   piradar   Uañ   han»   añızı   boyınşa   jetken .  Uañ  han   atı -  kezinde   batıs   Evropanı  dür   silkindirgeni    belgili. Twğırıl(Uan)  han  1130  jılı  tuğan. Esugeydiñ  sert   baylasqan  dosı. Olardıñ  ataları  Bwyrıq  pen  Qabıl  dos  bolğan. Monğol  eliniñ  arheologtarı  Twğırıl  han  tu  tikken  eski  han  ordasına  qazba  jwmıstarın  jürgizgen . Han  ordası  Ulanbatordan  otız  şaqırım  jerde  Boğda  tauınıñ  eteginde  ornalasqan . Keyinirek  Twğırıl  hannıñ  qwrmetine  «Han  tauı»  dep  atalıp  ketken . Han  sarayı  şığıs  ülgisiniñ  mänerinde  asa  şeber  salınğan  körinedi . Joğarğı  şatırdan  aqqan  sudı  paydanalatın  kanalizaciya  jüyesi  tabılğan. Dala  añdarınıñ  beynesi  körkem  türde qabırğalarğa  qaşalğan . Döñgelek  formalı , ortası  tesik  «Uaqıt  eseptegiş  qwral»  jaqsı  saqtalğan .

Kereyler  men  moñğoldar özara  ant – su  işisken  tübegeyli  dostıq  qatınasta  boldı . Bwl  qatınas  Twğırıl  men  Temujin  ( Şıñğıs  han ) twsında  odan  äri  jalğastı . Temujin  1189  jılı  öz  äuletiniñ  hanı  saylanğanda  onı  alğaş  qoldağandardıñ  biri  osı  Uañ  han da   boldı . Alayda  Uañ  han  men  Temujin  dostığı  wzaqqa  sozılmadı . Dañqı  arta  tüsken  Temujin  1203  jılı  kereylermen  aqtıq  şayqasta jeñip    şıqtı. Şıñğıs han jaulap alğannan keyin, kereylerdiñ bir böligi Altay, Sauır taularına, Ertis alqabına audı (Sibir jılnaması). Uañ hannıñ Taybwğa degen twqımı Şıñğıs hannıñ ämirimen Sibirdiñ       Ertis, Ob', Tobıl özenderi aymağın jaylağan. Tobıl özenine Tyumen'  özeni   qwyar   twsqa   Şıñğa (Tömen)   qalasınıñ   irgesi   salınğan.

Kereylerdiñ    bir   tobı   ata   jwrtında   qalıp , Şıñğıshan   imperiyasına   qızmet   etti . Şıñğıshan   äskeriniñ   qwramına   qosılıp    Deşti   Qıpşaq   pen   Orta   Aziyanı   jaulap   aluğa   qatıstı . Joşı , Batıy   äskerleriniñ   qwramında   basqa   türki   taypalarımen   qosa    Şığıs   Europanı   jaulap   aluğa   qatıstı . Endi   bir   tobı   batısqa – Orta   Aziyağa   bet   bwrdı . Mwnda   kelgenderi   Joşı , Şağatay   biliginde   bolıp , keyin   köpşiligi   Qazaq   handığına   bağınıp , qazaq   wltın   qwradı . Kereyler   özbek , qırğız , tuba , qırım   tatarları , qaraqalpaq , başqwrt   halıqtarı   arasında   da   kezdesedi .

Kereylerdiñ    deni   qazaq   jerinde   qalıp , Orta   jüzdiñ   Kerey   taypasın   qwradı . On   besinşi   ğasırdıñ   ekinşi   jartısında   Kerey   men   Jänibek   handar   özbek   hanı   Mwhamet   Şeybani   hannan   bölinip  , osı   küngi   Şu   alqabında    jeke   Qazaq   handığın   qwrdı .

XVII ğasırda Resey kereylerdi Soltüstik Qazaqstan öñirine qaray ığıstırğan.    Aqsaq   Temir   jorıqtarınıñ   twsında   Kereyler   Qara    Ertisten Alakölge deyin aymaqtı mekendegen, qalmaq şapqınşılığı kezinde kereyler   jan   jaqqa   ıdırap   ketuge   mäjbür   bolğan.

Kerey eli Abaq jäne Aşamaylı bolıp ekige bölinedi. Kereydiñ «Tör şejiresinde»: Abaq- Kereydiñ Aqılbay attı wrpağınıñ bäybişesiniñ atı edi, onıñ esimi äueli Appaq eken, kele-kele Abaq  dep  atap  ketken.  Appaq  bäybişe  üysin  Sarmırza  degen  kisiniñ  qızı  eken . Appaq (Abaq)   bäybişeniñ   Qwttıqoja   degen   wlınan Mayqı (Mayqı bi emes ) , odan   Ermen ,  Izen , Jusan   tuadı .  Osılardan    qazirgi «12 ata Abaq»  ruı – sol bäybişeniñ  özi  tärbielegen on eki   nemeresinen   örbigen   delinedi .

« Abaq  Kerey  Erejesi» – Resey  memleketiniñ  qol  astına  kirmegen , dästürli  ädet  ğwrpınan  ajıramağan  qazaqtardıñ  bir  böliginiñ  wstanğan  qwqıqtıq  jinağı . 1996  jılı  Monğoliya  Ğılım  Akademiyasınıñ  tarih  institutınıñ  qorınan  tabılğan . Kerey  taypasınıñ  Qwlıbek , Aqtay , Qojamjar, Köken , Bisembay , Öser , Twrım  t. b.  bileri  köpşilik  qauımdı  jinap, mwsılman dinin  negizge  ala  otırıp, 12  Abaq  Kerey  qazaqtarı  wstanatın  osı  zañdı  jazğan .  Ereje 17  tarmaqtan , 35- baptan  twradı . Eki  bastaudan :  qazaqtıñ  dästürli  ädet- ğwrıp  wstamdarı  men  şariğat  qağidalarınan  när  alatın  qwqıqtıq  qwjatta  tanımdıq  tıñ  mälimetter  köp . Äsirese , «Üylenu , nekege  otıru  jayında» , «Jarlı  jalqıbay, kedeylerge  järdem  etu»,«Nesie , qarız  talap  etu  jayında» , «Bögdeni  mwqatu , jäbirleu  turasında»  qağidaları  köşpeliler  qoğamınıñ  işki  tabiğatın , äleumettik  qarım  qatınastardıñ  erekşelikterin , qoğam  müşeleriniñ  qwqıqtıq  tärtibin  retteu  joldarın  ayqın  körsetedi .

Aşamaylı – Äuelgi atı Ğali, äkesi aşamayğa mingizip aparıp kelinşek alıp bergendikten, Aşamaylı atanıptı. Ekinşi  bir  derekter  boyınşa , Appaq ( Abaq )  bäybişe  Şımır  degen  wlın  jastayınan  aşamayğa  mingizip , janınan  tastamay  ertip  jüredi  eken. Appaq bäybişe   törkinine   barğanda , nağaşıları   Şımırdı   kişkentayınan    aşamayğa   mingizip  ,  «Meniñ   aşamaylı   Kereyim»  ,  dep  ertip   jüredi   eken .

Qıtaydağı   Nığmet   Mıñjannıñ    « Qazaqtıñ    qısqaşa   tarihı»  kitabınan    üzindiler :

…. Qazaqtıñ   arğı   atası   Alaş  , odan   Qazaq  tuğan .  Qazaqtan   Bekarıs , Aqarıs , Janarıs . Bekarıstan   Wlı  jwz , Aqarıstan   Orta   jüz ,  Janarıstan   Kişi  jüz .  Orta   jüzdiñ   wranı   « Oşıbay» , «Aqjol» , « Raqoja» . Şejireşiler 15 -20  atağa  deyin , bilikti   şejireşiler   77 atağa  deyin  taratatın   bolğan. Auızdan auızğa   saqtalıp  kelgendikten   olarda   küñgirttikter,  jañsaqtıqtar boluı  mümkin . Auızşa   tarih , ärine   ğılımi   tarih   emes , biraq  onı   bağalasamaq   dwrıs   bolmaydı .

…. Qazaqta   jeti   atağa   deyin  qız   alıspaydı , küyeu   men   qalıñdıq   auıldarınıñ   arasında   jeti   özen   boluı   şart   bolğan .

Qıtaydağı  Abdraşit   Baybolat   pen  Nığmet   Mıñjannıñ   « Qazaq    şejiresi»   kitabınan   üzindiler :

… Kerey el  serkesi   bolğan   kisi   eken . Üş   ret   el   auğanda    eki   retinde   elin  bastap  Sarıarqanıñ sauırın  mekendepti. «Körpeles  han   bolğanda , Qara   kisi   bi   bolıptı .    Kerey    atası    Qarabi   sol   eken . Kerey   özi  öñi  – tüsi  qara  kisi  emes  , öz   zamanında   bi   bolğan   eken .

… Orta   jüzdi   «altı   arıs»    nemese   «tört   töñirek»   dep  te   ataydı .  Kerey   eli   ülken   taypa , eski    şejirede   öz   aldına   handıq   qwrğan .  El   añızdarında   kerey    eliniñ   jeti   sarı   wldarı   bir   tuğanday   bolıp   körinetindikten    Sarı   Kerey   atalğan   eken .

Sarı   Kereyden  – Aşamaylı  (  Aqberdi)  , Abaq   taraydı . Aşamaylıdan – Baltalı , Balğalı , Sirgeli , Nayzalı, Sibaq.  Abaq  Kereyden  – Aldaberdi , Qwtberdi , Asanberdi . Aldaberdiniñ tabanı  öte   ülken   eken .  Jeñgeleri   esil    jastıñ   tabanı- ay  , dep   jürip   « Jastaban»   atanıptı .

Jastabannan -  Sartoqay , Sarbas , Begimbet .

Sartoqaydan  – Älseyit , Şoñbas .

Begimbetten  – Beknazar , Qosay .

Sarbastan -  Joljaqsı , Jıljaqsı , Irıs , Şegir .

( Bwl   atalardıñ   taratılımı   «shemada»  tolığıraq  körsetilgen  ) .

Abaq  wlı   Asanberdi .  Añızdar   boyınşa  Asanberdini   «Asanqayğı   äulie»   dep  te   ataydı  eken .  Bwnıñ   äuleti  ( wrqı)  Kentüp , Tartüp  degen    jerge   barıp   meken   twtqan  ( Auğanıstan ) .   Asanberdi    keyde   tüs   körip , säue   aytıp   bolaşaqtı    boljap   otıradı   eken . Sondağı   bir   sözinde   « mendegi   bwl   şarapat   men   ömirden   ötken   soñ  Qwtberdi   wrqına   auadı .   Jüz   jıl   ötken   soñ  Qwtberdi   äuletinen   bir   Asanqayğı    şığuı   mümkin»   deydi  eken . Qwtberdiniñ    besinşi   wrpağı    Meñlibay   degen   kisi   äri   bi , äri   boljamşıl   adam   bolıptı . El   onı   osı    künniñ   Asanqayğısı , «jorıqşı   bi»   dep   atağan  eken . Osı   jorıqşı   bi   bes   altı   jıl   işinde   dünieniñ    köp   jerin   aralaptı .  Sonda   Kentüp , Tartüpke , Austriyağa , Mwnğwliyağa , Qırğız   jerlerine   deyin     aralap    qaytıptı . Kelgen   kezinde   körgen    körgen   bilgenin   elge   ayta   kelip , Asanqayğı   atanıñ    eliniñ   bir   bölimi  Auğannıñ  Kentüp , Tartüp   jerinde    bolğandığın   wqtırıptı .

Kerey   Kenel   twqımınıñ   qırğız   işindegi   «mündiz»    ruımen   birge   twratının , onıñ    mañjol , taypağıs , kelbağıs , nänli   degen   ruınıñ   bar    ekenin    jariya   qılıptı . Kenel   twqımı   öz   kezinde  özderin   bildirmestikke   ant    etken   eken .   Soğan   qwrmet   etip , olardıñ   sırın   aşpaptı .  Meñlibay   osı   ahualdı   öziniñ    nemeresi   Rayısqa   jazdırıp   qaldırğan   eken . Rayıstan   Qamajan   Bwğıntaywlı   köşirip   alıptı .  Odan   Äbiz   jazıp   alğan . Äbizden   Bitike   balası   Qaliğa   qalğan .  Bwl   derek   sol   nwsqadan   alınğan .

Asanberdi  äuletinen  tarağan  el  sol  Kentüp , Tartüp   elin   mekendep ,  segiz   bolıs   el   bolğan   desedi .Abaqtıñ    üşinşi   wlı -  Qwtberdi . Qwtberdiden    Bağanalı , Jappas . Jappastan   Kenen , Jabay .

Jabaydan   Seydalı , Molqı , Könsadaq .  Seydalınıñ   qası   qalıñ , qap  qara   eken . Jeñgeleri   qaraqas   dep  jürip  «Qaraqas»  atandırıptı .

( tolığıraq   keste – «shemada» )

Bwl   şejireni   aytqan   Asılbek   Qayırımwlı . Şäueşektiñ   Tolı    audanında   twratın   Toğjan   Asılbekwlınan   jazıp   alınğan .

  Kereyler  Isa  Mäsihke  iman  keltirip , şoqınğan ba ?

Räşid äd Din  « Kerey  jwrtına Isa  Mäsihtiñ uağızı  jetken eken» dep jazadı . Bwl  jazbanı  «qabıldadı nemese tanıs boldı»  dep te tüsinuge boladı . Zerdelep  kelgende , tanıs  boldı degen twjırım şındıqqa  jaqınıraq siyaqtı :

- Bwl Şıñğıs han zamanı ,dağdarıs pen küyreuden eki jüz jıl bwrın bolğan . Kereyden keyin nayman , merkit , oñğıt ruları da nestorian dinine köşipti – mıs . Biraq twtas  eki ğasır boyı wstanğan bolsa , ol din halıqtıñ twrmıs tirşiligine belgili bir ıqpal  jasauı  kerek qoy . Mäselen hristian  dinin jaqın  uaqıtta  zorlıqpen qabıldağan  türik tekti yakuttar  men şıbaştar özderiniñ atı jöni bastapqı wlttıq tamırınan ajırağan , al mwsılmanşılıqqa köşken bizderdiñ  esimimiz arab – semit negizdiligi saqtalğan . Dästür saltında da eşqanday  bögde  sipat bayqalmaydı . Islamğa  deyin qazaqtar – ayğa , künge , kökjal börige, ejelgi täñiri dinine tabınğan degen  joramal  şındıqqa jaqındaydı . Batıs Evropa  sayahatşılarınıñ «Şığıstağı  Ioan(Uan) pop» dep  jürgenderi , sol tabınulardı aytqandarı  boluı kerek . Aynalıp  kelgende , osınıñ bäri – kädimgi otarşıldıq ideologiyanıñ  twrpayı  bir körinisi ğana .

Merkit pen naymannıñ , kerey men oñğıttıñ nestor hristian dininde bolğan degen baylamdar otarşıldıq qiyaldan  tuındağan , tüp deregi  şatqayaq , ğılımi negizi twrlausız äsire derek , artıq laqap bolıp sanaluğa tiis .Şet jwrttıñ jalañ sözine emes , osı ru taypalardıñ sol kezdegi tirşilikterine ,adamdar  arasındağı qatınas, ärqilı oqiğalar tizbegine qarasaq , mülde basqaşa qortındı  jasauğa tiispiz .

                       Orta   zamandağı   Kereyler.

Aşamaylı Kereyler – Sibirden ığıstırılğan soñ Soltüstik Qazaqstandağı  Teriskey   Arqa   dep   atalatın   aymaqtı   qonıstanğan.

Bizge jetken derekter boyınşa , Aşamaylı Kereyden Tanaş bi      (Aqsaq Temirdiñ aqılşısı bolğan), Tolıbay sınşı, Mamanay,   Qojabergen jırau («Elimay» dastanın jazğan), Sağınay, Segiz seri    (Mwqamet–Qanafiya), Birjan  sal ,  Maral  işan  Qwrmanwlı , t.b .  ataqtı   adamdar   ötken.

Tolıbay sınşı Däulen wlı (1603 – 1681 jılı) öz twsında       Arqadağı Kerey ruınıñ basşısı, ataqtı äsker bası bolğan. Sonımen birge ol aldağını boljaytın köregen, sınşı, ädil bi, jez   tañday  şeşen  adam bolğan. Öziniñ  erligimen , ädildigimen , köregendigimen , şeşendigimen  öz  halqına  ğana  emes , körşi    elderge  de  äygili  bolğan , sondıqtan  jalpı  jwrt  onı  Tolıbay  sınşı  dep  atap  ketken .   Onıñ  arğı  tegi  Orta  jüz  Aşamaylı  Kereydiñ  köşebe  ruınıñ  Tauzar  äuletinen  şıqqan . Tolıbay  sınşınıñ  eki  äyeli  bolğan . Bäybişesi  Aqbilekten ( Aydabol  bidiñ  qızı ) jiırma  wl  tuğan . Sol  wldarınıñ  eñ  ülkeni Qarabas , eñ  kenjesi  Qojabergen  eken :

                         Şalqar  köl , nu  ormandı  Sibir  jeri,

                         Sibirdi  meken  etken  Kerey  eli.

                         Atanğan  babam  Ğali – Aşamaylı

                         Ösirgen  mıñdap  taylaq , qwnan , taydı…                                                       Ol öz balaların Ürgeniş, Bwqara, Samarqand mwsılman medreselerinde oqıtqan.

Qojabergen jırau (1663 -1762 jılı) qazirgi  Soltüstik  Qazaqstan  oblısına  qarastı  Jambıl  audanınıñ  Blagoveşenskiy  kenşarınıñ  Gültöbe  degen  jerinde  Tolıbay  sınşınıñ  janwyasında  düniege  kelgen . Bala  kezinen  nağaşısı  Kişi  jüz  Älim  ruınan  şıqqan  Jalañtös  wrpaqtarınıñ  qolında  bolıp , Samarqand qalasında medresede oqığan. On üş jasınan öleñ şığarğan, on jeti jasınan jorıqqa qatısqan.      Arab, parsı tilderin  jetik bilip, Äz-Täukenniñ elşisi bolğan, Qoqan, Hiua, Bwqara handıqtarına, parsı eline,  türikpenge elşilikke barıp twrğan.

                            Tiline  arab , parsı  boldım  jetik,

                            Onı  da  qoldanbadım  öner  etip.

                            Körşi  elge  elşilikke  ılği  barıp

                            Men  jürdim  qazağıma  qızmet  etip…

Ol  ülken  şejireşi , bilimdar  adam  bolğan . « Atatek»  degen  dastanında :

                          Türikten  örbigen  eldi  «Toğız»  deydi,

                          Tartatın  küy  aspabı – qobız  deydi.

                          Başqwrt  pen  qazaq , noğay , qaraqalpaq

                          Törteuin  şejireşiler  oğız  deydi …

Köp dastan jazğan: «Er Kökşe», «Er Esim», «Qabanbay batır»,  « Er Qosay», «Jänibek», «Qorqıt baba», «Er Edige», «Er Qoylıbay»,« Qasqa joldı  Er  Qasım»,  « Asan  Ata» ,  « Oraq  batır» , t.b.

Eldi sırtqı jauğa küreske şaqırıp, qazaq halqınıñ birligin armandağan, sonı jırğa  qosqan: «Qarğıs atqan qalmaq-ay»,   «Şoñğal tas», «Sılañ sır», «Balqan tau» , « Qazaq  pen  Noğaydıñ  qoştasuı», t.b. Ol köp küyler şığarğan: «Dabıl», «Añıraqay», «Bozayğır»,  «Küldirmamay»,  «Şwbırındı»,  «Swlama»,  «Elim-ay»,  t.b.

Tarihta atın qaldırğan ataqtı şığarması «Elim-ay» jır dastanı: bwl 1723 jılğı «Aq taban şwbırındı» turalı. Dastan  qazaq  halqınıñ  ömirindegi  auır  kezeñdi  suretteytin   öleñmen  jazılğan  tarihi  şejire ; … 1723  jılı kökek  ayında  Qojabergen  jırau  Sır  boyındağı  Bestam  degen  jerdegi  qayınatası  Qabılan  bidiñ  aulına  äyeli  Ayşa ,  wldarı  Nauan , Beket  jäne  Aybek , Ermek  deytin  eki  atqosşısımen  qonaqqa  keledi . Jazdı  Sır  boyında  ötkizip , qırküyek  ayında  eline  attanar  kezde , şığıstan  Joñğar , batıstan  Edil  qalmaqtarı  jorıqqa  şıqqan . Soğıs  bülinşiligi  bastalğan  soñ , Sır  boyınıñ  elderi  qonıstarınan  qozğalıp , Edil – Jayıqqa  qaray  köşedi . Qojabergen  solarmen  birge  attanadı . Sol  kezde  bwlar  jau  qorşauında  qaladı . Alpıs  jastağı  Qojabergen  jırau , qorşaudı  bwzıp  şığıp , köp  beynet  şegip , äyeli

Ayşa  ekeui  eline  oraladı .  Osı  soğısta  eki  wlı ,  atqosşıları  qaytıs  boladı .Ol  eliniñ  jigitterin  bastap  şığıp  qalmaqpen  jiırma  jıl  boyı  soğısadı .  Balalarınıñ  köbi , nemereleri  de  osı  şapqınşılıqta  qaza  boladı.  Äyeli  Ayşa  men  balaları (on  jeti  wlı , bir  qızı  bolğan ) özinen  bwrın  qaytıs  boladı  da , toqsan  toğız  jastağı  Qojabergen  jırau ağası  Qarabastıñ  şöberesi  Şaqşaq  batırdıñ  qolında ,1762  jılı jüzge  qarağan  şağında  Gültöbede  qaytıs  boladı . Sol  jerdegi «Tolıbay  sınşı  qorımına»  jerlenedi. Qojabergen jırau -Töle bi, Qazıbek bi, Äyteke bilermen twstas ömir sürgen. Änet bi men   Äz Täukeden bata alğan, al Qojabergennen Abılay, Bwqar  jırau, Bögenbay, Qabanbay, Jänibek, Bayan, Sırım, Eset batır, Bekbolat,   Edige, Malaysarı   sekildi  biler   önege   alğan.

Şäkirtim  Süyindikte – Bwqar  jırşı,

Ol  Bwqar  özi  aqın , özi  jırşı…

Nağaşısı  Edige  bi  Aqdäulet  degen  wlın  ertip , toqsan  altı  jastağı  Qojabergen  jıraudan  bata  alu  üşin  Gültöbege  keledi :

                         Tiri  bolsa  bilerdiñ  zorı  bolsın,

                         Han , swltan , törelerdiñ  sorı  bolsın.

                         Bitimine  isteri  ılği  say  bop

                         Aqdäulet  bolmay  atı – Er  « Şoñ» bolsın …

dep, bata  bergen eken .Sol  bala  keyin  ösip  erjetip  Şoñ  degen  ataqtı  bi  bolğan .

Segiz seri – Mwhamed – Qanapiya (1818-1854) Bahramwlı , aqın ,  änşi- sazger, qazirgi  Soltüstik Qazaqstan oblısı  , Jambıl  audanına  qarastı  Blagoveşenskiy  kenşarınıñ Gültöbe – Mamanay degen jerindegi  Bwqpa  köliniñ  jağasında  düniege kelgen. Ata-babasın taratsaq: Aşamaylı   Kerey – Janay – Bağlan bi – Tanaş bi – Köşebe – Tauzar– Däulen – Tolıbay sınşı – Qojabergen – Şaqşaq – Bahram – Segiz seri. 

Segiz seri jasında añğa ilesip şığıp, bir kiikti atıp alıptı.  Soğan  segiz jasında kiik atıp aldı, mwnıñ atı «Segiz» bolsın dep   ketken. On  jasınan  bastap  änşilik , aqındığımen  atı  şığadı . Eskişe ,  orısşa  bilim  aladı . Jas kezinen-aq  segiz  qırlı  bir  sırlı    önerpaz  bolıp  ösedi . Änşi , aqın , küyşiligimen  qosa  paluan , sayatşı , qwsbegi jäne  on  sausağınan  öneri  tamğan  şeber  boladı . Mwhamed – Qanapiya  segiz  jasqa  kelgende  anası  Jamal  auırıp  qaytıs  boladı , anasınıñ  qırqı  ötkennen  keyin  äkesi  Bahram  da  qaytıs  boladı .     Segiz  atası  Şaqşaqtıñ  tärbiesinde  boladı. Keyin öziniñ önerimen seri atanğan. Bala kezinde auılda moldadan oqığan, odan Qızıljar medresesinde   oqidı,    ol arab  , parsı,  şağatay,   türik   tilderin  meñgeredi, qazaq    jäne  şığıs  ädebietiniñ  ülgilerimen  tanısadı . 1828 j. Ombıda Sibir qazaq-orıs äskeri uçilişesine ( Kadet korpusı ) tüsken,  onda altı jıl oqığan. Onıñ eki  jılı  orısşa  sauat  aşu  mektebinde , tört  jılı  mamandıq  boyınşa  oqu  edi . Ivan  Vasil'eviç  Prohorov  degen  wstazdan  däris  alğan. Segiz  orıs  mektebiniñ  üzdik  şäkirtteriniñ  biri  boladı. Osı  uçilişede  ol  Şıñğıs  Uälihanovpen  tanısıp , keyin  Şıñğıs  Qwsmwrınğa  ağa  swltan  bolğanda , oğan  jii  barıp än  salıp , küy  tartıp , jır , qissa  aytıp  qonaq  bolıp  jürgen . Orıs patşa jazalauşı otryadına barmay quğınğa wşıraydı. Isatay, Mahambet köterilisine öz äskerimen qatısqan. Auıl – auıldan , el – elden  sarbaz  jiıp , jasaq  qwrıp , patşa  äskeriniñ  bekinisterine  şabuıl  jasap  otırğan. Jasağınıñ sanı 530-ğa jetken. .

                        Arısı  Orta  jüzde  Kerey  zatım ,

                        Üş  jüzge  boldı  äygili  Segiz  atım .

                        Wlıqtan  quğın  körip  ketsem  dağı

                        Esimnen wmıtılmas  tuğan halqım…                                                    : Küyleri : «Qos qıran», «Qayran Arqa», «Dabıl», «Sadaq», «Jebe», «Kök nayza», «Almas qılış», Boz şwbar, Jorıq ,Twlpar , Semser , Aq tüye , Bozjorğa t.b.

Änderi: «Äyken-ay», «Ğayni», «Şolpan qız», «Jıloy», «Qarğam», «Ükilim», «Şaşbaulım»,«Kökem-ay»,«Qalqam»,«Gauhartas»,«Besqarager»,«Maqpal», «Bozqarağan», «Daydi-au», «Eñlik», «Jelkildek», «Jan säulem»,«Dünie-ay», «Aqbwlaq», «Alqoñır», «Kökem ay» , «Qaraköz» , «Bozşwbar», t.b.

Segiz  seri , sonımen  qatar  «Ğwmır» , «Äsem  arman» , «Tuğan  jer» , «Qız kelbeti», «Qız  sipatı», «Qaşqın  kelbeti», «Dünie ay» , «Ne  ğarip» , «Tuısı jaqsı qanday-dı», Mwhit -Jamal», «Ğaynijamal», «Şolpan  qız», «Sayra  da  zarla  qızıl  til» , «Körinis» , t. b. öleñ  jırlar  şığarğan .

Qissa–dastandarı:«Şora batır»,« Er Sayın batır», «Isatay – Mahambet» , « Zamana» ,t. b..  Ol köpşilikke  tanımal « Qız  Jibek» , «Qozı  Körpeş – Bayan  swlu», , «Ayman – Şolpan» , «Er  Tarğın» , «Er  Sätbek» , «Er  Jasıbay» t. b.  dastandardı  aytumen  qatar , Şığıs  taqırıbında  ğaşıqtıq  syujetterdi  de  öz  betinşe  jırlağan .

Jalpı Segiz seri köptegen qissa-dastan, jetpis bes än, elu bes  küy şığarğan.

Birjan  sal ( 1834 – 1897 )  Twrlıbay  wlı  Qojağwlov , bwrınğı  Kökşetau  duanı , Aqsarı  bolısı , Jökey  köliniñ  jağasında  tuğan .

Aşamaylı  Kerey – Köşebe -Aqsarı – Nwralı – Batır – Kenje – Bertis – Qojağwl – Twrlıbay – Birjan , odan Temirtas , odan  Mwqametqali . 

Äkesi  Twrlıbay  erte  ölip , Birjan  atasınıñ  qolında  ösip,   balası  atanıp  kete  barğan . Birjan  sal  alğaşqıda   Qızıljardağı  eki  jıldıq  orıs – qazaq  mektebin  oqıp  bitirgen . Sonan  soñ  osındağı  medresege  oquğa  tüsedi . Ol  osı  medreseden  arab , parsı , şağatay  tilin  meñgerip , oñ – solın  tanıp , öz  ortasınıñ  sauattı  adamı   bolıp  şıqqan . Birjan  jasınan  aqındıq , änşilik  önerge  den  qoyğan . Jiırma  jasınan  öz  janınan  än  şığara  bastağan . Alğaşqı  änderiniñ  biri  -  « Birjan  sal» . Onıñ  änderi  adam  janınıñ  näzik  sezimin  äsem  melodiya  sazına   böleydi : « Ğaşığım  ,  Altın  baldaq ,  Aytbay ,  Birlan , Kökek , Läylim  şıraq ,  Janbota ,  Kölbay – Janbay ,  Aqtentek ,  Jayma  şuaq ,  Jonıp aldı ,  Maqpal ,  Burıltay ,  Qalqama , Adasqaq ,  Jambas  sipar , Temirtas» ,  t . b .  Jalpı  Birjan  sal  alpıstan  astam  än  şığarğan , onıñ  qırıq  şaqtısı  bizge  jetken . Ol  aqın  änşiligimen  qatar , şoqtığı  biik  suırıp  salma  aytıs  aqını . «Birjan- Sara» ,  «Birjan – Nwrğayşa» ,  «Birjan – Şöje» ,  «Birjan – Tezekbay» ,  t .  b .

Sara  aqınmen  aytısqanda  Birjan  ruım  Kerey  demey , Orta  jüzdiñ  aruağın  kötere , Arğınnıñ  atınan  tüsken . Oğan  Kereydiñ  aqsaqaldarınıñ  bergen  aqılı  men  Arğınnıñ  bastı  adamdarınıñ  swranıstarı  sebepşi  bolğan .

Şırqap  salatın  änge  kelgende , Birjan  özimen  zamandas  aqın  änşilerden  üzdik  tüse  bergen . Onıñ  dauısı  keremet  zor , ändi      şırqay  salğanda  bes  altı  şaqırımdağı  auıldar  tügel  estip ,     qayran  qalıp , jım – jırt  bolıp  tıñdaydı  eken . Özi  aytqanday : «Dausıma  aspandağı  qws  aynala , qwbıltıp  toqsan  eki  töñkerilgen» . «Birjan  än  şırqağan  uaqıtta  , onıñ  dausınan  otırğan  üydiñ  tündigi  jelpildegendey , basındağı  taqiyası  töbesinde  ärli-berli  oynap  bilegendey  boluşı edi» ,  deydi   eken   zamandastarı …

Birjan  mektebinen  Jayau  Mwsa , Qanapiya , Qwltuma , Aqan  seri ,  Baluan  Şolaq , Ükili  Ibıray  siyaqtı  ataqtı  aqın  änşiler  öristep , qanatın  jayğan .

Birjan  1897  jılı  64  jasında  eki – üş  jıl  auırıp  dünie  salğan . Änşiniñ  süyegi bwrınğı  Kökşetau  oblısındağı  Stepnyak  qalasınıñ  Jarmau  bölimşesi  twrğan  jerdegi  öziniñ  atası  Qojağwldıñ  ziratına  qoyılğan . Dauılpaz  aqın , darındı  änşi  Birjan  sal  beynesi  keyingi  wrpaqtardan  alıstamaydı, ärqaşan  solarmen  birge  şırqap  än  salıp , sırlasıp ,  mwñdasıp ,  mäñgi   jasaydı .

                         Maral   işan    Qwrmanwlı ( 1780 – 1841 )

Aşamaylı  Kerey , Sımayıl , Şimoyın , Tañat , Tarışı , Sımayıl  bi , Aqsarı , Nwrımbet , Qwltaba , Qwttıqadam , Abaq , Alau , Kenjebay , Qwrman   odan  Maral .

Soltüstik   Qazaqstan   oblısı ,  Qwsmwrın   atrabında ,  Obağan   özeniniñ

öñirindegi  « Qayranköl» ( Keyingi  atı  « Äulieköl» )  mañında  düniege  kelgen . Äkesi  Qwrman  Abılay  hannıñ  zamandası , äri   emşisi   bolğan .

1741  jılı  Abılay  joñğar  hanı  Qalden  Cerenniñ  qolına  twtqınğa  tüskeni  tarihtan  belgili . Qalden  Ceren  işki  sırtqı  şielenisken  jağdaylarğa  baylanıstı  jäne  öz  jauımen  arazdaspau  maqsatında  Abılaydı  twtqınnan  bosatıp , oğan  qazaq  äyelinen  tuğan  eki  qızın  qosa  beredi . Abılay  bir  qızğa  özi  üylenip , ekinşi  qızdı  öziniñ  emşisi Qwrmanğa qosadı . Abılayğa  tigen  Topıştan  Qambar  men  Qasım  tuğan . Qasımnan : Sanjar , Esengeldi , Kenesarı  jäne  Naurızbay  tuğanı  mälim.

Al , Qwrmanğa  tigen  Fatimadan  Qwlja , Aral , Maral  attı  balalar   tuğan . Maral  äkesinen  toğız  jasında  jetim  qaladı . On  üş  jasında  anasımen  birge  Aqmeşit  mañına  bilim  izdep  keledi . Sol  mañdağı  Qwlanbay  işannıñ    qızı  Meñlibikege  üylenedi . Qwlanbay  işan     (işan –dini  ilimdi  uağızdauşı , din  ğwlaması)  balanıñ  zerektigin  bayqap , onı  öziniñ  wstazı , Bwhara  mañındağı  Jalañayaq  işanğa  oquğa  bergen .  Medresede  dini  ilimmen  qatar  därigerlikti  qosa  meñgergen .  Eline  oralğan  soñ  Qızıljarda  meşit  saldırğan .  Keybir  derekterde  Sır  öñirine  qayta  kelgen  kezinde  jeti  meşit  saldırğanı , Kenesarı  bastağan   wlt  azattıq  qozğalısında  dini  basşı  bolğanı  aytıladı .  1821  jılı  ol  özin  imperatorğa  jolıqtıruın  swrap , Orınbor  äskeri   general  gubernatorı  P. G. Essenge  jäne  Sibir  äskeri  böliminiñ  bastığı  general  P. M. Kapceviçke  hat  joldağan .  Hatında  qazaqtardı  zorlap  şoqındıruğa , qwnarlı  jerlerdi  tartıp  aluğa  qarsılıq  bildirdi . Qazaq  ru  basıları  men  bas  köterer  azamattarına  arnap  patşa  ükimetiniñ  otarşılıq  sayasatına  , Qoqan  jäne  Hiua  handıqtarınıñ  jaulauşılarına  qarsı  birlese  küresuge  şaqırğan  ünparaqtar      tarattı . Maral  işan  turalı  nemis  tarihşısı  German  Ramberdiñ , T. Vamperidiñ ,  I. F.  Blarambergtiñ  eñbekterinde , S.  Mwqanovtıñ  romandarında  mälimetter  keltirilgen .

Maral  işanğa  arnap  Qostanay  öñiri  men  Qarmaqşıda  meşit  salınıp , köşe  attarı  berilgen . Onıñ    tuğan    jeri   Qayranköldi  halıq  «Äulieköl»  dep  ataydı .  Beyiti  Qarmaqşı  audanı  , Baba  qorımında .    ( « Qazaqstan  Wlttıq  Enciklopediyası»  , 6- tom ,  365 – bet .)

2005  jılı  Maral  işannıñ tuğanına  225  jıl  toluın  wrpaqtarı  Qızılorda  öñirinde  atap  ötti .

AbaqKereyler – Altay , Sauır  taularında ,Ertis  özeniniñ   boyı , Monğoliyada, Semey, Pavlodar oblıstarında, Qıtaydıñ  Sinczyan   ölkesinde   qonıstanğan.

Abaq   Kereyler    on   segizinşi   ğasırdıñ    soñına   qaray   özderiniñ    ata   mekenderi     Qara   Ertis   alqabına , Altayğa   oraldı . Abılaydan   bata    alıp , el   bilegen   Jänibek   batır   Berdäuletwlınıñ   twsında   rulı  el  bolıp  qalıptasqan . Abaq  Kerey ,  Jastaban , Jädik , Jäntekey,

Iteli , Könsadaq , Qaraqas , Merkit , Molqı , Sarbas , Şeruşi , Şimoyın , Şwbarayğır  dep   atalatın  on  eki   iri , jetpis    segiz   wsaq   atalardan   qwraladı .  Şıñjan  Wyğır   avtonomiyalı     audanınıñ    Altay , Tarbağatay , Qwmıl   aymaqtarında , Sanjı , Börtala    avtonomdıq   oblıstarında , Gansu , Sinhay   ölkesindegi   Aqsay , Altınşoqı    avtonomiyalıq   audandarında , Monğoliyada   twratın   qazaqtardıñ    basım     köpşiligi    Abaq   Kerey   ruınan   tarağan .

Orta zamandağı bizge  jetken belgili adamdarı: Jastaban, Er  Jänibek, Beknazar, Begimbet, Qosay, Nwralı ,Şaqantay, Jobalay,  Bayqotan, Begeş şeşen, Beysembay Toysarin, Silämwlı Qara Ospan, Qiyaqpaywlı Bürkitpay,  Qojabergen ,  Bodau  aqın ,  Bäyjigit  küyşi , t.b. 

Qojabergen Qabanbay batırdıñ joñğarlarmen soğısqan qolbasşılarınıñ biri bolğan.

Jastaban,  azan   şaqırıp   qoyğan   atı    Allaberdi  ( keybir   derekterde   Allaqıdır )  eken .  Özi   qarulı , denesi   iri , bwlşıq   etteri   som , tabanı   tüyeniñ   tabanınday    jalpaq   bolğan   desedi . Añız   boyınşa   Jastabannıñ   äkesiniñ   de   tabanı   ülken   bolğan   eken .   Jigit   kezinde    qalıñdığınıñ    aulına  barğanda , qwdıqqa  tüsip   ketken   tüyeni  jalğız   özi  tartıp   şığaradı . Qwdıqtıñ    töñiregindegi    sazda   jalañayaq    tüye    tartqan    jigittiñ    ülken    tabanınıñ    izi   tayğa   tañba   basqanday    badırayıp   tüsip   qaladı . Bir   jıldan   keyin   kelinşegi   aman   esen   bosanıp , wl  bala   tabadı  ,  atın   «Jastaban»    qoyadı .

           Er  Jänibek   turalı   estip,  bilgenderimiz

 El   auzında  -Qolbasşı , bi, şeşen, batır  atanğan  Jänibekke-Abılay  han  bir   auız  sözben -  «Er  Jänibek» dep  at  qoyğan  desedi .

1. Er  Jänibek  (1714-1792)  qazaq  eli  tarihındağı  aytulı  twlğalardıñ  biri . Abaq  Kereydiñ  Jäntekey   tarmağınan . Jäntekeyden  Süyindik  odan  Ernazar , odan  Berdäulet  odan  Jänibek .

Sır  boyında  tuıp , soñğı  ömiri   Şığıs  Qazaqstan  öñirinde  ötken. Süyegi  de  sonda , Qalba  tauınıñ  bauırında  jatır. Ataqtı  Şaqşaq Jänibek atın qoyıp, bata bergen. Jänibektiñ  şeşesi Qazıbek bidiñ qızı eken, äkesi Berdäulet erte qaytıs  bolğan  soñ, ol nağaşılarınıñ tärbiesinde boladı. 14 jasqa kelgende, Qazıbek bi batasın berip, kök dönendi mingizip, jauğa attanbaq bolğan  Jänibekti şığarıp saladı. Kereydiñ ülken qariyası nemeresiniñ qolına ırım  ğıp    sarı   şaşaqtı   aq   tu   wstatqan.

Qazaq – qalmaqtıñ qandı ayqastarınıñ birinde Jänibektiñ közi qalmaqtardıñ qorşauında qalğan Abılay hanğa tüsedi. Onıñ atı  mertigip, jayau qalğan eken. Sol kezde Jänibek wran salıp, qorşaudı  bwzıp ötip, Abılayğa kök dönenin köldeneñ tartqan. Sonda Abılay: «Qarağım-ay, öziñ qaytesiñ?» degende Jänibek: «Basşısı ölse qoldan bereke qaşadı. Men ölsem  qazaqtan tağı bir wl tuar» – degen eken.  Ekinşi  derek  boyınşa , Er  Jänibek  Abılaydıñ  atı  mertigip  qalğanda , astındağı  kök  dönenin  köldeneñ  tartqan . Ol  minbey  tartınğanda ; – «Jau  öltirgenşe  özim  mert  qılayın , mına  atqa  minbeseñ , osı  qıstalañda  köretin  jayıñ  osı» , dep qaharlana  qılışına  wmtılğanda , eriksiz  mingen  Abılay , soñınan  dönenin  qaytarıp , qwrmet  körsetken . Osıdan keyin ol Abılaydıñ qol basşılarınıñ biri bolıp, Er Jänibek atanğan. Er  Jänibek  Abılayhannıñ  oñ  tizesinen  orın  alıp ,  qazaqtıñ  äygili  batırları  Qabanbay , Rayımbek , Bögenbaylarmen  birlikte  joñğar  şapqınşılarına  qarsı  qandı  wrıstardıñ  bel  ortasında  jürip , eli  men  jeri  üşin  eren  erlik  körsetken  tarihi twlğa . Batırdıñ  erligi  Bwhar  jırau , Dosber  Saurıqwlı , Ümbetey  jırau , Aqıt  Ülimjiwlı  sekildi  aqın  jıraulardıñ  öleñ  jırlarına  arqau  bolğan . Kerey qolına basşılıq jasap, Abaq kereylerdiñ wranına aynalıp, olardı ata qonıstarı Altayğa bastap aparğan.  Onıñ wrpaqtarı qazir Qıtayda, Qazaqstanda, Turkiyada, Moñğoliyada twradı. Er Jänibek ağası Esirgemestiñ qızı, öziniñ qarındası Ermekti Tobıqtı ( Arğın) Irğızbayğa (batırlığına riza bolıp) qalıñmalsız wzatqan. Qolbasşı, Bi, şeşen, batır Jänibek qazaq eliniñ arman –müddesi üşin kürese bilgen. Abılay hannıñ senimdi serigi, onıñ tapsırmaların bwljıtpay orındauşı bola bilgen. Abılay Jänibekke öz tuın,    eltañbasın berip, qalağan qonısına jiberip otırğan. Jänibek özi   bilegen Kereydi orıstıñ bodanı boludan alıp qaşıp, bir kezderi Kereyler mekeni   bolğan   Qıtay,  Moñğol   jerine   bastap    köşirgen.

Er  Jänibek  turalı  eki  tarihi  roman , onnan  astam  qissa  dastandar , körkem  şejireler , añızdar  men  şeşendik  sözder  jazılğan .

Er Jänibektiñ  jauğa  attanarda  qımız  işetin  şarası  Almatıdağı  Respublikalıq  ortalıq  mwrajayda  saqtaulı  twr  .

2. «Bir  küni  Qabanbay , Bögenbay , Jänibek  üşeui  jorıqqa      attanadı .Bwlardıñ   kim  ekenin  bilmey artınan  bir  jalğız  attı  adam  eredi  de  otıradı . Üş  batır  bir  şatqaldıñ  basına  barıp  tınığıp  jatqanda , jalğız  attı  adam  da  kelip  jetedi . Sälden  soñ  üş  batır  attarın  älgi  adamğa  tapsıradı  da , özderi  jayau  tereñ  şatqa  tüsedi . Tüserinde : Şatqaldan  «Jänibek» , «Jänibek»  degen  dauıs  şıqsa , attardı  äkel , bolmasa  osı  orınnan  qozğalma  deydi . Asılında , bwl  şatqal  bas  ayağı  twyıq , mañğol  batırınıñ  wrlağan  jılqını     bekitetin  jeri  eken . Ol  däyim  qazaqtardıñ  jılqısın  şauıp  äkelip , osı  arağa  bekitip , eşqanday  janğa  küş  bermey  jatadı  eken .  Talay  ret , talay  adam  kelip , bwl  şatqalğa  tüsken  jılqını  ala  almay  qaytadı . Qazaqtıñ  jılqısı  üşin  bwl  jer  beyne  tübi  joq  oppa  siyaqtanadı . Sonıñ  üşin,  bwl  jolı  üş  batır  bas  qosıp , ädeyi  keledi .  Kelisimen  bwlar  mañğol  batırımen  jekpe  jekke  şığadı . Sayısqa  eñ  aldımen  jas  batır  Jänibek  tüsedi . Eki  batır  birin  biri  ala  almay  köp  tiresedi . Aqırı , mañğol  batırı  Jänibekti  aluğa  aynaladı .  Osı  kezde  Qabanbay  «Jänibek» , «Jänibek»  dep  wran saladı. Jänibektiñ  tabiği jaratılısında kök  börisi  bar  adam  eken , «Jänibektegen»  ayqay  şığısımen   onıñ  twla  boyına  swrapıl  küş  kernep , qayratı  tasıp  ketedi . Jau  batırın  alıp  wrıp , qızıl  qanğa  boyaydı . Osı  kezde  älgi  jalğız   attı  adam  üş  batırdıñ  atın  alıp  şatqalğa  tüsedi . Batırlar  bwl  arağa  bekitilgen  qalıñ  jılqını  aydap  eline  qaytadı , jalğız  attığa  da  bir  üyir  jılqı  beredi . Boşalañ  jigit  özine  jılqı  aydatqan  adamnıñ  kim  ekenin  de  swramaptı . Bılay  şığa  bere  özi  de  kümändanıp : «Äke – au , bireuler  bwl  jılqını  qaydan  aldıñ  dese , ne  deymin?  El  jwrt  mwnı  wrlap  äkeldi  dep  qalmay  ma»  dep  oylap  artına qayta  bwrılsa , aldınan  şauıp  Jänibek  şığadı. Jigit  qaytıp  kele  jatqan  jönin  aytadı . Sonda  Jänibek : «Jaraydı , jılqınıñ  kim  bergenin  biluge  kele  jatqanıñ  abzal  bolıptı . Bolmasa , osını        swray  almağan  jamandı  öltirip  tastayın  dep  kele  jatır  edim ,eliñe  bwl  jılqını  Qabanbay  berdi  de» , dep  kelgen  betimen   qayta  jönele  beripti …

3. Şıñğıs  pen  joñğarlardıñ  tegeurindi  äskerine  şıdamağan   Altay  kereyleri  amalsız  auıp , Sır  boyına  barğan  edi . Joñğarlardıñ  negizgi  küşi  jeñilgenen  keyin  qaytadan  ata  mekenine  oraladı . Biraq  joñğardıñ  qaldıq  küşteri  Abaq  elin  qorşauğa  alıp , erapaysız  qırğınşılıq  jürgizedi . Osınday  qısıltayañ  kezde  Jänibek  batır  Qabanbaydan  kömek  tilegen . Qabanbay  qalıñ  qol  bastap  kelip , Abaq  elin  apattan  qwtqarıp , jauın  jayratıp , qaldıq  böligin   Qobda  asırıp   tastağan . Osı  jağday  Aqıt  Ülimjiwlınıñ  «Abaq  şejiresinde»    bılay    surettelgen :

Altayğa  kelgen   eldiñ  Kerey  aldı ,

Jänibek  elge  tirek  bola  qaldı .

Kereydi  qalmaq  şauıp  qırıptı , dep

Jänibek  Qabanbayğa  kisi  saldı .

Qabanbay  habardı  estip  kelgen  eken ,

Kereydiñ  aqqan  qanın  körgen  eken .

Birigip  eki  batır  tize  qosıp

Sazayın  qalmaqtardıñ  bergen  eken .

Mañğolmen  eki  batır  soğıs  salğan ,

Tütigip  qara  tamaq  nayzanı  alğan .

Bere  almay  bwğan  tötep  qalmaq  jauı

Qobdağa  qaşa  köşip  ketip  qalğan…      

Jau ketip , soğıs   toqtap   tınıqqan   soñ , jeñis   alğan   Abılay    aqılşı    ağası   Äbilpeyizge : « Erligimen   tanılğan   batırlardı   sarapqa    alıp , qalauın   orındap   otıralıq»   dep ,   aqıl   qostı .  Bwl   oydı    qart    batırlarğa  da  ayttı .   Osı   jolğı    jeñistiñ    körnekti    batırı , jas   jigit   Jänibek   sarbazdar   aldında   elden   erek   äygilendi .

- Seniñ    qan   maydan    üstinde    at    bergendigiñnen    söz    bergendigiñ    tartımdı   edi . Bwl   jolğı   jeñistiñ    jemisi    seniki    bolsın . Han   ordasına   qoyatın   talabıñ    bolsa   ayt , – dedi   Äbälpeyiz   uañ    orda   atınan   bwyıra   söylep .

- Swrasañızdar   aytayın , men   jaspın . Elim , jerim   tanılmağan , ortalarıña   bügin   qosıldım , orda   bosağasınan   jaña   attap   otırmın . Sondıqtan   talabım  köp  bolsa   da , bireuin   aytayın . Onım   orındalsa , ekinşisi   onan   soñ   aytıladı , – dedi   Jänibek .

- Ayt , köpşilik   tıñdasın – dedi   Abılay .

- Äskeri  qolbasımız   Abılay   oñ   tizesinen   orın   berse   deymin , taqsır …

-Al, al, orın   bereyin , basqa   ne   swraysıñ ? , -  dedi   Abılay .- Kerey   degen elim   bar , ieligim   joq , sarbaz   wstap , qolbası   bolıp , elimdi   de , özimdi   detanıtsam   deymin .Abılay    otırğan   batırlarğa    qaradı . Qabanbay   men Bögenbay   bir   birine   bas   izep   küle    qarastı . – Elim , jerim   bar , swqtanğan    jauım   bar . Qorğanıs   jasap , qarsı   twrar   küşim   bolsa    degen    erge , kim   ıqılasın   bermesin ? , – deydi    batırlar .  – Endigi    talabıñ   şe ? – Tüsken   töbeme , şıqqan   tauıma , jasağan   jorığıma , bet   alar   saparıma   jetekşi   bolar   tuımdı    belgilep    beriñiz , – deydi .

Sol   jolı   qalıñ    qoldıñ    aldında     Abılay    üş  qwlaş    qaratamaq  nayzağa    şaptalğan , eni   tös   jara , qızıl    sarı    jibek    şaşaqtı , qıtay     torğınınan    jasalğan    tudı    wsındı . Aqboz    atqa   minip , sauıtınıñ     sırtınan   dalbay    kireuke    jamılıp , ıjdağatpen   tudı    qolına    aldı    Jänibek  …

Abılay  tabıstağan , Er  Jänibek  kötergen  el  tuı   wrpaqtan  wrpaqtıñ  qolında  el  wranı  bolıp  mäñgi  jelbirey  bermek .

                                        Begimbet   Jastabanwlı                      

Begimbet  Jastabanwlı  on  altı – on  jetinşi  ğasırda  ömir  sürgen .

Jastabannan – Sarıtoqay,Begimbet , Sarıbas  tuadı . Üşeui  de  jaujürek  batır  bolğan  desedi . Begimbet  kesek  twlğalı , alıp  küştiñ  iesi  baluan  bolğan , qazaq   qalmaqtıñ   köptegen   qandı   şayqastarına   qatısqan .  Sonday   soğıstardıñ   birinde   ol   twtqınğa   tüsip ,  köp    qiınşılıqtardı   basınan   keşiredi .  On  üş   jıldan   keyin   onı   ağaları   Sarıbas   pen  Sarıtoqay    twtqınnan   qwtqarıp , elge    alıp   kelgen . Omar  Qaymoldin  aqsaqaldıñ  aytuı  boyınşa , Begimbet  babamız  Şıñ  eline  elşilikke  barğan . Babamızdan :«Bügingiñ  erteñiñe  üylespese – qıyuı  qaşadı , söziñ  ötpese  eliñ  qaşadı , isiñ  wnamasa  -jwrtıñ  tozadı» degen  atalı söz  qalğan . Kereydiñ  beldi  bileriniñ  biri  bolğan . Süyegi  öziniñ  ata  mekeni – Qaraertistiñ  boyındağı  Köksay  degen  jerde  degen  derek  bar .

                        Şaqantay     (1706–1791)

Qazaqstan  Wlttıq  Enciklopediyası :

                                                                                                        «ŞAQANTAY     Jauqaşarwlı   (  1706 – 1791 )   -  batır .  Orta    jüz   işinde   Kerey   

taypasınan .  14    jasınan    joñğarlarğa    qarsı   küreske   bastan    ayaq    qatısqan . Qazaq   –   joñğar    soğısında   Qabanbay , Er  Jänibek    , t . b .   batırlarmen    birge    irili  -  wsaqtı   34   şayqasta    erlik    körsetken .  1724   j.   Qabanbay     batır    bastağan     otız    mıñ    äsker     Ayagöz    öz .   boyında    joñğarlarmen     aradağı    soğısında    18  jasar     Ş.   joñğar   batırın    jekpe  – jekte     jeñip ,  batır      atandı .    1760   j.  Jobalay , Bayqotan     bilermen    birge   Altay , Sauır    tauların      mekendegen    özderine     qarastı     200   şañıraqtı   Şwbartau     jerine , Baqanas    özeniniñ    boyına   äkelip    qonıstandırdı .   Ş – dıñ   artınan   wlağattı , ösiet    sözder    köp    qalğan . Qartayğan    şağında    dulığasın   balaları     Qwlbaraq   pen   Baybaraqqa     amanat     etip     tapsırğan . Aytıs    aqını   Qalihan   Altınbaev     « Aqırğı   ayqas» , aqın    Keñesjan    Şalqarwlı   « Şaqantay    batır»    attı    tarihi    dastandarın   jazğan . Batırdıñ    mazarı    qazirgi    Şığıs    Qazaqstan   obl.    Ayagöz    audanına    qarastı    Şwbartau    öñirindegi    Baqanas    özeniniñ  boyındağı   « Orta   Qarauıl»   töbesinde    ornalasqan» . 

( 9 – tom , 420 – bet )

Şaqantay Jauğaşarwlı Altay tauınıñ Sauır degen jerinde tuğan.  Jauqaşardıñ janama atı  «Alşañ» desedi. Şaqantay  degen  eskişe «qırği»  degen  mağınanı  bildiredi. Şeşesi  Jamal, ruı  Jalayır, «jazira»  Jamal, «meñdi»  Jamal atanğan . Qwdıqtan  qwnandı suırıp  alğan  qayrattı  äyel  eken . Jauqaşar mezgilsiz  37  jasında qaytıs  boldı  degen  derek  bar. … Şaqantaywlı Baybaraqtan tuğan Jambı attı qız  Jalayır Tümenbayğa  wzatılğan. Tümenbaydan Däuitbay odan Bayşığaş, odan  ataqtı  Jälmende tuğan . «Jalayırlar  Jamaldı  berip, Jambını  aldıq»  deytinderi  osıdan …    1760 jılı Jobalay bi, Bayqotan bilermen birge Beknazar – Qosaydıñ  200 şaqtı üyin Baqanas özeniniñ boyına köşirip äkelgen. On eki Abaq kereydiñ  biri – Jastaban. Şın atı Allaberdi eken. Keybir  derekterde  Allaqıdır  dep  te  ataydı .Allaberdiniñ üş wlınıñ biri  Begimbetten – Beknazar, Qosay tuadı. Beknazardan : Qojakeldi, Qwdayberdi, Qoylıbay, Jädiger törteui. Qwdayberdiden – Maybasar men Jauğaşar. Maybasardan – Mataq bastağan, Müsäpir, Janädil, Öten, Qwttıkadam, Jäpek altı wl tuadı. Jauqaşardan (ekinşi  atı  Alşañ ) Şaqantay jalğız. Şaqantaydıñ  şeşesi  Jamal äjemiz  turalı  biraz  derek  keltireyik . Birge  tuısqan  Qojageldi  men  äkesi  Qwdayberdi  Jauqaşarğa  qalıñdıq  izdeydi. Olar  swludı  nemese  baydıñ  qızın  aludı  oylamağan . Kesek  twlğalı  balağa  «qwdıqtağı  qwnan  atandı»  suırıp  alatın  qalıñdıqtı  izdegen. Tabandarınan  tausılıp  Jalayırdan  boyı  wzın, qarulı  qızğa  kezdesedi. Aqırı  üş  qızdıñ  malın  berip  Jamaldı auılğa  alıp  keledi . Eki  bala   jetilgende  bir  aq  qosadı . Quattı da  qayrattı  ata -anadan  alpamsaday  wl  tuadı . Bir  jılğa  deyin  balanı  jeke  bağıp, Şaqan, Şaqanım, Şaqantayım  dep  jürip , aqırı  Şaqantay  dep  at  qoyadı.  Jamal  ülkenderdiñ  rwqsatımen  twrmıs  qwrmay, öz  ömirin  erekşe  bolıp  tuğan  jalğız  wlğa  arnaydı…                                                                                                                         XVII ğasırdıñ  soñı men XVIII ğasırdıñ basında qazaq pen joñğar alma kezek şabuıl, jorıqtarında Beknazar wrpaqtarı da közge tüsip, attarı elge    jayılğan.

“Qojageldi, Qoylıbay atağımız,

Jauğa şapsa qorıqpaytın Matağımız” – dep erlikterin maqtan  etken. Sol   kezde   Mataqtıñ   däuiri   jürip,   tası  örge   domalap   twrğan.

«Ağayın mıqtı bolsañ kündeydi, juas bolsañ jündeydi» demekşi, balpanaqtay torsıq şeke wl bop, şekesinde müyizge wqsas jaña şığıp   kele jatqan wrası bar Şaqantaydı körip, erteñ er jetip öskende,   bar ataq dañqımdı tartıp alatın osı bolar degen  nemere ağalarında qızğanış sezimi tuğan. Şaqantaydıñ jeti jasında äkesi Jauğaşar  qaytıs   bolğan. Äkesi  qaytıs bolğan soñ  Mataq   bastağan  nemere ağaları Şaqantay men onıñ üş äpkesin, şeşesin şettete bergen. Şaqantaydıñ  äkeden qalğan bir biesinen eki jiren qwlın egiz tuıp,  sonı bağıp, jaratıp jüredi. Şaqantayğa   ağayın    jwrtı  qanşama teperiş körsetkenmen  ötkir de öjet, alğır da talaptı, qaysar da qayrattı, tapqır bala   moyıp   jasımaydı,  qayta şınığıp,  şirap,  aqılı    erte tolıp, erte   eseyedi . Onıñ eñ jaqın dosı, tuısı, qwrbısı – Maldıbaydıñ balası Qojabek bolğan. Ağayındarı jas balağa maza bermegennen keyin,  Şaqantay 12 jasqa kelgende, eki äpkesi janına    Qojabekti  qosıp , el   közine  tüsken  eki  «Teljiren» attı berip, ekeuin Şaqantaydıñ  nağaşısınıñ aulına attandırıp jiberedi. Şaqantaydıñ nağaşısı Naymannıñ Bäyjigit – Mämbetten tarağan Qojaqwl ruınan  eken. Eki bozbala elmen, jermen tanısıp, kün ötken sayın deneleri  de tolısıp, kelbettene tüsken. Nağaşılarınıñ aytuı boyınşa  äkesiniñ tiri kezinde ayttırğan qalıñdığı Jañıl da osı Naymannıñ     köp   auıldarınıñ   birinde   eken.

Jauqaşar ölgen soñ  Jañıldıñ äkesi jalğız qızımdı  jetim balağa bermeymin dep, aynıp jüredi. Qiındı jeñip, qiyağa örleytin jol   taba almay jürgende Şaqantaydıñ da basına baq qonıp, soñınan     qırsıq qalatın mezgil de jetip, oylamağan jerden istiñ säti tüsedi.  Bir sätti küni sol elde wlı dübir as berilip, sol asqa eki «Teljirendi» jaratıp minip, qızıq körip oyın tamaşalauğa, rwqsat berse attarın bäygege qospaq bolıp, Şaqantay men Qojabek te kelgen. Ärine, elsiz, atasız eki balanı eşkim eskermegen. «Tanımasın silamas» degendey   böten elde attarın bäygege qosuğa wlıqsat beretin kim bar? Onı  bılay qoyğanda, tüsip däm tatıñdar deytin de adam kezikpeydi. Astı   sol eldi bileytin ataqtı töre basqaradı eken. Tabaq – tabaq astan auızdarı qağılıp, işteri şwrıldap jürgende, Şaqantay tapqırlıq jasap, töre otırğan üydiñ jabığın at üstinde twrıp sırğıtıp  jiberip,  aşılğan   jerden:

- «Atalınıñ auzı oynar, atasız bizdey jetimniñ közi jaynar» depti. Öñkey ığay men sığay, igi jaqsılar otırğan üyge kelip,jabıqtı sırğıtıp, jwrt qwlağın eleñ etkizerliktey esti söz aytuğa  batılı jetken kim de bolsa beker kisi bolmağanı dep şeşken töre, Şaqantayğa jabıqtan turalmağan twtas jaya, qımız bergizipti. As işilgen  soñ töre älgi ekeuin şaqırtıp jön swraydı. Köñili wnatıp, sınına      tolğan ekeuine töre bäygege şabuğa wnasımdı kiim kigizdirtip, attarın bäygege   qosuğa  wlıqsat   beredi.

Töre: Attarıñ bäygeden kelmese de üsteriñdegi kiimderiñdi      almaymın. Atıñ bäygeden ozıp kelse özim ie bolamın, ayanbay şap. Eger atıñ ozıp kelse «Şaqantaylap» şap dep tilek bildirgen. «Qwday oñdap, aruaq qoldap» degendey, Teljirenge mingen bir bala 100 attıñ   işinen oq boyı ozıp kelip, «Şaqantay, Şaqantay, Şaqantay» dep   wrandap kömbeden ötken. Jinalğan jwrt Şaqantaydıñ kim ekenin  sonda biledi. Söytip Şaqantaydıñ atı bir-aq künde elge tarap, atağı         zor bolıp şığa kelgen. Töreniñ nietin qwday «Teljirenge» mingen  talaptı jas Şaqantayğa şın audarğan eken. Qalındığı Jañıl  turalı Şaqantaydan swrap bilip alğan töre, özi bas kwda bolıp    barıp qızdıñ törkinderimen kelisip qaytadı. Mataq sezip qoymasın  dep Şaqantay eki äpkesine belgi retinde taqiya jiberip, taqiyanıñ astarına hat salıp, «qalıñ maldıq jılqı jiber» dep sälem joldağan. Qızdıñ äkesi uädeli kün jetkende 30 kün oyın, 10 kün toyın jasap,     jalğız qızı Jañıldı Şaqantayğa beredi. Otız tüyege jasauın  artadı. Jañılmen qosa Eñke bastağan jeti kütuşi qızdı tüyemenqosıp jiberedi. Eñke qalmaqtıñ şapqınşı- lıqtan tüsken qızı eken. Şaqantay  Jañıldı 14 jasında alğan. Jañıl Naymannıñ Bäyjigit, Qarakerey ruınıñ Mämbet tabınan eken. Jañıl wstamdı, aqıldı, keñpeyil jan eken. Şaqantay  – wşqır da jıldam, şeşimdi de batıl. Şaqantay  şarasınan asıp-tasıp bara jatsa, Jañıl aqılmen bilep, bilgirlikpen basıp otıradı eken. Biraz uaqıtqa deyin Jañıl bala kötermegen. Sodan Jañıl Şaqantayğa aytıptı: – Seni er degenmen ,  istegen erligiñ joq. Bwl jaqqa erlikpen kelgen joqsıñ, kemdikpen  keldiñ. «Baytal köp bolsa, qwlın köp boladı» degen. Mına Eñke   şañıraqqa minip keldi demeseñ, jay adam emes. Nekesin qi da, osını         al deydi. Jarınıñ tilegin, ärine, Şaqantay  orındağan. Jañıl  Eñkeniñ tösekten köterip bala tabatının, ol «aqjoltay» bolıp,  soñınan özi de bala köteretinin boljap sezgen. Sonımen, Şaqantaydıñ twñğışı – Eñkeden tuğan Qwlbaraq. Jañıl Şaqantaydan Baybaraq,  Bäytöbet, Torğay, Tekebay, Serkembay attı bes wl tuğan. Şaqantay  wrpaq taratıp, maldı bolıp qondanıp, baq pen däuleti birdey örlep, kemeline kelgende   ğana,  tuğan  jer,  ösken  eline  biraq  oralğan.

Şaqantaydıñ batır atanuına onıñ joñğarlarğa qarsı küreste körsetken erlik isteri sebepşi bolğan. El basına kün tuğan şaqta Şaqantay sauıt kiip saylanıp, qaru-jaraq asınıp, qatulanıp, dudığa qağıp topqa kirip, jauğa oyran salğan. Şaqantay jaudıñ şağın tobına tün mezgilinde dudığa qağıp, qılış, nayza siltep jalğız barıp tiisedi eken. Soğıstıñ  bir   sayabır   tartıp , tolastağan   twsında   Qarakerey   Qabanbay   batır   Şaqañnıñ   erligine   riza   bolıp  bata   bergen    degen   äñgimeler   de  bar .  Sol   üşin   de  ädildik   pen   şındıqtı   tu   etip   kötergen   eken . Ol  soğısta  jekpe   jekke   şıqqanda  da   qarsılasınıñ   jönsiz   berekesin   almay , sabırmen , salmaqpen , bayıppen  kisiligin   joğaltpay  sayısadı   eken . Keybir   batırlar   qwsap , özindey   qarsı   jaqtıñ   azamatınıñ   jau   bolsa   da   ar   namısına   timey , ädil   ayqasatın   bolıptı .  Onıñ   kündiz  – tüni   beldeuden   atı , qolınan  şoqparı   tüspegen .  El   dep   eñiregende  etegi   tolğan , asıl  da , parasattı   adam . Wlağattı   babamız   ılği  da   isiniñ   aq   boluın   Alladan   tilep , aruaqtan  swrap  otıratın   körinedi .  El   auzındağı   äñgimelerge   qarağanda , Añıraqay   mañayındağı   aqtıq   ayqasqa   Şaqantay   batırdıñ   qatısqanın   eşkim   de   joqqa   şığara   almaydı . Keyin dudığasın ülken balaları Qwlbaraq pen Baybaraqqa, ata   jolın   quıñdar   dep   tabıstağan.

«Dudığa silkip qağayın,

  Dwşpanğa oyran salayın.

  Irıq bermes qalmaqtıñ

  Basın qağıp alayın.

     Qolıma sadaq alayın,

  Qoramsağa qoldı salayın.

  Qas jauına elimniñ

    Qasqayıp qarsı barayın» degen.

Şaqantay köp adammen jürip seruendeudi, añşılıqtı jaqsı körgen. Birneşe bäyge at wstağan. Qazaq–joñğar soğısında Qabanbay batırmen jäne Er  Jänibekpen   birge   birneşe   soğısqa   qatısqan.

Belgili    aqın   Q. Altınbaevtıñ   «Aqırğı ayqas»   dastanında:

«Ayaközden asqan soñ ,

Tarbağatay körindi .

Esi qalmay sasqan soñ ,

Ekige joñğar bölindi.

Qaşqan joñğar artınan

  Qart Bögenbay qalmadı.

  Tetelesi Jantay bar ,

  Toqtamıs pen Mamay bar ,

  Kömek berip qoldadı.

  Jalayırlıq Jolaman

  Jetken eken ol dağı .

  Sereygen biik baqanday

  Kereyden şıqqan Şaqantay ,

  Sınğan jerde nayzası

  Ösip twrğan terekti

  Jwlıp alıp tolğadı…» dep jırlağan.

Şaqantay wrpaq köbeytu üşin köp äyel alğan. Jañıldıñ rwqsatımen Eñke bastağan jeti qızdı da aladı. Şaqantaydıñ barlığı on üş äyeli bolğan. On üş äyelden tarağan 22 wlı 21 auıl bolıp Baqanas özeniniñ boyın mekendegen. Şaqantay XVIII ğasırdıñ soñğı şireginde 91 jasqa  kelip  qaytıs  bolğanda  odan  tarağan  wrpaq 71 erkek  kindikke  jetken  eken.

Şaqantay joñğar şapqınşılığınan keyingi kezde 1760 j. mölşerinde Altay, Sauır tauların mekendegen Jastaban Kereyinen ağayın arazdığınan  bölinip  şıqqan 200 üydi (Beknazar, Qosay äuletteri). Jobalay bi, Bayqotan bilermen birge, Şwbartau jerine qonıstandıruşı, el qamın jegen halıq qayratkerleriniñ biri. Batırdıñ ziratı Şığıs Qazaqstan obılısı Ayaköz audanına qarastı, Şoqan Uälihanov atındağı kenşardıñ mañayındağı, Baqanas özeniniñ boyındağı «Orta qarauıl» töbeniñ basında twr. Odan tömen batırdıñ wrpaq – äuletteri jerlengen qalıñ qorım jatır. Şaqantaydan joğarı jatqan Mataq. Solay jerlenulerin   közi tirisinde aytıp ketken Şaqantaydıñ özi eken.  Bwl Şaqantaydıñ   kekşil emes, köpşil, adamgerşiligi mol, keşirimpaz, kişipeyil ekendiginiñ ayğağı bolarlıqtay, adamdı eriksiz oyğa qaldırarlıqtay tereñ sır bügip, wrpaqqa  ösiet – önege  retinde  qalğan  mwra  dep  qarauğa   boladı.

…  Qıtaydağı   Tenteksarı   atamızdıñ    Şaqañ    turalı   esteliginen : «Şaqantay   wzın   boylı , atjaqtı ,  qızılşıraylı , kirpigi   wzın ,  öñdi   adam    bolğan . Qalıñ  qası közin    jauıp    twradı    eken .   Janarı   ottı , ötkir ,  tesile    qarasa    qattı   äser   etken»  .

Aumalı – tökpeli   zamanda    Şaqañnıñ    artında    qalğan    mwradan   , qımbat    eskertkişten  – Ürimşidegi   Tenteksarı wrpağınıñ    üyinde    ayrıqşa   qasterlengen   şekpeni    saqtaulı . Şekpen    tüyeniñ    jüninen  wrşıqqa   oñdı – soldı  monşaq   salıp   iirilip  , şeberlikpen   toqılğan   eken .  Jiptiñ   bir   jeri    qalıñ   bolıp   ketse , monşaq   sol   jerge   toqtap   qaladı   eken . Alğaş   körgende    erekşe   toqılğan   bwyımnıñ     äseri   de   wmıtılmastay .   Uaqıt    ayasın   ba , jeñi , jağası ,  etegi   talay    öñdeuden    ötken .  1920 – 1930   jıldarı   Tenteksarı  Qıtayğa    ötkende    el    aqsaqaldarı : – «Bwl  jerde  zaman  qiındap  baradı ,   şekpendi sağan  amanat  etip  tapsırayıq , şekaradan  ötkenşe ölip  ketseñ  kebiniñ  bolsın, aman esen   ötseñ,  kelesi   wrpaqqa    jetkizudi     sağan   tapsırdıq»,   degen  körinedi …

                                                                                                                                                     Şaqantay  men Qasabay

Şaqantay batır igi jaqsılarmen bas qosıp, mäjilistes otırğan   köñildi bir şağında: – Qwlaq estip, köz körip at twyağı jetetin jerde    erligime erligin teñgeretin, baq pen däuleti de teñ keletin men siyaqtı   balası  köp, adamgerşilik azamattığı özime qaraylas, aqıl-aylası da araylas, bäybişesiniñ qasında, toqaldarınıñ janında ömirdiñ    qızığınan sonılağan, el-jwrtına qadirli, qwday tileuine berip, meyir-şapağatın ayamağan kim bar eken? – dep köpten beri, kökeyinde jürgen     oyın   aytadı.

Bärin  de aybarlı, ataqtı batırdıñ mısı basıp, swrağına  jauap taba almay , birine-biri jaltaqtap, jer şwqısıp, ünsiz qinalğandardıñ   biri  toptı   jara    Şaqaña   qarap   şeşile   söylepti.

– Bar, düniede Qwday jalğız, al  adam pendesin jalqı etip jaratpağan.   El-eldiñ jaqsısı men jaysañı bar. Biraq olardıñ işinde de sizge    teñgeretini neken sayaq. Sonıñ biri Tarbağattaydıñ oyın, Alaköldiñ boyın jaylap-qıstağan Naymannıñ Toqpaq degen elinde Qasabay  degen   bar, – depti   ol.

Bwl habardı estigen Şaqantay qasına atqosşı, jolserik ertip Qasabaydı izdep saparğa attanadı. Oñtüstik – şığıstı betke alıp, neşe kündey jol jürgen jolauşılar Qasabaydıñ auılın izdep tapqan eken.  Olar «joq izdep jür edik» dep, atı-jönderin de bürkemelep, şındarın aytpaptı. Qasabay bwlardı qonaq kädesin jasap kütip, sıy-qwrmettiñ  bärin de körsetedi. Kir qondarın juğızıp, iş kiimderin de auıstırtıp bergen eken. Şaqantay Qasabaydıñ mırza-jomarttığına, adamgerşiligine riza boladı. Zerikpesin dep Qasabay ekeui eki qarşığa wstap      Şaqantaydı   sayatşılıq   qwruğa   alıp   şığadı. Bir top qırğauıl dür etip wşa jönelgende tabiğatınan alğır, zerek, wşqır  oylaytın Şaqantay: – Men kördim. Ana qırğauıl da, mına   qırğauıl   da   meniki,   qarşığañdı   jiberme!  – degende   Qasabay:

- Meniñ közimdi şaytan tağalasa, sen körseñ, men jibermey-aq qoyayın, – dep qonağına erik beredi. Jäne bwl erikti tartıp alğanday sezinedi. Qarşığası   qırğauıl   alıp   qwmarınan   şıqqan   qonaq:

- Men seni Kerey elinen izdep kelgen Şaqantay batır edim, – dep , şının  da,  sırın  da   aytadı.

-Baq pen däuletiñ, saltanat-säuletiñ de menimen teñ körinedi .   Bäybişeñ baptı, toqalıñ torğın, balalarıñ da barşılıq, arman – maqsatıña jetken, qwday tileuiñdi bergen jan ekensiñ, – depti ol. Adamgerşiligiñ de atağıña say eken. «Teñ – teñimen, tezek- qabımen»  degendey özim teñdes dos tauıp, sır şertisip, köñil jarasqan qwda  bolsam dep armandauşı edim. Armanıma jetken siyaqtımın. Äzirge sınıma tolmay qalğan jeriñ joq. Endigi sınayın degenim erligiñ men azamattığıñ. Azamattığıñdı özimnen kem dey almaymın. Biraq erlik  pen azamattıq egiz wğım ekenin esten şığarmayıq. Bwl ekeui basqa is tüskende sınaladı. Äueli erligiñdi sınamaqpın. Erligiñ assa qız  beremin.   Erligim   assa   qız   alamın.   Qwday   qossa   qwda   bolayıq.

Niet-tilekteri bir jerden şıqqan eki batır erlikterin sınau üşin sol zamanda qazaqpen jaulasıp jürgen torğauıt-qalmaqtarğa qaray jorıqqa şığadı. Birinşi bop kezek alğan Qasabay jaylap jatqan elden barıp, eptiligin, aylasın asırıp eki tüye toğanaq alıp qaytadı. Endigi  kezek Şaqantayğa kelgende eki batır jorıqqa tün jamılıp şığadı. Aldarındağı qalıñ qamıstıñ arasınan közderine janğan ottıñ jarığı şalınadı.  Ekeui barlap qarasa otqa asılğan baqırdı aynala qorşay otırğan bir top qarulı torğauıttar eken. Baqırdağı etti jep äldenip    alıp tüngi jorıqqa attanbaq sıñayları bar. Joñğar jauıngerleriniñ mwndayda attarınıñ bastarın ayqastıra qos-qostan «qalmaqşa»  qañtarıp qoyatını ekeuine ejelden belgili. Oylanıp twrmay tez şeşimge kelgen Şaqantay qaharına minip: «Wrıp tasta!», «Wrıp tastalap» astındağı saygüliginiñ bar ekpinimen torğauıttarğa qaray wranday  şabadı. Qaharlı ün men düley ekpinnen boyları türşigip, oğan tüngi  ürey qosılıp, qorqınış bilegen torğauıttar jan sauğalap, qarañğını panalap, qamıs-qamıstıñ arasımen zıtıp beredi. Qañtarulı attarı  ürkip, matalasıp, ayranasır boladı. Asulı baqırdı at üstinen ilip  alıp Şaqantay Qasabayğa qayta oralğanda ol:  – «Erligiñ astı dep», moyındağan eken. Qwla tüzde tün jamılıp kele jatıp ekeui  qwday   qosqan qwda boluğa söz baylasıp, Şaqantaydıñ Torğay degen balasına Qasabay Wlmeken degen qızın ayttırmaqşı bop kelisipti. Sol jolı Şaqantaylar kiit kiip, Qasabaymen qwdandalı bop qaytadı. Kelesi   jılı qwdalıqqa kelgen Qasabay küyeu balasınıñ erni jırıq dep     aynidı. Biraq aynığanın sezdirmeuge bekip sır bermepti. «Torğaydıñ erni tuğannan nısanalı-jırıq. Üylenip, otau köterer kezek te soniki.    Jäne baylasqan söz bar. Sözin Şaqantay bwzar ma? Qalıñmaldı aydap alğan soñ, küyeudiñ erni jırıq dep qızım aynıp qaldı, basqa balaña ayttır» dep kesip, bir-aq aytarmın. Qalıñmal qoldan ketip, küş bizge auğanın körgen Şaqantay bwğan kelispegende qayda baradı. Oylanıp-tolğanıp Qasabay osınday şeşimge kelgen. Al, Şaqantayğa kelsek onıñ oyında eş alañ joq. Qalıñmalın aldına sap berip, qwdaların qwraq wşıp kütip, şığarıp salmaqşı… Mine, ol qwdasın Baqanastıñ boyındağı öz qonısı Bas Qarauıldan, qozı köş jerdegi Ayaq Qarauılğa şeyin şığarıp salıp bara jatır. Sol zamandağı salt, ädet-ğwrıp boyınşa, qwdalar nay tartısadı eken. Nay degen ağaş müştikke salıp şaqpaqpen twtatıp, naşalıq qasieti bar aşı quray wntağın salıp tartatın, tütini budaqtap  bwrqırap  şığatın,  qwmartqış,  eliktirgiş  zat  boluı  tiis.

Şaqañnıñ nayın Qasabay alıp tartqannan keyin, nay almasu kezegi oğan kelgende: – Nayı qwrğır tausılıp qaptı ğoy, -depti Qasabay qaltasına qolın salıp. Qoştasıp, bılay şığa oyına küdik alğan Şaqantay Qarauılğa şığıp qarasa, Qasabaydıñ auzınan tütin bwrqırap baradı. «Älgisi şın ba, ötirik pe » degen küdigi şın ekendigine közi jetken soñ, Qasabaydı  qayta  quıp  jetip:

-Ayırılısarda tabılmağan nay, endi tabıldı ma? Qanjığada köriseyik! – depti aşulı jüzdi Şaqantay. Üyine oralısımen Şaqantay qalıñdıq ayttırğan balasına: – Men sağan qızın ayttırdım. Seniñ erniñ jırıq, qızımdı bermeymin dep aynıp ketti Qasabay. Qasabaydı öltirip kel, qwnın özim berem. Qasabaydan öl, qwnıñdı özim alam.  Namısıñ üşin jan qiya almasañ seniñ tiri jürgeniñnen ölgeniñ artıq, degen eken qatulı keskinmen… Torğay Qasabaydıñ üyine sälem bere kirgende onı küyeu keldi eken dep eşkim de elemepti. Namısı örtep, boyında qanı oynağan Torğay  :

- Qwdañnıñ sälemi bar edi aytıp keteyin, – dep bosağadağı salulı sırmaqqa otırmay, törge ozıp, jastıqqa şıntaqtap jatqan Qasabaydıñ jambasın basa otırıptı.  -Qwdañnıñ sälemi mınau, -depti Torğay. Qayın atañnan öl  qwnıñdı özim alam.  – Qayın atañdı öltirip kel qwnın özim berem. Namısıñ üşin jan qiya almasañ , seniñ tiri jürgeniñnen ölgeniñ    artıq Bwl mağan da, sizge de qatıstı söz. Bir kün bolsa da aq qoydı     soyıp, aq batanı istegen atamsıñ ğoy. Meni öltir, – dep Qasabaydıñ    aldına kezdigin  qoyıp, omırauın aşıptı da : – Al, sal!» dep üş qaytara aytıptı. Mwndaydı kütpegen Qasabaydıñ oyı astan-kesten, älemtapırıq. Jazıqtı küyeu bala emes, özi. Jazalanuğa özi layıq. Şaqantaydıñ: «Azamattıq basqa is tüskende sınaladı» degeni osı eken ğoy. Bwl  meniñ osaldığıma sın boldı. Azamattıq ar-wyatıma daq tüsirgen ekenmin. Al Qasabay, özi istegeniñdi öz moynıñmen köter.» Osını äp-sätte ğana  oylap ülgergen Qasabay tas beynedey melşiip qattı da qaldı. Birese  küyeu balağa, birese aldında jatqan suıq jüzdi kezdikke qadaldı. Kezdikten   küyeu   balasınıñ   jüzi   ötkir,  ızğarlı   eken.

- Al,salmadıñ ba? – dep sañq etti Torğay. – Onda men salayın dep, -kezdikti Qasabayğa ala wmtılıp, sermey bergende… Uaqıt mäñgige   toqtap qalğanday, jüregi eñ soñğı ret soğıp, kökireginde janıp twrğan otı jalt etip sönetindey. Qasabaydıñ şekesinen baqayşığına deyin şımır ete tüsti. Sonda da küyeu balasınan janarın taydırğan joq.  Miz bağıp, taysalmadı. Ol ölimdi qorıqpay qarsı almaqşı edi. Boyı dir etip, qolı qozğalıp ketti de, aldında twrğan şını-ayaqqa tiip, şayı şayqaldı. Üreyi wşqan bäybişesi wşıp twrıp küyeu balasınıñ aldın kes-kestedi. Enesi aldına oralğı bolğanda, Torğaydıñ qolındağı kezdik sermelmey toqtap edi. Sabasına tüsken bäybişe:

-Äy, Qasabay, – depti ötkize söylep. – Ata-anağa balanıñ bäribir.  Kezek osı balaniki eken. Osınday qöziniñ otı bar balağa, köñiliñe tat saqtap, seni qay qwday attı? Balalardıñ bağın baylap, jolın kespe,  oñ   batañdı   ber?.

Baylıq pen däuletine mastanğan Qasabaydıñ astamşılığı men kesirligin, küyeu balasınıñ öjettigi men ötkirligi, er namıstılığı jeñip, Torğay  Wlmekendi  alıp   maqsatına   jetedi.

                                        Şaqantay men balası

Şaqañ bir  küni  añnan  qaytıp , ınjıqtau  bir  balasına:

- Mına  oljanıñ  terisin  sıpır ! – dep  üş  tülki , eki  arlan  qasqırdı  attan  audarıp  tastağan  eken . Özi aq  ordağa  kirip , bäybişesiniñ  qolınan  susın  işip , tınığıp , sırtqa  şıqsa ,  balası  qoy  soyğanday  tülki  men  qasqırdıñ  bas , ayağın  kesip , işin  irep  jatır  eken . Şaqañ qaharına minip:

- Äy , büytip  közge  küyik  bolıp  jürgenşe , köziñdi  joyayın ! – dep  balasın  şauıp  tastağalı  qılışın  suırıptı .  Sonda  balası  eñkeye  beripti  basın  tosıp .- Äketay ay , menen tım  qwrmasa wrpaq qaladı ğoy , degende :

- Qap , mına  jamannıñ  söz  tauıp  ketkeni  ay ! , Bolmas   bolmas ! – dep Şaqañ    sözden    tosılğan   eken .

Keyin  sol  atamızdıñ  aytqanı  kelip , balası  bir  rulı  elge  bastau  boldı .

                                        Şaqantay  auıldarı                                                                                           Şaqañnıñ on üş äyelinen on üş auıl Baqanas özeniniñ boyında (keyinirek  Uäyis  aqın: «Aybarmen Baqanastı Şaqañ bastı» – dep jırlağan.) ornalasqan eken. Şaqañ tañerteñ erte twratın körinedi. Baqanas özeniniñ jağasındağı döñge şığıpauıldarına qaraydı eken: böten    eşkim joq pa eken, bir jaqta jügen şıldırlaydı ma, at     pısqırdı ma   eken dep. Bäri tıp-tınış. Alda-jalda beysauat jürgen bireudi   bayqap   qalsa:

- Şükir, bäri bizdiñ balamız boladı, – dep Narqızıl atına minip, auıldarın   aralauğa   kirisedi   eken.

             Şaqantay men qalmaq batırınıñ jekpe-jekke şığuı

«Aqtaban – şwbırındı» kezinde Şaqantay Qarakerey Qabanbay batırmen birge qalmaqtarmen 1724 j. Ayagöz özeniniñ boyında soğısqan.     Soğıstıñ birinşi küninde sol kezdiñ saltı boyınşa eki jaqtıñ     batırları jekpe-jekke şığuı tiis. Qalmaqtıñ batırımen Şaqantay jekpe-jekke şıqqan. Qalmaqtıñ batırı nayza, qılış, şoqparmen şığadı. Şaqantayğa nayza qılış al dese: – joq, men şoqparmen ğana şığamın, – degen. Eki jaqtıñ äskeri qarap twradı. Ölşemdi jerde              eki batır bir-birine qarsı twradı. Şaqañ «Narqızıl» atınıñ üstinde    öziniñ ataqtı şoqparımen. Sodan, al bastañdar dep belgi beredi.  Attıñ basın  qoya beredi eki jaq. Qalmaq nayzasın tike wstap keudeden tireyin dep şabadı. Şaqañ onıñ nayzasın şoqparmen salıp qalıp anaday jerge wşırıp jiberedi. Attıñ basın bwrıp alıp, bir-birine qayta şabadı. Qalmaq qılışın suırıp alıp tönip kele jatadı. Şaqantay tez jıldamdıqpen qalmaqtı şoqparımen qalpaqtay wşırıp tüsiredi. Sodan Qarakerey Qabanbay men Şaqantay sarbazdarı qalmaqtardı         üş   kün   boyı   alğa   jibermey   wstap   twrğan   eken.

                           Şaqantay  men  Er   Jänibek

Berdäuletwlı  Jänibek  kieli  batır  bolğan . Onıñ  kiesi  qos  böri  eken . Şaqañ  qaljıñdap : – Sen  kieñdi  qaratamaq  kök  nayzama  ayırbastamaysıñ  ba? , – degende  Jänibek : – Berdäulettiñ  balasınıñ  sizge  bereri  tausılmaydı . Amalım  ne ?. Ol  jağı  jaratqan  Täñirdiñ  isi  ğoy ,- dep  jauap  bergen  eken . Şaqantay  batırdıñ  köp  jorıqtarınıñ  birinde , Jänibek  batırmen  birge  Barqıtbel ( qazirgi   Tarbağatay ) tauınıñ  soltüstigindegi  Kökbekti  özeniniñ  şığısındağı  Segizsay  sarala  tau  baurayında   qalmaq  şapqınşılarınıñ  on  san  qolın  özderi  kelgen  Şağanobağa  quıp  tastağan  eken .  Er  Jänibek  Şaqantay  batırdı  ağa  sanap,  aldınan  şıqpağan  desedi . Ekeui  qatar  twrğanda  boyları  swñğaqtanıp , körgen  jwrt  batırlıqtıñ  «Qos  barısı»  dep  atağan  eken . Şaqañ  jaugerşilikte  Edil , Jayıq  jaqqa  attanğanda:  «Jalğızsırap  qalğandaymın . Biraq , biz  El  üşin  tuğan  er  emespiz  be ? Ol  jaqtan  da  bir  Jänibekti  tabarmın  da  dep  barıp : – Biraq  mağan  jan  jağınan  da , qan  jağınan  da  Jänibek  bireu – aq»  dep , at  şılbırın  asıqpay  bwrıp: – Qoş , arısım , -dep , denesin  tik  wstaptı  deydi . Biraq  qayda  jürse  de  Jänibektiñ   saulığına   alañday  beripti  deydi , bizge  jetken  äñgimelerde .

Jalpı,  Şaqantay  batır  han  sarayınan  alıstau , aulaqtau  jürgen  eken . «Mağan  han  sarayınan  Qabanbaydıñ   dalası  jaqın»  deui  osıdan  bolsa  kerek .

Şaqañ  batırlığımen  birge , tökpe  aqın , tüyindi  sözdi  şeşen  bolğan  desedi . Birde  ol  Jänibekke :

                        Berdäulettiñ   balası , oñ  qolımnıñ  salası,

                         Qırlarımdı  şolatın   qırği  közdiñ  qarası .

                         Bitik  orman  biigi , biik  taular  qarlısı

                         Qanattarı  talmaytın qarşığanıñ  şäulisi  , -

                        dep , taqpaqtağan  eken .  

KeñesjanŞalqarwlınıñ Qıtaydağı  Şaqantay  batırdıñ   wrpaqtarınan  jinağan  derekterinen :

Şaqantay  babamız  turalı  Qıtaydağı  wrpaqtarınıñ    toy  jiındarda  aytıp  jürgen  öleñderinen :

1.1           Qayray – qayray  qayraqtıñ  tatı  şıqqan,

Malşıda  wqqan  bwl  ändi , batırda  wqqan .

Men  bastamay  bwl  toydı  kim  bastaydı

On  jasında  Babamnıñ  atı  şıqqan .

Batır  Babam  bas  bolğan  maqal  dayın,

Aytıp  bolmay  bwl  ändi  jata  almaymın .

Säbet  penen  Jwnğoğa  taratılğan

Wrpaqtarı  bwl  künde  Şaqantaydıñ .

Bürkit  te  jür  bwl  ändi  aytıp tau- qiyada,

Qanat  qağıp  samğap  bir  qır – qiyağa  .

Şaqantaydıñ  wrpağın  bilmek  bolsañ

Qırım  menen  Tibet  pen  Turkiyada .

Ebi  soqsa  panalap  tal , bağına ,

Tağdır  jazğan  amal  ne  Hantauına .

Şaqantaydıñ  wrpağın  bilmek  bolsañ

Mwñı  qalıñ  tau , mwhittıñ  ar  jağında  .

1.2          Üyi  bolğan  Babamnıñ  on  tört  tütin ,

Tütin  sayın  äyelden  bolğan  kütim .

Bolğan  eken  bes – bäybişe , toğız – toqal

Bir  taypa  el  bolğan  eken  mwqım .

Jazı  menen  Babamnıñ  küzi  bolğan ,

Jürgen  jerdiñ  şöleyti – sızı  bolğan .

Bilmek  bolsañ  Babamnıñ  Wrpaqtarın

Eki  jüz  elu  -  wlı  menen  qızı  bolğan  .

Tağdırınıñ  taularday  auırı  bar ,

Mwnı  tuğan -tuısqan  bauır  wğar    .

Arğı  bettiñ  Aqsuday  alqabında

«Şaqantay»  degen  ülken  auılı  bar .

1.3          Önege  ğıp  bizderge  söz  arnaptı ,

Qarsı  aldınan  soqsa  da  ızğar  qattı ,

Jalpaq  jatqan  dalama  jara  salıp

Jauı  bolğan  qırıptı  boz  qalmaqtı  .

Jer  betinde  qorğaptı  qızğaldaqtı ,

Dwşpanınıñ  işine  mwz  jalattı .

Keñ  ölkemniñ  kegimen  batır  Babam

Kelmesine  jibergen  boz  qalmaqtı .

Osılayşa  er  Şaqantay  elin  qorğap ,

Batırlarmen  bas  qosıp  jerin  qorğap ,

Tentekterdi  tüzetip  tezge  salıp  ,

Tektilerdiñ  jüripti  qolın  qoldap .

2.  Qazaq  halqınıñ  qayraulı  qılışınday , ertteuli  twlparı  men  alğır  swñqarınday  bolğan  Şaqantay   batırdıñ  tökpe  jırlarınan :

Dudığa  silkip  qağayın   ,                    Qolıma  sadaq  alayın ,

Dwşpanğa  oyran  salayın .                  Qoramsaqqa  qol  salayın .                                                       Irıq bermes jauızdıñ                        Qas  jauına  elimniñ

Basın  qağıp  alayın  .                         Qasqayıp  qarsı  barayın .

*   *      *    *       *                                                                                                                        Aqqoyan atqa er salıp  ,                         Aqqoyanım  astımda ,

Aldaspandı  qolğa  alıp ,                    Asqar  taudıñ  qasında ,

Şaşaqtı  nayza  sekildi                       Aqswñqar  bolıp  wşamın

Şaşayın  jırdı  tolğanıp  .             Aq  boran  bolıp  qwşağım .

*      *       *       *        *

Aqqoyanım  astımda  ,                             Erekşe  jomart  jolım  bar ,

Şwbartaudıñ  şwbar  tasına               Eñkules  joldas  bolıñdar .

Janıymın  twlpar  twyağın                   Qwtılmas  jasaq  josa  bop

Jalğastırıp  jasınğa   .                      Qwdiretim  mağan  bolıp  jar .

*             *         *         *           *

Eki  qolım  qarısıp   ,                           Dwşpanğa  şauıp  baramın

Ebiniñ  jelimen  jarısıp ,                   Oğı  bolıp  atqan  dalanıñ

Aqqoyanmen  kelemin                                Qolımda  şoqpar  qorğasın

Ata  jaumen  alısıp .                             Qoldaydı  meni  talabım

*             *            *             *             *

Özimdi  qoyman  jasırıp ,                     Joñğarğa  oyran  salayın

Aytamın  sözdi  asırıp  .                       Atqızıp  tañnıñ  arayın

Jeñisim  üşin  aldağı                              Opat  bop  ketken  erlerdiñ

Kelemin  kekpen  asığıp  .                       Öşterin  mıqtap  alayın

*          *           *             *              *

Altı  malta  as  bolıp  ,                           Ayanbadım  men  dağı ,

Jastanğanım  tas  bolıp  ,                       Ayanbadı  ol  dağı .

Şaşı  qatın , özi  erkek                           Qan  josa  ğıp  siltendi

Jolımdı  kesti  qas  bolıp .                    Qara  nayza  qoldağı .

*            *        *          *         *

Qazaq  qazaq  bolğalı ,                                Qazaq  qazaq  bolğalı ,

Has  batırsız  bolmadı  .                          Qalıñ  el  bolıp  tolğandı .

Qarsı  kelgen  dwşpanın                           Qasiretim  sol  ğana

Qaymıqpay  jürip  oñdadı  .                      Qanı  tamğan  joldarı…

*       *       *        *         *

Jağaltay  degen  qws  bolar ,                       Bwlbwldarğa  barmaytın ,

Jağalap  wşqan  jazıqtı  .                         Boztorğaydı  almaytın ,

Bwldırıqtı  bökterip                                  Jağalap  jürip  jazıqtı

Bürip  bir  jegen  azıqtı  .                           Jaz  boyı  wşıp  samğaytın .

*         *       *         *         *

Tobıldı  körsem  tolqimın ,                      Bidayığım  qolımda ,

Torğaydı  körsem  şalqimın .                    Bipazdap  wstap  qolıma ,

Kölderindey  kösilip                                     Qaraşa  qazdı  izdeymin

Kök  üyrektey  qalqimın .                            Qaraylap  oñ  men  solıma .                                                                                                                                                              Bidayıq  degen  swlu  qws ,                           Saqtanıp  közin  twradı

Salğanıñdı  alar  tınımsız .                    Siyaqtanıp  swlu  qız….

*        *           *             *         *

Wrpağım  meniñ  köp  bolar ,                         Wrpağım  meniñ  tas  bolar  ,

Örteñge  tüser  ot  bolar .                              Opırılmaytın  jas  bolar .

Orğıp  basqan  izinde                                      Osqırıp  jürgen  dwşpanı

Or  auız  qwmday  şöp  qalar .                       Örisin  berip  jasqanar .

*              *          *            *        *

Wrpağım  meniñ  az  bolmas  ,                        Wrpağım  meniñ  , wrpağım ,

Aqqu  bolıp , qaz  bolmas  .                           Qara  qws  bolmas , qwr  qalıñ  .

Izğarlı  qısın  ürkitpey                             Atıratwğın  erkimen

Qanatı  jasıl  jaz  bolmas  .                       Aq  iıq  bolar  qır  tañın !

         3.    Şaqantay    ğaqliya  sözderi   

Batırdıñ  baqıtı – elinde , aqınnıñ  baqıtı – jerinde .

Ata , ana  baqıtı – bala , dananıñ  baqıtı-  dara .

Qara  jer – ırıs , halıqqa – tınıs .

Bayıñ  söylese  basqaq  bol , balañ  söylese  asqaq  bol .

Qatın  aşulansa  qazan  qaynatadı . Şaypau  qatın  şay  tasıtadı.

Jauıña  qattı  bol , qaşqanıñda  attı  bol .

« Daladan artıq  dañq  joq , alladan  artıq  anıq  joq .

Qwdaydan  artıq  iem  joq , qwrannan  artıq  kiem  joq .

Qwran  şın , payğambar  haq !

Zalım  adam  zarın  işine  bügedi . Zarlınıñ  dauısı  mwñdı .

Dalanıñ  körki  mal . Jomarttıñ  jolı  bolğış .

Ölermin , kim  ekenimdi  ölgen  soñ  körersiñ .

Joğalğan  pışaqtıñ  bäri  altın  emes .

Esek  te  erlik  jasaydı , erligi  elge  bilinbeydi .

Ötirik  tübi  qorlıq .

Dolı  qatın  aşuşañ , dolılıqpen  ortan  jilikti  sındırar .

Jaman  qatın  bayımen  jaz  boyı  wrsısadı .

Ğwmır  jigittikten  bastalıp , qarttıqpen  ayaqtaladı .

Alıstasa  ağayın , jılqıday  kisinesedi .

Jaqında  jürse  ağayın , jaman  ittey  tistesedi .

Jerin  satqandı – jeti  atası  qarğaydı .

Elin  satqandı – on  eki  atası  qarğaydı .

Maqsatım  bay  bolu  emes , el – jwrtıma  say  bolu .

Aqıldığa  aqıl  qos , aqılsızğa  tabaq  tos .

Selebeñdi  tastama , seskengende – serigiñ .

Sileusin  isinin   in  tübine  tastamaydı .

Barlıtauda  bartal  bolıp  köş . Ziyattı  jigit – wyattı  jigit .

Şüngiliñ  bolmay , şırqıñ  keter .

Baqanas – baqıt . Şwbartau – şwrat . Aydınköl – suat .

Tüliktiñ  töresi – tüye , jeliniñ   seresi – bie .

Qadirlesip  sıylasqan  qanttan  da  tätti .

Jaqsı  ana  jalpaq  jwrttıñ  anası , ot  basınıñ  danası .

Er – ot  basınıñ  iesi , äyel – ot  basınıñ  kiesi .

Söz  atası – Qara  bi , su  atası – Süleymen .

Söz  törkini – qazağım . Küy  törkini – qazağım .

Su  twnığı – bastauım , şöl  swluı – bastauım .

Jer  swluı – bastauım , el  şırını – bastauım .

Tamşıdan  öse – köl  bolar , tam  üyden  öse – el  bolar .

Közden  taysa  köñilden tasa. Has  batırdıñ  armanı  qara  ormanday.

Qızğıştıñ  üni  kölinde , qızdıñ  üni  elinde .

Eki  ayğır  bir  üyirde  jaraspaydı . Jolbarıstıñ  tegi  mısıq .

Pildiñ  zäresin  bittey  tışqan  alar .

Samwrıqtan  baq  taysa , sauısqan  bi  boladı .

Samwrıq  sarala  qazğa  toyattamas .

Sarıarqada  samwrıq  joq , sauısqan  köp .

Qwmda  tuğan  tışqan , qwlanğa  aybat  şegedi  .

Dalada  böri  wlısa , daraqqa  it  saridı .

Bidaydı  bilmegen , bidayıqqa  köz  tiger  .

Bidayıqtay  qws  bolmas , bidayday  as  bolmas .

Öşikken  it  izin  talaydı . Qasqırdı  körse , qaltıraydı  jaman  it .

Köz  toysa  da , köñil  toymaydı .

Boranday  soqqan  boz  qalmaq , boz  kemik  bolıp  joğalar .

Qaharğa  mingen  batırlar , qaymıqpastan  soğa  alar .

Tozğan  qoramsaqqa , jebe  toqtamas .

Qozıqanıñ  minezi  qozıday  bolmas .

Tautannıñ  mekeni  biik  tau , kieli  jerde  kiik  qau .

Jerdegi  inisiñdi  köktegi  ilbisin  iler . Qonaysız  qwndız  bolmas .

Borbastı  jerde  borıq  bolmas . Borıqtı  jerde  qwraq  bolmas .

Şabaqtıñ  basına  baq  qonsa , şağala  kelip  sälem  beredi .

Qılış  tisti  jolbarıs , qisının  tabar  jolda  alıs .

Qasqırdıñ  tektiligi – qaytpaytın  bettiligi .

Tauıñ  barda – tautanıñ  bar , jauıñ  barda – janjal  sal» !

Özin  tanığan  adam  basqanı  da  tanidı» .                                                                               

5.  Qıtaydağı—professor , qıtay  tiliniñ  mamanı -  Nariman  

         Jabağıtaevtıñ   «Jariya  sırı»

Eren – Eren , Erentau ,                                   Ürimji  degen  qala  bar,

Tolıp  jatqan  sala  bar .                              Eleñdeter Belen tau .

El  jwrtınan  ayrılğan                                Şığısımda – Bogda  tau ,

Men siyaqtı  beren  bar .                                Şırıldap  sonı  panalar

Aynalayın , jan  Babam                                 Erlikke  batıl  bara  alğan ,

Aruağıñnan  aynalam  .                                   Batır  bolıp  jaralğan  ,

Boz  qalmaqtan  dalasın                                 Wlı  Babam  wrpağı

Erlikpenen  qorğağan .                                    Jer  jüzine  taralğan .

Köpten   oylar  kökteydi

Köksegendi  şekteydi …

Batısta  jatqan  baytaq  el

Eşteñe  sağan  jetpeydi …

  Ädebiya  (Bäsen)   Serikaldı  qızınıñ   estelikterinen                                                                                                       

Ülkender jinalıp,ata babaları turalı  äñgime – estelikterdi  aytıp    otıruşı  edi . Biz  wqsın , keyingi  wrpaqqa  ayta  jürsin , tuıstıqtarı    nığayıp , imandılıqtarı arta tüssin , ata  babalarınıñ  atına  kir  keltirmesin, jaqsılığın  üyrensin, jamanınan  jirensin  degen  mağınada  edi …  Babamız   Şaqantay  :

« Basıña  is  tüsip  qinalğan  keziñde  Bayqotan men  Jobalay  babalarıña  siın , qıl  üstinde  twrsañ  mağan  siın» , dep  ösiet  qaldırğan .

… Jañıl  ( Jäkem )  anamızdan  tuğan  bes  wl  erke , alkeude  batır  bolıp  ösken  eken . Şeşemiz  bauırındağı (Eñkeden  tuğan  Qwlbaraqtı  özinen  tuğan  Baybaraqpen  ekeui  egiz  qozıday  tatu  össin  dep ,  Jañıl  şeşemiz  bauırına  salğan). Asa  wğımtal , aqıldı  Qwlbaraqqa  rizaşılığımen  erekşe  köñil  bölip , keleşek  wrpağına  zeyindi  bolar-au  dep  batasın  bergen .  Qwlbaraq  Baybaraqtıñ  aytqan  sözin  jerge  tastamay , aqıldılıqpen  orındap , istegen  jaqsılığın– «Bauırım  osılay  dep  aytıp  edi» , dep , anamız  Jañıldı  tañ  qaldırğan .

Ekeui  er  jetip , otau  tigip , eki  auıl  bolıp  enşisin  aluğa  anaları  Jañıldıñ  aldına  keledi . Ol  kisi  rwhsatın  berip , alğandarıñdı  äkeleriñe  soñınan  bayandañdar , dep  tapsırma  beredi . Maldarın  bölisip  alıp , köñilderi  jaylanıp , töbe  basında  aqsaqaldar  keñesin  qwrıp  otırğan  äkelerine  kelip, ülkenderge  sälem  beripti. Kelgen  jwmıstarınan  habardar  äke : – Aytıñdar , dep  belgi  beredi .  Qwlbaraq  iilip , Baybaraqqa  aldımen  sen  tañda  depti . Alkeude  Baybaraq :

- Aytsam  , Äke !  Maldıñ  ılği  jas  üyiri  men  jaqsıların  tañdap  aldım , -depti . Al , sen  Qwlbaraq , ne  aldıñ ? – degende :

- Men , äke , iniden  qalğan  käri  qwrtañ  maldarğa  ielik  jasadım , -degen  eken . Babamız  wldarına  qoldarıñdı  jay  depti :

- Baybaraq , auzıñ  asqa , bwtıñ  atqa  jarımay , allanıñ  bergen  mañdayıñdağı  rızdığımen  ötedi  ekensiñ.  Qwlbaraq ,  bar  baylıq  sende  qaladı . Birlik , ıntımaqtarıñ  nığaya  bersin , endi  analarıña  barıñdar ,  dep  şığarıp  salıptı . Keyingi  olardıñ  ömirleri  , ata  batasın  däleldegen . Bay , däuletti  adamdar  Qwlbaraq  wrpağınan  tarağan , berekeli  ırıstı  wrpaq  äke  batasın  orındap , ösiet  qwrdı .

« Batalı  qwl  arımas» degen  söz  osıdan  qalsa  kerek .

3. Şaqantay  batırdıñ  birinşi  bäybişesi  Jañıl ( Jäkem )  anamız  Qarakerey  Qabanbay  batırdıñ nemere qarındası  eken . Şaqantay  batırlığı , kelbettiligi  men  aqıldılığımen  közge  tüsip , qas  swlu  Jañılmen  köñil  jarasımdılığın  sezgen  Qabanbay  batır  qarındasına  layıqtı  jar  dep , kelisimin  bergen  eken . Dağandel  boyına  attandırıp , toy  jasap , wzatar  aldında , bir  ay  bwrın qalmaq  şapqınşılığınan  qolğa  tüsken  twtqındardıñ  işinde  qalmaq  batırınıñ  qızı , ay  dese  auzı , kün  dese  közi , qolañ  şaşı tobığına  tüsken  Eñke  swlu  bar  eken . Qabanbay  batırdıñ  Eñkege  közi  tüsip , erekşe  kütimmen  bölek  kütkizipti . Jeñgeleriniñ  suıq  közqarasınan  qızdı  qwtqarmaq  bolıp  aqıldı  Jäkem , ağasına  kisi  salıp : – Mağan  küñdikke  şabındıdan  tüsken  qızdı  bersin , sonda  men  rizamın  ağama , – degen  eken .

Suıq  közben  swqtanıp  jürgen  jeñgeleri  aralasıp , Erasıldan (Qabanbay )  rwqsatın  alıp , Eñkeni  Jañıl  anamızğa kütuşi  etip    qosıptı . Otız  kün  oyın , qırıq  kün  toy  bolıp  Jañıl  anamız  jasau , enşisimen  Dağandelge  qaray  köşin  bwrıptı . Üş  kün  jürip , jol  boyında  jeñil  otau  tigip , eru  jasaydı .  Sarbazdar :  -  Şaqantay  , şañırağıñdı  köter , dep  ayğaylaydı . Qaru  jaraq  asınğan  babamız tigilip  jatqan  üyge  kelip , şañıraqtı  baqanmen  köterip  twrıp, , uıq  şanşıp  jürgen  Eñke  qızğa  közi  tüsip , esi  ketip , ne  istep  twrğanın  wmıtıp , oyğa  şomıp , jeti  uıq  tügil , sanı  jiırmağa  jetipti . Bwnı  bayqağan  Eñke  qız :  Batır  añğal  degen  ras  eken , esti  adam  jeti  uıqtan  keyin  şığıp  ketedi , sizdi  kimge  teñesem  eken , – depti …

Batır  serpilip : – Mına  küñ  ne  deydi , dep , sadaqpen  tartıp    jiberipti. Sadaqtıñ  jebesi  barıp  Eñke  swludıñ  qara  sanına  qadaladı . Sonda  Eñke  şeşemiz  auırsa da , qanın  sorğalatıp : – Kim  attı , etegimdi  köterip  sadaqtıñ  oğın  özi  alsın , dep  eşkimdi  janına  jolatpaptı . Şaqantay  babamız  Jañıl  şaqıradı  degenge  baradı .  Aqıldı    apamız : – Mañdayıña  jazılğanı  osılay  şığar , bar  da  etegin  köterip  oğıñdı  al , molda  şaqırıp  nekeñdi  qiğız ,  menen  rwhsat,-  degen  eken . Osılay  Eñke  apamız  Şaqantay  babamızdıñ  Jañıldan  keyingi  ekinşi  bäybişesi  bolıp , Qwlbaraq  atamızdı  düniege  äkelgen  eken …»

        ŞAQANTAY     BATIRDIÑ    TUĞANINA    300    JIL

Batırdıñ   tuğanına   üş  jüz  jıl  toluına   arnalğan   mereytoy   2006 -jılı  ,18 19  tamız   künderi  Şwbartau   öñirindegi   Qosağaş   aulında   ötti .

On  segizinşi   tamız   küni  , tañ   bozınan   Qarauıltöbedegi   Şaqañnıñ   kesenesiniñ   mañına   kelip   atbasın   tiregen  adamdardıñ   sanında   esep   bolğan  joq . Olardıñ   bäri   batır   babanıñ    basına   qwran   bağıştap , dwğa  oqıtpaq  niette  bolatın . Tañerteñgi  sağat onda  audandıq  meşittiñ bas   imamı  Aydın   Jeñiswlı  , Şaqantay   Jauqaşarwlınıñ   ruhına   arnap ayat  oqıdı.   Osıdan   keyin   Qarauıltöbeden  qozğalğan  qalıñ  jwrt  Qosağaş aulındağı jañadan  boy   kötergen    Şaqantay   batır   meşitiniñ   aldına   jinaldı .  Osınau    meşittiñ   qısqa   merzimde   salınuına   batırdıñ   wrpaqtarı   ğana   emes ,  bükil   halıq    bir   kisidey    jwmıldı . Qomaqtı   kömek   körsetkenderdiñ   arasında   Säduaqasov  T.(1 000 000t.) , Nayzabekov  N . (1 000 000) , Amandosov  K. ( 1 000 000) , belgili   käsipker    Älpiev  A . (VAZ  avtok.) , Ibraev  N.(500 000), Idırıspaev   Q .( 250 000 ), Aynabekov M. (100 000) , mäjilis   deputatı   Sabi'yanov  N. (500 000,  2 – VAZ ), Haybarwlı  A . ( 300 000 ) , Tleuberdin    J . ( 150 000 ),  Mwqaşev   E . ( 100 000) , Almatı  q . Türksib   audanı   salıq   komitetiniñ   bastığı    Qabışev   A. ( 200 000 ) , Kenjeğarin  A . ( 100 000 )  , Töltay  T . ( 140 000 ) , Ölkebaeva  L . ( 100 000 ) , Şaymerdenov   Mwratbek ( 100 000 ) , Täşkenbaev   M . ( VAZ ) , Süleymenov  Q . ( VAZ ) , Jampozbaev B . ( 150 000 ) ,  Şayahmetov  T .  men  Qabdıqalımov  Ä . ( bir  jılqıdan ) ,  Iskakov  S . pen  Semizbaev  Ä . ( komp'yuter   klası ) . Toydıñ   joğarı   deñgeyde   ötuine  atsalısqan   A . Alimhanov , Orınbasarwlı  Q . , B. Sayat , Ä . Jaqıpbekov  , Ibraev  Asqar , Şolanbaev  B . ,  E . Täuirbaev , Rısqaliev   Q ., Qasımbaeva  T . , Jaydarin  A . , Qabasov  Q . , O. Erubaev ,  Janat , Serikbol   Qojahmetovtar , S. Mwqatova , Bekmwrat , E. Qanapiyanov,  Jolamanovtar   äuleti  , t. b.    köptegen  attarı   atalmay   qalğan  azamattarğa    ata   babalar   aruağı   razı   bolıp , alladan   nwr   jausın !

Osı   toyda   Almatıdan   kelgen   Şaqantay    wrpağı   T . Töltaydıñ   baspadan   jaña   ğana   şıqqan   « Şaqantay»   şejire -  estelik   kitabinıñ   ekinşi   basılımınıñ    taratılımı    boldı . Kitaptan   tüsken   100 000  tenge   jañadan    aşılıp    jatqan   Qosağaştağı   Şaqantay   meşitine    berildi .

Torğay atamızdıñ   wrpağı    Tenteksarı    nemeresi  -  Nwrgülsim   Qıtaydan     arnayı   kelip ,  Şaqañnıñ     250 – jıldan    beri     saqtalıp     kelgen    şekpeniniñ fotosuretin   jwrtşılıqqa    tanıstırdı .  Nwrgülsim    meşittiñ    salınuına    da    atsalısıp ,  qwrılıs    materialdarımen  (  kafel' )    kömek    körsetti .

Meşittiñ   aşılu   saltanatın   « Qosağaş»   aulınıñ   äkimi   Qazov   B . aştı .   Qwttıqtau   söz  söylegen   Jeñiswlı  A .,  Jolamanov  T. , akademik  Qaymoldin  O . , Älpiev  A . , Ürjar   audandıq   mäslihatınıñ    hatşısı  Baysinov Q., ardeger  Şaketov  S . , «Alla   üyiniñ»   eldiñ   eldigine , bereke   birligine arqau bolatının  atap   ötti .  Meşittiñ    aşılu   lentasın   audan   äkimi    Şerubaev  N.  pen    kompozitor   E . Rahmadiev   qidı .   Osıdan   keyin   saltanatqa   qatısuşı   qalıñ   jwrtşılıq  Qosağaş   auıldıq   Şaqantay    batır    meşitinde    oqılğan   jwma   namazına    qatıstı .  Jaña   aşılğan   meşitke   tartu   retinde   köpşilik    bergen   kilem , palas , jaynamaz , suretter , kitaptar   t. b. tartularda   esep   bolmadı .

Jaña   meşittiñ   aşılu   saltanatımen    qatar , Qosağaş   aulındağı   Şoqan Uälihanov   atındağı   orta   mektepte   komp'yuter   klasınıñ  aşı-

luı   qatar   wyımdastırıldı . Soñğı   ülgidegi   jaña   komp'yuterlerdi   Şaqañnıñ 300–jıldıq mereytoyına  layıqtı   tartu retinde , Almatıdağı   «AIVA»   kompaniyasınıñ    basşıları   Iskakov   S.  , Semizbaev   Ä .  sıyğa    tarttı .

Meşittegi    namazdan   keyin   jinalğan   azamattar   Qarauıltöbeniñ    baurayındağı    Baqanas   özeniniñ   boyına   tigilgen   elu  – alpıs   aqboz   üylerge    ağıldı .Tüski   astan   keyin   jır -  jarısı   müşayra   bastaldı .   Halıq   aldında  batır   Babağa   arnağan   jır   öleñderin  aqındar  ülken   şabıtpen    oqıp   şıqtı . Aqındardıñ    jırlarımen   aldın   ala   tanısıp    şıqqan   jyuridiñ   şeşimimen :

-  Bas   jülde  , VAZ   avtoköligi   belgili   aqın   N . Aytovqa   berildi .

- Birinşi orınğa K.Şalqarov,ekinşi jüldege Üsenbaev  B. men   A. Qorğasbek , üşinşi   orınğa  Erejeqızı  Ä .   men   Qayrambay  Q .   ie   boldı .

Jır   müşayrasınan   keyin , mereytoyğa   arnalğan  saltanattı   jiın   bastaldı . Jiındı   qısqaşa   qwttıqtau   sözben   audan   äkiminiñ   orınbasarı   N.  Äzimbaev   aştı .  Alğaşqı   bayandamada   Şwbartau   audanınıñ    ekonomikalıq    jäne   äleumettik   jağdayı   turalı   äkimşiliktiñ    audandıq   auırşaruaşılıq   basqarmasınıñ   bastığı   Tileujanov  A .  aytıp   ötti . Bayandama   arasında   belgili   änşi – sazger  Twrsınğazı   Rahimov   « Şaqantay»   attı   jaña   än -  tolğauın   orındap   berdi . Ekinşi    bayandamanı   Şwbartau    öñiriniñ   tarihı   jäne   joñğar   şapqınşılığında   wlt   azattıq   küreske   öziniñ   eleuli   ülesin   qosqan  Şaqantay   batırdıñ   erligi   turalı ,  belgili    jazuşı , Halıqaralıq   Alaş    sıylığınıñ   laureatı   Tileuhanov  T .  jasadı . Tıñ   derektermen   tolısqan   osı   bayandamanı   köpşilik   jılı   qabıldadı .

Alğaşqı    qwttıqtau    söz    audan   äkimi    N. Şerubaevke     berildi .  Audan   äkimi   öz   sözinde  Şaqañnıñ    mereyli   merekesi   erliktiñ , eldiktiñ   toyı   ekendigin , keyingi   wrpaq   üşin    tälimdik , tärbielik   önege   bolıp    qala   beretinin    atap   ötti .

Kelesi   qwttıqtau    sözdi   oblıstıq   mädeniet    basqarmasınıñ    bastığı    Tüsipbekov  T .  ayttı . Qwttıqtau   sözinen   keyin   ol   Qosağaş   auıldıq    kitaphanasına   jaña    komp'yutermen   birge  şığıs   aqın   jazuşılarınıñ   bir    qorjın   kitaptarın   sıyğa   tarttı .

Saltanattı   jinalıs    soñında   audan   äkimi   jüz   üş   jastağı   akademik   O . Qaymoldinge   at   mingizip , şapan   japtı .  Al   mäjilis   deputatı   N . Sabil'yanov   osı   eldiñ    tumaları ,  ataqtı   kompozitor     E . Rahmadiev   pen  änşi , professor   B . Jılıspaevqa   avtokölik    mingizip , marapattadı .

Keşki    astan   keyin  köpşilik   asığa   kütken   merekelik   koncert   bastaldı . Birinşi   bolıp   sahnada   « Ayagöz»   halıqtıq   wlt   aspaptar    orkestri    öner   körsetti . Änşiler   A . Şegenbaevanıñ , N . Mwstafaevtıñ , Ä . Aqılbaevanıñ , J . Äzilqiyaşevalardıñ  şırqap   salğan   änderine

köpşilik   wyıp   tıñdap , dän   riza   boldı .  Orkestrden   keyin   audandıq   « Bayan   swlu»  halıqtıq   än – bi   ansambli    öner   körsetti . Änşiler   K .

Alpısbaev , E . Jaqsılıqov , Z . Jaylaubaeva , R . Sakieva , B . Guseinov ,

B . Nwrtöleuov , Q . Sadıqov  , S . Äbeuov , G . Äubäkirovanıñ   salğan   änderi   körermen   köñilin   baurap    äketti .  Sıbızğışı   A . Çaev , küyşi   dirijer   Q . Äzilqiyaşev  , bişiler   tobınıñ   önerine   de   köpşilik   tänti   boldı .   Semeyden    kelgen    Mırzahan   men   Bauırjan    bastağan    akterler    tobı – sahnada   Şaqantay    batır   men   qalmaq   batırı   arasındağı     jekpe  -  jekti    beynelep   berdi .

Merekeli    koncerttiñ    soñına    qaray    Respublikağa    belgili    estrada   jwldızdarı    Toqtar    Serikov   pen   Beybit   Seydualieva    än   şırqap , köpşiliktiñ    alğıs ,  qwrmetine   bölendi .

Mereytoydıñ   ekinşi   küni   qazaqtıñ    wlttıq   sport    oyını -  at    bäygesimen   bastaldı .   Jeti   şaqırımdıq    tay    jarısında   birinşi    bolıp  -  Ayğız   auılınıñ   Aytöbel  ,  ekinşi  orındı – « Dostıq»    şarua   qojalığınıñ   Oqjiren , üşinşi  – orındı  Barşatas    auılınıñ   Samalger  attı   tayları    ielendi .  Jeñimpazdar   bağalı   sıylıqtarmen   marapattaldı  .

On   bes    şaqırımdıq   bäygege   alpısqa   juıq   säygülikter   qatıstı .

Birinşi   orın -  Semeydiñ    « AYKEL»   JŞS nıñ   Aqjol , ekinşi  – Ayagözden   Twmar , üşinşi  -  Qosağaş   aulınan   Qwlaqqasqa , törtinşi  – Qarağandı   oblısınan   Arqarger , besinşi  bolıp -  Dökirtovtıñ   «Aqpar»   attı   jüyrikteri   keldi .  Jüldeli   orındardı   ielengenderge   toñazıtqış , teledidar , kilem , kirjuğış   maşina , beynemagnitofon , şañsorğış   sıyğa    tartıldı .

Alaman   bäygede   birinşi   bolıp  Taskeskeniñ   «Şolpan»   attı    säygüligi   kelip   , belgili   paluan , käsipker  M . Täşkenbaev  qoyğan  VAZ   avtoköligin   ielendi .  Ekinşi   bolıp   Şwbartau    öñiriniñ -  Qaraker  (toñazıtqış) , üşinşi  ayagözdik   Dökirtovtıñ -  Qwlager ( kirjuğış) ,  törtinşi   Qarağandınıñ   Aqtoğayınan  – Şanşar ( teledidar , kilem ) , besinşi  Şwbartaudan  – Şañtimes ( teledidar) , altınşı  Mädeniet   aulınıñ  – Küreñqasqa ( beynemagnitofon )  , jetinşi   Barşatastıñ   -Äsemqoñırğa     ( şañsorğış)      sıylıqtar   berildi .

Qızıqtı   ötken   at   jarısınan   keyin    Bäygetöbeden   qaytqan  köpşilik   aqboz   üylerge   oralıp , dastarhan   basında   toydıñ    joğarı    deñgeyde   ötkenine   wyımdastıruşılarğa   özderiniñ   alğısın    aytıp , rizaşılıqtarın   bildirip   jattı .  Äkimniñ   on   eki   qanattı   üyinde   silı   qonaqtarğa   şapan   jabılıp  , qwrmet   körsetildi . Almatıdan  kelgen   qonaqtar   oblıs , audan  äkimşilikterine , jaña   aşılğan  meşitke  – Qıtayda   üş   tilde   şıqqan , qazaqtıñ   eski   salt -  dästürinde   qoldanısta   bolğan  kiiz üydiñ   jabdıqtarı , er –twrmandar,  alaşa , kilem , tüs -  kiizder , ıdıs -  ayaqtar , qılış  – şoqpar , wlttıq   kiimder  t. b. -lar  türli   tüsti   boyaularmen äsem   beynelengen   kitaptardı   tartu   etti …  Köpşilik   qauım   osı   mereytoydı   wyımdastıruda    audan   äkiminiñ   orınbasarı   N. Äzimbaev   pen  Qosağaş   aulınıñ   äkimi     B. Qazovtıñ     eñbekterin   erekşe   atap   ötti .

Jobalay bi  (1730 – 1818)

Qazaqstan     Wlttıq    Enciklopediyası  :

« JOBALAY   Bäyseyitwlı   ( 1730 – 1818 )   -  bi . Bilik    jolın   äkesi   Bäyseyit    biden    alğan    J.   bi    elin    ädildikpen , halıq    arasınan    şıqqan   azamattarmen    aqıldasa     otırıp    bilegen .  J.   biden   Toman , Bayqotan , Toqsanbay , Esenjol   bilerge     jalğasıp    kete    bergen .  J.   bidiñ    soñında    köptegen    sözder    qalğan . Solardıñ     biri : « Atıma    tay    ber , Tayıma    qoy    ber , Qoy    bolar , qozı   bolar , keler    jılı    özi    bolar» , – dep    keletin    bilik    sözderi . Bwl    sözderdiñ    mağınasın    el – jwrt    Abaydan    swrağanda  ,  Abay :  « Küşti    zorlığın    qoyğan   ba ? Älsizdi     älim   jettikpen    jol , ese   bermegennen    keyin   , Jobalay    bidiñ    oylap    tapqan    biligi    ğoy»  , dep   jauap    beripti . Dau    şielinise    bergennen    keyin , twyaq   ornına    twyaq    alıp    bitisudi     « Jobalay    jolı»    desedi .   J.   bi     jayındağı    sözder    M. Mağauinniñ    « Men»     attı   ğwmırnamalıq    romanında    kezdesedi .       J.bidiñ    ömiri , bilik    sözderi    el    işinde    jii    aytıladı . « Qarakerey    Qabanbay    dastanında   J.   bidiñ    jorıqtağı     isteri    surettelgen . J.    bidiñ    tikeley   wrpağı , zamanınıñ    közi    aşıq   azamatı , Tomsk    mal    därigerlik    in-tın   bitirgen , sayasi  quğın  –   sürgin   qwrbanı    bolğan    Toysarıwlı   Beysembay    1914   j.   J.    bidiñ    beyitiniñ    basına    Qazan     qalasında    jazdırılğan    köktas  (  biiktigi 2  m. , eni  80 sm. )   qoydırdı . Köktasta   şağatay    jazuımen    Kerey    eliniñ   qısqaşa    şejiresi   berilgen .  Jobalay    bidiñ    mazarı    qazirgi    Şığıs    Qazaqstan   oblısı , Ayagöz    audanı ,  Şwbartau   öñirinde»   ( B. Atığaev )  , (  3- tom ,  692 – bet )

Jobalay bi 1730 jılı düniege kelgen. Jas kezinen alğır, şeşen,   Altaydı mekendegen Kerey  Begimbettiñ  Beknazar, Qosaydıñ 200 üy wrpaqtarın, Dağandel Baqanas özeniniñ boyı mal bağuğa asa jaramdı jer eken dep, Şaqantay batır, Bayqotan bilermen birge köşirip äkelgen. Osı Kereyler 1914 jılı Jobalay wrpağı Toysarin Beysembaydıñ aytuı boyınşa 3000 üyge jetken. Jobalay öziniñ şeşendigimen, ädildigimen Qazıbek bi, Qwttıbay bi, Keñgirbay bilermen dastarhandas bolıp, aralasıp jürgen.

Jobalay tek bi  ğana   emes, Qabanbay, Bögenbay, Jänibek batırlarmen birge  Joñğar – Qazaq soğısına  qatısıp, erligimen közge tüsken   küresker.   Qabanbay batır dastanında:

“Bir küni Qabanbay bar, Jobalay bar,

Attanıp jorıq şektik, dobal aybar”- dep atı ataladı.  Ädil bi retinde atağı şığıp, körşi Arğın, Nayman   jwrtı  Dağandel Baqanastı jaylağan kereylerdi «Jondağı Jobalay eli» dep te atap  ketken. Jobalay bi aytqan: «Atanğa taylaq, atıma tay ber, qoyıma   qozı ber, qoy bolar, qozı bolar, keler jılı özi bolar» degen qwn  töleu haqında aytqai biligi el esinde qanattı söz retinde saqtalıp qalğan. Abaq kerey wrandarı «Abaq», «Oşıbay» men qatar keyingi wrpaqtarı «Jobalay, Şaqantay, Bayqotan» dep wrandap, äruaqtarğa siınğan. Jobalay :             -  « Arman  tilekteriñ  tez  orındalsın  deseñder  Şaqantayğa , wzağınan  süyindirsin deseñder  mağan  siınıñdar», degen  ösiet  qaldırğan  eken.  

               Kereyler    Şwbartauğa    qalay   qonıstandı ?

Qaraşa   ayınıñ    bas   kezi    jauın    şaşındı  boldı . Qarlı  jañbır   aralas   jauğan   mwzdaq  qar , tebindegi   jılqı   twyağınıñ   jwlığın   kesip , qanın   şığara   bastadı . Mwzdaq   şöp   jegen   bieler    iş   tastap , Ertis    özeniniñ   boyı   osı   qısta   jılqığa   qonıs    bolmauğa   aynaldı . Mıñdağan   jılqısı   bar   baylar   men   biler   jılqışıların   saylap  qwr   at , qwr   ayğırların   jaratıp , qostarın    jabdıqtap  , azıq  tülik   dayındap   jattı . Rulı   el   birigip   alıstağı   Altay   tauına   jılqı   otarlatudıñ   qamında    bolatın . Kerey   işindegi   Jastaban   ruınan   taraytın   şağın   şarualı  Jobalay bi de  tuıstarınıñ   azınaulaq   jılqılarınıñ   basın   biriktirip  , jüzden   astam   jılqığa   ie   bolatın   jesir  kempirdiñ   jalğız   balasın   otarlağan   köp   jılqığa   qosıp   jibergen . Jılqı   otarı   barğan   jerdiñ   tügin   tartsañ   mayı   şığıp   twratın   qalıñ   qopalı   nu , şi , qiyaqtı , köpten   mal twyağı   timegen ,  tusap   ketken   öte   şwraylı   jer   eken . Qazaq  joñğar   soğısı   ayaqtalğan  soñ    ien   qalğan   jerge   emin   erkin   öristep , qwlaş   jaza   jayılğan   jılqınıñ   jalı    qıñırı   joq  , şetinen   tıñqiğan  şwnaq   bolıp   semirdi .  Jılqı  semiz , er  qunaq . Soğımğa   soyğandarı  qısırdıñ  tayı  men   şwrası   jerge   tüsken   tu   bieler.   Taban  eli   sere   qazını   kerte   kesip  jep , astau – astau   qwrt   ezip   işedi   jılqışılar . Kigenderi   şidem  küpi ,  ayaqtarında   saptama   etik , bastarında   tülki   tımaq .  Kezektesip  tüngi   küzetke   şığadı, tüzdiñ   tağısı   qasqırdan   basqa   qauip   joq .  Mingenderi   qwr   at , qwr   ayğırlar , auızdıqtarımen   alısadı .  Kündizgi   qosta   qalğan   jılqışılar   qasqır , tülki   soğadı .  Erigip   işteri   pısqan  kezde   qarap  jatpadı . At  üstinde   audarıspaq   oynadı , at   jarıstırdı , jorğa   salıstırdı .   Saydıñ   tasınday   kileñ   jas   jigitter   ayqasa   ketip şılbır   tartısadı . Alañsız   elirgen   jılqışılar   men   baydıñ   mırzaları   oylarına   kelgenin   istedi . Osı   sayıstıñ   bärinde   Jobalaydıñ jılqışı   jigiti   tartısqannıñ   şılbırın bermedi, audarıssa   at   üstinen   kezek- kezek   jwlıp   tastadı , küreskenderdi   şetinen   jıqtı .  Eñ   ayağında   at   bäygesinde   de  jaratıp   qosqan   atı   ozıp   keldi .

Jılqışı   jigittiñ   mına   qılığına   iştey   ızalanuşılar   köbeydi .   Öştese   bastadı ,  jekpe   jekke   eşkim   bettemeydi . Bwlardıñ   arasında   jılqışı   jigitten   oysıray   jeñilgenderi   özara   äjua   sıqaqqa   aynaldı , ızağa   şıdamağan   toñmoyın   tomırıqtarı   kektenetin   boldı .

Jılqı   otarınıñ   qaytar   kezinde   tağı   küres   bastadı . Osı   jolı   seni   jıqpasam   ba   degen   alkeude   mırzanıñ   biri   küresip , tağı   da   jığılğan   bolatın . Basımnan   attadıñ   dep   töbeles   şığardı . Tisterin   tisterine   qoyıp   jürgen   esersoqtar   jalğızdı   jündey   tütip , tepkilep   jürip   öltirip   alğandarın   özderi   de   sezbey  qaladı …

Köktemniñ   kögi   jetilip   , jazıqta   qalğan   el   mal   ayağına   toyınğan    kezde , otardağı  qalıñ  jılqı  da   kelip   jetti . Aman  esen   kelgen   jigitterdi   kezektesip   qonaqqa   şaqırıp , toy   jasap   dumandatıp   jattı . Jobalaydıñ    jılqısına   ie  bolıp   ketken   jılqışı   jigiti    oralmadı . Swrau   salsa, « Qaytarda  bar   bolatın , joq   qarap   ketken   şığar»   deydi . Ärqaysısı   ärtürli   aytadı , biriniñ   sözi   birine   wqsamaydı . Mazası   ketip amalı   qwrığan   Jobalay    baylarğa   men   bilerge   barıp   şağımın   aytsa, «Jılqışıñ   boranda   ığıp   ketken   jılqınıñ   soñında   jürip   üsip    ölipti . Boranda   ölgen   kisiniñ   qwnın   bizden   almaqpısıñ ?  El  aman , jwrt   tınışta   aytıp   jürgen   kisi   qwnı   degeniñ   qay   aljasqanıñ ? . Jılqıñdı   otarğa   qosqanda  , jılqışıñ   ölse   qwn   töleymiz   degemiz   joq .  Tağdır   jetip   ölgen   şığar» , dep   Jobalaydıñ   arızın   tıñdamaptı .

Bwl   ädilsizdikke   ökpelegen   Jobalay  , özine   qarağan   on  üş   üydi   soñınan   ertip , elden   bölinip , Ertisti   qwlay   köşipti .  Mwqır , Bökenşi , Maraldı , odan   Şağan   özenin   boylay   köşip , köştiñ   betin   oñtüstikke   qaray   bwrğan   Jobalay   : «Jaratqannıñ   bizge   arnağan   bir   jeri   tabılar.  Biz   de   es   jiıp , el   bolarmız . Aldımızdan   ne   kütip   twrsa  da   alğan   betten   qaytpayıq» , dep   bätualastı . Jılji   köşip   Şwbartaudağı   Bayqoşqar   özeniniñ   boyına   kelip   biraq   toqtadı .  At   jeter   jerge   barıp   jer   şolıp   körip   edi , elsiz  ien   jatqan   jer   eken . Jaz   jaylau, qıs   qıstau , äri   köktem , äri   küzek , jıldıñ   tört   mausımında   da   qısılmaymız . Mal   örisi   keñ , qaysı   maldı   ösirseñ   de  ,  maldıñ   qwlağı   şığıp   mañğırıp   twrğan   jer   eken . Täuekel , osı   jerdi   bizden   eşkim   qorımas , bizge   meken   osı   boladı» , deydi   Jobalay .  Jaz   ortası   aua   kelgen   bwl   qonısta   maldarı   küylene   bastadı . El   maldıñ   ağına   qarıq   bolıp , es   jiıp  sergip  qaldı .

Qısqa  qarata  Köksala , Baqanas   özenderiniñ   boyına   barıp , qalıñ   qamıstıñ   ortasın   oyıp , qazaq   üylerimen   qıstap   şıqtı .  Bwl   öñirde   arqar,  kiik, qwlan  üyirimen   örip   jüredi . Tazı   jügirtip , qaqpan   salıp , twzaq   qwrıp   wstağan   qoñır   añnıñ   etin   qıs   boyı   quırdaqtattı .

Kün   jılınıp , qar   ketti , jaymaşuaq   jadırap   mamır   ayı  tudı , jerdiñ    kögi   attıñ   közinen   keledi . Köktemge   qarata   auıl   qıratqa   qondı .  Izen , jusandı   jegen   maldıñ    jelininen   süt   ağadı .  Qoydıñ    uızına   süri    qosıp   asıp , kezektesip   qonaq   şaqıradı  .  Bastap   kelgen   Jobalay : « Bir  bozdağımızdıñ   namısı   üşin   elden  böline   köşkende   dosqa   külki , dwşpanğa   taba   bolmay ,  aman   esen   bolğanımızğa   mıñ   da   bir   şükirlik , jaratqan   iem , ämise   jar   bola   gör» , dep   köptiñ   tileuin   tiledi .

Sarıarqanı   körgende : « Örisi  mol , suı  twnıq   jer   şwrayı   mwnda    eken» , dep   Asanqayğı   aytqanday  , Jobalay   bidiñ   izdep   tapqan   jeri    şınında   da   maldıñ   kindigi   twrğan   şwraylı   jer   bolıp   tabıldı . Qırına   şığıp   qarasa – özekteri   tolğan   qarağan , tobılğı . Bwyrattardıñ   beti   kök   qasqa   betege , jılğa – jılğanıñ   tabanı   tarlau , torğay   otı .  Bwlaqtı   jerdiñ   özegi   qwlın   jasıratın   qarabas   şalğın . Az   auıl   qwnarlı   qonıs   tauıp , ırğap   jırğap   jatqanda  , Jobalaydı   elge   qaytaramız   dep , bir   top   qariyalar   da   soñdarınan   jetken   bolatın :

-  «Zamanı   tınış    bolsa   jer   tabılar , el   tabılmas . Elden   bölingen   el   bolmas , tübi   birge   türtpeydi . Bölingendi   böri   jeydi ,  jarılğandı   jau   aladı  . Jılqışıñnıñ   qwnın   bereyik , jerden   ketseñ   de , elden   ketpe , rayıñnan   qayt   Jobalay» , degen .

- Eldik   bildirseñder  qayda   qaldıñdar , aldarıñnan   äldeqaşan   ötkem . Bileriñ   men   baylarıñ   mensinbedi , arızımdı   äjuağa   aynaldırdı . «Tayınşa   tulap   ıñırşıq   sındırmas» , dedi . Sender   solardıñ    ıqpalınan   şığa   almay , auızdarıña   qwm   qwyılıp ,  jer   şwqıp   tömen   qaradıñdar . Meniñ   keregim   elden   bölingede   esteriñe   tüsti  me ? . Alğan   betimnen   qayta   almaymın» , deydi . Jobalaydıñ alğan betinen artına   qayta   qayrılmaytının  qariyalar   tüsindi . İrge   teuip , qonıstanğan   jeri   qariyalarğa  da  wnap  twr .

Kelesi   jılı   sol   kelgen   tuıstas   ağayındar   biri   qalmay   köşip  kelip   Jobalayğa   qosıldı  . Jıl   sayın  qalğan  elden   bes , ondağan  auıl   qosılıp  jattı .  Mekendegen   eldiñ  mal   janı  qaulap  östi , en   jaylap , erkin   qwlaştadı , tınış   ömirdiñ   qwşağında   şarua   küyttep   , erkin   ömir   sürip   jata   berdi …

                         «Jobalay   Bitimi»   qalay   şıqqan ?

Biraz zaman ötti. Arğın, Nayman jortarmandarı ara  twra  barımtalap  jılqı  alısadı, aua jayılğan maldı   ile  ketetinderi  de   joq   emes .  Bir   jıldarı  Qaz dauıstı Qazıbek   biden  habar   keledi :  «Şilde   ayınıñ   jiırmasında  Arğın, Nayman   bileriniñ   bas  qosqan  ülken   jiın   bolmaqşı . Jer   dauı , jesir   dauı , erdiñ   qwnı   şeşiledi . Alısqan   barımtanıñ   qarımtası    qaytarıladı . Eldiñ   bereke   tatulığı   swraladı»  .

Bwl   jiınnıñ   küni   tayanğanda Jobalay   bir    twtam    kepken   tobılğınıñ    eki    basın   tegistep    twjırdı  . Sırtına    sarı   may   jağıp , ottıñ    şoğına   wstap   qızdırdı .   May   siñip   qızğan   tobılğı   qızılküreñ   tüske   kirdi .  Odan   soñ   bir   şarşı   bäteske   orap , ine   jippen   tigip   dayındadı .  Ülken   balasın   şaqırıp   alıp : – « Kökşetau   jerinde  Arğın   Nayman   bileriniñ   bas  qosqan  ülken    jiını   boladı .  Jiındı   arğın   Qaz   dauıstı  Qazıbek  bi   basqaradı .  Soğan   sen   meniñ   ornıma   qatınasasıñ . Mına   sälemdememdi   Qazıbek   bige   tabıs  et .  Şeşuin   tapsa   qwrqol   qaytpaysıñ» , dep , bäteske   oralğan   tobılğını   balasınıñ   qolına   wstattı .   Jobalaydıñ    balası   Kökşetauğa   barğanda , alqaqotan   otırğan   biler    tobın   körgen  soñ , attan   tüsip , jayaulap    barıp   sälem   beredi .   « Qaydan   keldiñ , kimsiñ ? , degen    Qazıbek   bige :

« Şwbartaudanmın. Elim kerey.Jobalay bidiñ  balasımın .Mına  sälemdemeni   bi   atam sizge ber dep tapsırğan edi» , dep , aq  bäteske   oraulı    tobılğını   wsındı .

Qazıbek   bi   ornınan   twrıp  : – « Qwrmetti   biler , mınau   sälemdemeni    Kereydiñ   bii   Jobalay ,  osı   otırğan   bärimizge  amanat   , dep   balasınan    jiberipti . Aşıp   köriñder . Bwl   jwmbaqtıñ   şeşuin   köbiñe   berdim» , dep    jağalay   otırğan   bilerge   bergen   eken . Bir   twtam    aq   bätestiñ   orauın   şeşip   aşıp   edi , eki   bası    tep   tegis , ädemi    twjırılğan   qızılküreñ    tobılğı . Tañ   qalğan    biler  : « Tüsinbedik» , dedi . Jağalay   otırğan   bilerdiñ   bäri  de   qoldarına   wstap   körip , şeşu   ayta   almadı . Qaytadan   Qazıbektiñ   öz   qolına   kelgende :  « Bwl   jwmbaqqa   şeşu   aytpadıñdar . Rwhsat   bolsa   men   aytıp   köreyin . Tobılğınıñ   artıq   emes , kem   emes   bir   twtam   boluı  – Arğın , Nayman   eki   ülken   arıs   elsiñder . Ekeuiñe   ortaq   ortañdağı   qonaq   men   edim . Meniñ elim de, mekendey otırğan  jerim  de    osı   bir   twtam   tobılğıday   emes   pe   degeni . Eki   basın   tegistep   twjırğanı  – eki   wlı   el , senderdiñ   qiya   büldirgileriñe   tiiskem    joq , suırtpağıñdı   alğam   joq , keregeñniñ  sağanağın   sındırğam   joq , ekeuiñnen   de   taza   emespin   be   degeni . Al , tobılğınıñ    qızılı – eki   el , senderge   meniñ   malım      qızıl   bolıp   körindi . Arı   ötesiñ   Nayman , beri   ötesiñ   Arğın , elimniñ   üstin   taptap   ötesiñ , barımtalasqan   jılqıña   qağaju   qalğan    jılqım   men   tüyemdi   ala   ketesiñ . Aldarıña   barğamın   joq , özderiñ   nege   bilmeysiñder   degeni . Al   mınau   aq   bätes   ey , ağayın , eki   wlı   el , senderge   degen   meniñ   aqjürek   adal   nietim   osı   aq   bätestey   emes   pe , degeni   Jobalaydıñ . Osı   şeşu   kökeyleriñizge   qona   ma ?» , dep   swraptı   Qazıbek   bi .

«Dwrıs, dwrıs, mültiksiz   şeşildi», dep  jamıray   ayttı   biler. Endeşe  Arğın , Nayman   bileri , tabandarıñdı   audarmay , tapjılmay   otırıp   Jobalaydıñ   malınıñ   qarımtasın   qaytarıñdar , depti  Qazıbek   bi .  Balası   attanarda   Jobalay  : – Tüyem   ketti ,  biem   ketti , töleuin   tolıq   alamın dep qasarıspa . Tüyeñe   taylaq , bieñe  tay  , qoyıña   qozı   berse   ala   ber . Jas   ösedi , jarlı   baidı . Käri   mal   öspeydi ,  jas   mal   ösim   beredi . Taylağıñ  tüye ,  tayıñ   bie , qozıñ   qoy  boladı . Twyaqqa   twyaq , qwlaqqa   qwlaq , ne   berse   de   betterin    qaytarman , dep   tapsırğan .  Osı   jolı   Jobalaydıñ   balası   jılqı , tüyesi   bar   jüz   şamalı   mal   aydap    äkelgen    eken .  Jalpaq   qazaq   eline   äygili   Qaz   dauıstı   Qazıbek   bidiñ    qara   qıldı   qaq   jarğan    ädil   şeşimderine   üyles , Jobalay   bi   de   jeñil    bitim   jasaptı . Äli   künge   el  auzında   añız   bolıp   qalğan   « Jobalay   bitimi»   degenniñ   mänisi   osı   eken .

  Jobalay   bidiñ  mazarınıñ   basına   qoyılğan  tastağı   jazu :

 «Dini   islam , näsili   qazaq , ruı   Kerey , Begimbettiñ   eki   balası   Beknazar  häm  

Qosay   abız  1765 – şi  jıldar   şamasında , ataqtı   Jobalay   bi  osı   küngi   

 Qıtay   qol   astındağı  Altay , Sauır   tauındağı   köp   kereyler , Begimbettiñ

eki   balasınıñ   tuıstarı   eki   jüz   üy   şamasında   Jobalay   bi   bastap   köşip     kelip ,  osı   Dağandı   eliniñ   Baqanas   degen   jeri   mal   bağuğa   asa   jaramdı      dep   orın   qıldı . Qwdayğa   täuba , üş   mıñ   üy   boldıq . Sol   uaqıtta ,    halıqtıñ   zorlıq  barımtamen   jürgen  küninde  «Atanğa   taylaq , atqa   tay»    töleu   alğızıp , bilik   aytıp , eldi   solay   tınıştağan   eken . Osı   küngeşe   Orta   jüzde   Jobalay   bitimi   jüredi . Mäşkür   Qosay   abız  wlı  Irıspetek ,   onıñ   wlı   Bäyseyit , onıñ   wlı   Jobalay   ** 1233  hijrada**   aqiretke   sapar   etti .  Jobalay   wlı   Jide , onıñ   wlı  Jolaman , onıñ   wlı  Toysarı , onıñ     wlı   osı   küngi   el   bileuşi   Beysembay   mäşkür  babamızğa  1914  jılı   bwl      tastı   jazdırdı» .

                                    Bayqotan bi (1739 – 1834) 

Begimbet, Qosay wrpağı Bayqotan bi de Şaqantay batır, Jobalay bimen qatar Dağandel Baqanastağı kerey eline basşı bolğan  qayratker. Jas kezinde Qojageldi tabınan şıqqan Toman biden bata alğan eken: «Ädil bol, ärqaşan şındıqqa jügin» dep. Şerbeşney s'ez ötkizgen el bileuşi jandaralmen ( gubernator) kezdesip, dau  tartıs köbine jerden tuadı, jerimdi, şekaramdı qağazğa tüsirip,         mörlep beriñiz dep talap qoyğan. Ozıq oylı Babañnıñ orındı tilegi boyınşa jandaral jer kölemin belgilep, ittiñ terisine sızıp, mörlep, bekitip beripti. Keyingi wrpaqtarı osı aktini «Babañnıñ kök qağazı» dep atap ketken. Keyin Tobıqtı Qwnanbay qajı Bayqoşqardı   özine alamın dep Ombığa birneşe ret barğanda, osı «Babañnıñ kök qağazı» köldeneñ bolıp ala almağan. Naymanmen şekara turalı  dau – tartısta da osı Babañnıñ kök qağazı ülken röl atqarğan. Elge   kelgen  Gubernator   sınap   köreyin   dep  Babaña   birneşe   swraqtar   qoyğan    körinedi :

- Ötirik   pen   şındıqtıñ   arası   qanşa ?

-Tört  eli  dep   Bayğotan   bi   qwlaq   pen   közdiñ    arasına   tört       sausağın   qoyadı . Közben   körgen   ras , qwlaqpen   estigen   ötirik .

-Adamğa   päle   qaydan   keledi ?

-Qızıl   tilden .

-Jer   ortası   qay   jer ?

-Siz   otırğan   jer , senbeseñiz   ölşep   köriñiz .

-Şığıs   pen   Batıstıñ   arası    qanşa ?

-Bir   künşilik . Tañerteñ   kün   şığıstan   atıp , keşkisin   batısqa   qonadı .    Gubernator   jauapqa   riza   bolıptı .

Babañ   qonağına   serkeniñ   basın   tartadı . Gubernator  qoyıñ    joq   pa   degende   , «bir   qora   qoydı   serke   bastaydı , ol   jüz   türli   şöp   jeydi . Şöpten   däri    şığadı , eti   jeñil , äri   jwğımdı  dep  ädeyi   nietimdi   artıp   otırmın»  degen .

                                         Babañnıñ    teris   batası

Joñğardı    jeñgennen    keyingi   tınış   zaman   bolsa   da , qazaq   arasında   el   işindegi   barımta , jer   dauı , jesir  dauı , el   şabu , ese   qaytaru   qanğa   siñip , salt   dästürge   aynalğan …

Qasqa   elinen   Qosay   batırdıñ    wrpağı   Jaqsıkeldi   şığıptı . Bwl   kez   Babañnıñ   qartayğan   şağı   eken . Jaqsıkeldi   jas ,  boydaq   jigit .  Mölşersiz   tabiğat   bergen   küşi   bar , qoñır   bedeuine   minip , jauğa   şapqanda    onı   körgen   jaudıñ   qaraday    zäreleri   wşadı   eken .

Qazaq  birin -biri   jau   körip , barımtalasqan   zamanda  Jaqsıkeldidey   ne   bir   qayrat -  jigeri    tasığandar , bay  – juandardıñ   qol  şoqparına   aynalıp , batır   dep   qolpaştağandarın   darday   körip ,  el   şauıp  -  olja   tüsirudi   maqtanğa , erlikke   sanağan .  Jaqsıkeldi   jas   albırt   küninde , seni   me   degen   qas   jauın   joldas  ertpey   jalğız   şauıp , tağalı   tayın  tastamay   äkele   beripti.  Mwnı   körip   qayratına   süyingen   el   onı    «Jalğız»   atandırıptı . Jalğız   qanşa   jılqı   oljağa   tüsirgenmen , bas   qwrap , auıl   atanu   armanına   jete   almaydı . Tapqanı   baydıñ   paydasınan , paydakünemderdiñ   amal   aylasınan   aspaydı .

İsiniñ   teristigin   iştey   sezinip , tüzelmekke   niet   etken   Jalğız   bata    swrap   Babaña   keledi . Kereyden   şıqqan   el   ağası , ädil   de   tapqır , şeşen   bi   Bayğotannıñ    tiliniñ    üşinde    bidayday   qara   meñi   bar   dualı   auız   kisi   eken . Babañ   eki   tizesin   büge   jüginip   otıra   qalıp    bata   swrağan   Jalğızğa :

-«Qiyanatşılsıñ , tek   jatqan   eldi   şabasıñ , işinde   san   momınnıñ   malı  ketedi, olardıñ  köz jası tübiñe jetedi  Jasıkeldiden « Jalğız»   atandıñ»  dep , eki   alaqanın   teris   jayıp   bata   beredi .

                      Babañnıñ    jartı    batası .

Osıdan  birer  jıl ötken soñ , jazğı   jaylauda , el   betkeyde , mal   töskeyde   qannen   qapersiz   otırğanda    Babañnıñ    jau   tiip , jiırma    şaqtı jılqısın aydap ketipti.Amalı qalmağan Babañ Jalğızdı   şaqırtadı.Jaqsıkeldi  Babañnıñ  jılqısın   jaudan    ayırıp   batasın   alatın   boldım   dep   quanıp , küreñ   bedeuge   er   salıp , qaru   jarağın   asınıp   Babaña   keledi .

Auıl   mañındağı   döñniñ   basında   renjuli   küyde   otırğan   Babaña   Jaqsıkeldi   kelip   sälem   bergende :

- Sabamdı   keregeniñ   basına   ilgizip , jılqını   Balqaş   kölin   jağalap   Üysinge   qaray   aydap   baradı .  Jaudıñ   qarası   otız -  qırıq   şaqtı   desedi . Kömekke   qanşa   kisi  jiyayın , jılqımdı   qaytarıp   äkelip   ber ,  degen   ötinişin   estidi . Babañnıñ   sözin   ötiniş   emes , bwyrıqtay   sezingen   Jalğız :

- Baba , mağan   eşqanday   kömektiñ   keregi   joq , sizdiñ   malıñızdı   jalğız   özim   qaytaramın , dep   , jaudıñ   ketken   jağına   qaray   attanadı .   Jer   ortasın   quıra   orta   jolda   quıp   jetken   Jalğız    jauğa   zımırap   tigen   jalğız   jebedey   tiip , sartta -  swrt   jalğız   ayqasıp , jürekti  – bilekti   degen    bastı  -  bastı   mıqtıların   tügel   tüsirip , özderin   şılbırlarımen    ayaqtarın   attıñ   bauırına   alıp    tartıp   baylap , jügenderin   sıpırıp   tastap , jılqımen   qosa   aydap , dalanı   dürkiretip   auılğa   jaqındaydı .   Döñniñ   basında   qarauıldap   otırğan   Babaña   sälem   berip :- Tağalı   tayıñız   qalğan   joq , bieñiz   qwlın   salğan   joq , jaudı   jaylap , jılqımen   qosa   aydap   keldim . Mağan   batañızdı   beriñiz , dep   qolın  jayıptı .  Babañ    bir   alaqanın   oñ , bir   alaqanın   teris   jayıp:

- Qiyanatşılsıñ , el   şapqandı   qoy . El   basına   kün   tuğanda   bir   özi   jüzge   tatır    nağız   erjürek   batır   ğana   wrandap   jauğa   attanadı .  Erligiñe    rizamın . Allauakpar ! – dep ,  betin   sipaptı . Babañnıñ   jartı   batasın  aldım  dep , quanıp   Jalğız   üyine   jetipti .

                 BABAÑNIÑ      OÑ    BATASI .

Jıldar    jıljıp   uaqıt   öte   beredi . Jaqsıkeldi   el   şapqanın   qoyıp , el   qatarlı   ömir   sürip   jatadı . Bir   jıldarı   ayaz   boranı   saqıldağan   qaharlı   qıs   kelip   el   jwtay   bastaydı . Babañnıñ   otarğa   qostap    şıqqan   jılqışıları    tügel   üsinip , jılqı   ığıp   ketedi .  Tabiğat   apatı , qıs   düleyine   tötep   berip , ıqqan   jılqınıñ    soñınan   baruğa    Jaqsıkeldi   ğana   senimdi    dep   şeşken   Babañ   :

- Balqaştı   qwldap   ığıp   ketken   jılqığa    küş   qayrat   jasau   seniñ   ğana   qolıñnan   keledi , dep   qiınğa   jwmsaydı .

Bwl   sözdi   qoş   alğan   Jalğız , öziniñ   küşine   layıqtı   ağaş   kürek   jasatıp , azıqqa   jartı   qap   qwrt   salıp   Babañnıñ    şınjırda   jarap   twrğan   qara   burasına    minip , jılqınıñ   soñına   tüsedi . İz   qualap , jer   şola   otırıp   jeti   täulik   ötkende   jılqınıñ    qarası   körinedi . Sätin   berip  bar   jılqınıñ   twyağın   tügel   etip , Babañnıñ   auılına   jetkende , Jaqsıkeldi   bolğan   isti   bılay   dep   bayandaydı :

- Balqaştıñ    oyınan   qırğa   qasqayıp   şığuğa   bet   qarağısı   kelmegen   jılqı   qayıru   bermedi .   Jılqınıñ   aldın   bwrqıratıp   kürep   aşıp , aşqan   jerge   jılqınıñ   aldın   qayırıp   äkelip , alğa   wzap   barıp    bwrqıratıp   tağı   da   kürek   arşıp , jılqını   qayta   qayırıp   damıl   tappadım . Aldına   jasağan   bögesinime   ıqtağan   jılqığa   artı    iirilip   kele   berdi . Jeti   täulik   soqqan   borandı   ayazdıñ   qaharınan   meniñ   qaharmandığım   basım   tüsken   bolar , qara   buramen   bwrqıratıp   jürgende    öne   boyıñ   qız   qız   qaynap , buıñ   buırqap , qayrattana   tüsedi   ekensiñ . Qarnım   aşqanda   saptayaqqa   qwrt   salıp , onı   eritken   qarmen   ezip   iştim . Swrapıl   soqqan   boran   basılıp , jeti   ayaz   qaytqan   soñ   jılqı   da  üyrengen   jerine   bögetsiz   tarta   berdi . Äñgimeni   bayıtqan   Jaqsıkeldi   eki   qolın   jayıp , Babañnan   bata   tileydi .  Qiyanat   jalauın   tiıp , tüzu   jolğa   tüskenine , jeti   ayazdı   jeñip   qayrat   körsetkenin   erlikke   balağan   Babañ , eki   qolın   oñ   wstap   şın   nietti   batasın   beripti… Babañnın   oñ   batasın   alğannan   keyin , Jaqsıkeldiniñ   talayı   üstem   bolıp , tapqanı   qwraladı . Öz   aldına   Jaqsıkeldi   auılı   atanıp , tört   bala   süyip   er   jetkizgen   onıñ   elge   qadiri   artıp   Jaqsıkeldi    batır   degen   jaqsı   atpen   el   auzında   qalğan   eken .

…Babañnıñ mazarında jazılğan «halqımquansa-quanışınakülemin, halqımqorlansa – namısıüşinölemin» degen asıl sözderi     wrpaq   üşin   ülgi – önege   bolmaq.

                               Toman bi (1724 – 1814)

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet eliniñ Jobalaydan keyingi ekinşi wlağattı bii. Begimbet, Beknazar, Qojageldi, Alıbay, Baymırza,   Süyindik .  Odan   Toman   bi.

Toman köripkel, äulie kisi bolğan. Jobalay bi:

«Elim dep tuğan el balası,

Tomanday bolar el ağası.

Közi aşıq, kökiregi oyau,

Sözi – altın, er danası» – dep bağa bergen.

Toman bi aytqan atalı söz köp:

«Köseu wzın bolsa, qol küymeydi ; ağayın köp bolsa jan timeydi», «Qwlaq estigendi köz köredi, atqan oq ajaldığa kez keledi», «Jalğan dostan saqtan, qalğan astan saqtan», «Dosı ötkirdi jau almas, sözi ötkirdi dau almas», «Ädilettilik – kisilikte, ädeptilik – kişilikte», «Jaqsımdı ayttı dep dos deme, jamanımdı ayttı dep qas deme», «Joldas bolsañ swmğa, otırğızar qwmğa», «Jasıq, jaman tuğan köp ezden, asıl tuğan bir er artıq».

Kereyge bolıs bolğan Şoltanay qajı, Toman bi aytqan eken dep     ösiet qaldırğan:

«Tärbie bar elde – tärtip bar», «Aqıldı üyrenedi, aqımaq  küyretedi», «Aqıldı bolsañ aqımaqpen talaspa, söziñdi wqpaydı, öziñdi boqtaydı», «Ötken kün oralmaydı, jarıq dünie joğalmaydı», « Şaypaudıñ tili wzın, aqılsızdıñ boyı wzın», «Ädil kisi özine qattı,  özgege   tätti»,   «Jaqsılıq   qusañ – mereyiñ  asar, jamandıq  qusañ – keudeñdi   basar», «Halıq   sınay   da   biledi,   silay   da   biledi».

Onıñ osınday naqıldarı el esinde wmıtılmaq emes.

Toman  bi   Bayqotan   babanıñ   balalıq   şağında  bata   bergen  eken:

«Balam, bala qıran wşarın biledi, qonarın bilmeydi. Ädildikten tayma, jağınba bayğa, basıñdı wrma törege. Wlılarmen teñ bol, şöldegenge  suat  bol, qajığanğa quat bol. Qwlağanğa qol ber, süringenge jol ber. Jalğızdı, jayaudı, kärini aya, qwşağıñdı jaya . El balası bol, sözdiñ  anası  bol, közdiñ qarası bol, kedeydiñ panası bol, azamattıñ ağası     bol.»

Kerey  elindegi ataqtı bilerdiñ biri – Toman bi – wmıtılmaytın iri twlğa.

                       Begeş şeşen (1834 -1911).

Begimbetten – Beknazar, odan Qojageldi, odan Janbay,odan Manabay, odan Noqat, odan Saban, Sabannan Begeş  tuadı. Abay Qwnanbaevpen zamandas, silas, dosı bolğan. Begeştiñ şeşendigin Abay joğarı bağalağan. Abay: «Kerey mağan Begeşin berse, men bükil Tobıqtınıñ şeşenderin  jiıp    Kereyge   berer   edim»   degen   sözi   bar  eken .

Begeş turalı estelikter:

        1. Begeş esip twrğan qızıl jel emes pe?

Bes bolıs tobıqtınıñ beldi, basşı adamdarı Abay aldında aytulı bir daudı şeşken otırısta Begeş te bar eken. Abaydıñ wyğaruımen dau Begeştiñ sözine toqtaydı. Begeş ketken soñ el juandarı otırıp: – Abay, sen bes bolıs Tobıqtını bir bolıs Kereyge biletkeniñ qalay? – dep swraptı. Sonda Abay: – Senderdiñ sözderiñ Begeştikindey negizdi, şeşimdi bop, jüyesin tauıp twrsa, men Begeştiñ sözin alıp neğılayın. Sen beseuiñ Begeş bolam deseñder osı qazir atqa qonıñdar da, anau kerey jaqtağı jonnıñ üstine şığıp, beseuiñ mağan bes uıs jel wstap äkeliñder,– deydi sınay qarap.

- Abay – au , jel wstatuşı ma edi? Mwnı ne qır, ne sırmen aytıp otırsıñ?  – desip daurıqqandarğa:                                                                                                                    – Endeşe , Begeş sol esip twrğan jel emes pe? Jel wstata ma?  Sender Begeş bola almaysıñdar – dep tüyipti.

            2. Qapqan itten öş alam desem.

Abaydı Orazbaydıñ ozbırları sabaptı degen habardı estip tört arıs-arğın, nayman, kerey, uaqtıñ igi jaqsıları jinalıp barıp, Abaydı qorğap, jaqtap söyley bastağanda, birden suırılıp Begeş:

- Abay mırza, erge jara tüyin degen. It aramdı, tentek qwdaydı tanımaydı. Siz jalğız tobıqtı emes, Orta jüzdiñ arısı ediñiz. Abay siyaqtı esti, aqıldı adam, nadan eline bola qalpınan ayrılsa ne bolmaq? Rwqsatıñdı ber, tentegiñdi tiyuğa keldik depti. Sonda Abay: – Äy, Begeş,ay. Şeşendikpen qiıstırıp aytasız – au. Qädilet pen qasiret bar emes pe? Jaman qauımnıñ jaqsısı bolğanşa, jaqsı qauımnıñ jamanı bol desem ne der ediñiz? Jamandıqtı jolım dep ketken Orazbayğa aytqan söz suğa jazğanmen teñ. Meni bir it qaptı ğoy. Qapqan itten öş alam dep, men de qapsam, auzım aramdanğanı ğoy. Ayıptı äpermeñder, ayağıma jıqpañdar, – dep toqtaydı.

                 3. Sen ketkenşe jeñilder. 

İnisi Ospan men wlı Äbiş qaytıs bolıp, odan keyin süyikti wlı Mağauiya qaytıs bolğanda Abay qattı qayğırıp eşkimmen söylespey qoyadı. Ağası Täkejan kelip:

• Abay-au, o dünielik bolğanıñ ba, nege ündemeysiñ? – dep jılağanda da til qatpağan. Sodan tuıstarı mwnı bir söyletse Begeş dosı söyletui mümkin

– dep Begeşke habar beredi.

Begeş köñilin swray kelip:

• Assalaumağalaykum ,  Abayjan! 

Söziñe tañırqağan talay jan.

Bulığıp söyley almay jatırmısıñ,

Alla qonağında bwl ne hal?

Äy, sabazım , Begeşiñe söz qatpasañ,

Köñilden öle – ölgenşe ketpes bir arman, – depti.

Sonda Abay basın köterip:

Az ğana auıl Kereyden asıp tuğan sen bir er,

Sen ketken soñ bwl Kereyge sen sıqıldı kim keler?

Jügim auır bolğan soñ, kötere almay jatır em,

Keldiñ ğoy, Begeş kördiñ ğoy.

Sen ketkenşe jeñilder, – dep bir sätke köñili köterilip, janı da jadırağanday küyge tüsipti. 

                    4. Abay men Begeştiñ söz qağıstıruı.

Begeş- Kerey Tobıqtı bas qosqan jiındarda Abaymen tize qosıp otırıp, daulı  isterdi birigip şeşedi eken. Al bilik aytarda ünemi äueli sözdi Begeş aytıp , Abay maqwldap  otırsa kerek. Birde Tobıqtınıñ bireui:- Abay, osı Begeş nege senen bwrın söyleydi. Aldığa tüsip ketetin ne jöni bar?- depti. Osı söz köñilinde bar Abay bir bas qosuda:- Bäke, osı siz ünemi menen bwrın söyleuge nege asığasız? – degen eken, äzil-şının aralastıra. Sonda   Begeş   irkilmesten  :   – Abayjan –au, men qatelessem qasımda tüzep jiberetin sen barsıñ.  Al sen qatelesseñ, kim tüzey aladı? Senen bwrın söyleuge asığatınım   sol     emes   pe?-   depti.

5. Abay üyinde Tobıqtı eliniñ bir top igi jaqsılarımen mäjilis qwrıp otıradı. Begeş kele jatır degen habar keledi. Abay: «Olay bolsa şaqırıñdar, törden orın bosatıñdar» – deydi. Otırğandar: “Begeş sonşa kim edi, törge şığarıp?” – deydi ğoy. “Kim ekenin qazir bilesiñder” – dep, Abay Begeş kire bergende:

• Mınalar qu degeniñ qanday boladı? – dep talasıp otır. Sen aytşı mwnıñ jauabın, – deydi.
• Qu sensiñ, – depti Begeş alğır, jıldamdığına basıp.
• Men qu emes, sen qu, – deydi Abay,  El-eldi aralap kelip, ne türli şeşenderdiñ auzınan şıqqan sözdi estip, wğıp alasıñ da, meniñ sözim dep el-jwrtqa jayasıñ.

Sonda üydiñ irgesin aynala doğaşa ilgen alasa kitap sörelerine közi tüsken Begeş:

• Abay, sen anau sörelerdegi arab, parsı, şağatay, orıs, orman deysiñ be, neşe türli jwrttardıñ äygili ğwlama-ğalım, oqımıstı kisilerdiñ sözderin oqıp alasıñ da, tonın aynaldırıp äkep, meniñ sözim edi  deysiñ. Men bolsam, bir qazaqtıñ işin ğana aralap, auızdan şıqqan asıldı terip, el kädesine asıramın. Sözdi är elden jinap-terip, sen menen de ötken qu boldıñ ğoy, – depti.

Sol eki arada üyde otırğandar orındarınan twrıp, qol berisip qoşamettep, onı törge şığaradı.

                   6.  « Dauasız , arzan , qımbat …»

Birde  Abay  üyinde  otırıp , öziniñ  zamandas  dosı  Kerey  Begeşten :

-  Osı  dauasız , arzan , qımbat  degenderdi  qalay  tüsinesiz ? – dep , swrağan  eken . Sonda  Begeş  jwlıp  alğanday :

-Dauasız – kärilik , arzan -ötirik , qımbat-  şındıq , dep  jauap  beredi .

Abay : – Endi   Beknazar – Qosaydan sendey wl  tuar  ma  , dep  riza  bolıptı .

                                            Nwralı batır (1699 – 1763)

Birde Er Jänibek köp qolmen Toqta – Barlıqta bekinis jasap jatqan Qarakerey Qabanbay batırdıñ qolına kelip qosıladı. Bwlar ormandı, şatqaldı qwldilap kele jatadı. Sol sätte äskerdiñ aldı wylığıp jürmey toqtap qaladı. Attar dirildep – qalşıldap alğa qaray baspaydı. Sonda Qabanbay:- Januarlarda til joq, aldımızda qauip bar eken. Sol qauipke qarsı şığatın kim bar ?, -deydi. Sonda ortağa jas  jigit şığıp: – On eki Abaq Kerey Jastabanmın, Atım Nwralı. Äkem atı – Esirkep, jasım on segizde- deydi. Qabanbay: – Jortqanda jolıñ   bolsın, küş – jigeriñ bolsa körset! – deydi. Sodan Nwralı samsap ösken terektiñ işine kirip, ösip twrğan aq qayıñnıñ birin jer oşaqtay      tamırımen jwlıp alıp, kelden soyıl äzirleydi. Qara töbeniñ küngey betinde künşuaqta jatqan däu jolbarıs qarsı atılğanda, däl bastan pärmenimen wrıp öltiredi. Sonda Nwralınıñ erligine riza bolıp batırlar «Jas jolbarıs» dep ataptı. Sodan bastap atı şığıp, eline eleuli bolıp, Nwralı batır atanadı. Nwralı batırdıñ on wlı  bolğan eken: Jantemir, Janwzaq, Ömir, Nädir, Dosımbek, Özenbay, Kenenbay   Dönenbay,   Sädir,   Bwlantay.

Ata jauı alısqan 

Qalmaqtı Kerey qirattı

Qimıldı jıldam şirattı

Jastaban degen eli eken ,

Altay degen jeri eken ,

Nwralınıñ on wlınıñ segizi

Soğısta ölgen er eken.

degen şumaqtar onıñ wldarınıñ da batır bolğandığın bayandaydı.

                                Şürşit  Qwlbaraqwlı    (1770 – 1850)

Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar(Alşañ), Şaqantay, Qwlbaraq, odan Şürşit.

Abaydıñ äkesi Qwnanbaymen qadirles, onıñ äkesi Öskenbaymen zamandas bolğan adam.  1851j. Qwnanbay äkesi Öskenbayğa üş jüzdiñ basın qosıp as bergen. Astı Şıñğıs tauında emes, jer ortası Qarqaralı, Kökşetauğa jaqın keñ alqap, jazıq Kökjaydaq degen jerde ötkizedi. Osı asqa qosqanım dep Şürşit bi soyısqa on semiz jılqı äkelipti. Jılqılardıñ  jal-qwyrıqtarın küzep äkelgen. Tobıqtı maljandı boluşı edi, asqa soymay alıp qala ma?- degen qaupi bolsa kerek. Sol jılqılardıñ bireuine bir jastau tatar jigitin mingizip äkelgen eken. Qwnanbayğa sälemdesip, äkesiniñ asına qayırlı bolsın aytıp, äkelgen soyıs malın berip, onımen qabat ertip kelgen tatar jigitiniñ jayın bayandaydı.

«Bıltırğı ötken küzde Qoyandı järmeñkesinde satuğa mal aydatıp jibergen adamdarıma osı noğay jigiti jolığıptı . Men äsker qızmetinen qaşıp jürgen adam edim, sizder qır adamdarı köringen soñ  arız-mwñ şağuğa keldim. Mağan mwsılmandıq jolmen järdem körsetuleriñdi    ötinemin»,  deydi. Olardıñ jandarı aşıp , qastarına ertip mağan äkep tapsırdı. Qıstay özimniñ jäne körşilerimniñ balalarınıñ tilderin jattıqtırıp  oqıttırıp şıqtım. Bayqauımşa, minezi, adamgerşiligi  jaqsı körinedi. Bıltır siz jaqsı bir moldağa zäru bolıp jürmin dep  ediñiz,  eger  kerek  deseñiz , alıp  qalıñız» ,  deydi.

Qwnanbay: – Bay, sizge köp rahmet. Mağan molda qattı qajet edi, – dep atı jönin swrap bilip, sol Ğabitqan degen tatar moldanı qasına aladı…

Adol'f YAnuşkeviçtiñ «Qazaq dalasına jasağan sayahat turalı jazbalar» degen kitabında da Şürşit turalı derekter bar: Sayahat kündeliginen üzindiler,

«…Şürşit degen baydıñ auılında sanaq jürgizuge tura keldi. Ol el bileuşimen qattı arazdasıp (el bileuşi Jüsipbay degen kisi eken), qol astındağılardı tıqsıra beretin körinedi.  Şañırağı basqalardan däuletti. Şürşit te olardı jazğırudan kem qalğan joq,  sosın barıp ol basqa qonısqa qonıs audarudı ötindi. Şürşitti ağa swltannıñ bolısına köşirudi aytıp, Viktor eki jaqtı da riza qılğanda,  bwl ädil ükimge qwldıq wrğan dauıstar estildi. Şürşitke bağınıp kelgender öz qol astına aludı ötinip, Pan esimdi basqa starşinağa tilek bildirdi. Qazaq üşin öz bolısın tastap, basqa jaqqa köşkennen artıq wyat is joq. Öytkeni, bwl – onıñ olarmen birge twrıp ömir süre almaytındığınıñ belgisi. Jüsipbay jäne basqa da kereyler töleñgitterdiñ Şürşitke barıp, özderine qanşama auırtpalıq tüsirse de, onıñ qonıs audarudan bas tartuına söz saludı ötindi. Töleñgitter dästür, parız degenniñ bärin istep baqtı, biraq Şürşit sözge qwlaq aspadı» – dep jazıptı.

                                   Uäyis Şondıbaywlı  (1873-1925)

Qazirgi Şığıs Qazaqstan oblısı, Ayaköz audanı Barşatas auılında, bwrınğı Dağandı bolısı 12–auıl, Jıltır degen jerde 1873 j. düniege kelipti.     Abaq Kerey, odan Begimbet, odan – Beknazar, odan – Qojageldi,odan – Qoylıbay. Şondıbaydıñ Uäyisten basqa Mwhamediyar, Jünis,   Isatay,  Estay   degen  wldarı  bolğan. Isatay  men  Estay  da  änşi   bolğan.

Uäyis-änşi, dombıraşı, gormonşı jäne özi de än şığaratın segiz qırlı önerpaz. Onıñ aqındıq, änşilik öneri öz ortasına äygili bolğan. Abay Qwnanbaev onıñ önerpaz, jas talapker ekenin estip, bilgen soñ, ädeyi arnap şaqırtıp alıp, öleñ aytqızıp, än saldırğan. Abaydıñ  şäkirtteri Kökbay, Mağauiya, Aqılbay tobına qosıladı. Aqındıq önerde Abaydan ülgi-önege alıp, onıñ ösietin köp tıñdap, tereñ tüsinip, mol tağlım alğan Uäyis wlı aqınnıñ sanalı şäkirtiniñ biri boladı. Uäyistiñ özi de, äkesi de kedey bolğan. Onıñ öziniñ elinen basqa tobıqtı eline köşuine bay tuısqandarınıñ tizesi de sebep bolğan.  1919 jılı Qojakeldi işindegi Manabay, Alıbay ruınıñ juandarı Uan, Oşaqor siyaqtı tizeli adamdar bir tünde Sarterek degen jerde otırğan Qoylıbay aulına basa qonadı. Ata qonısı Sarterek üşin Qoylıbay auılı Uan auılımen alaköz boladı. Amal ne, şaması eşnärsege kelmegen Qoylıbay auılı juandardıñ tizesine şıday almay, amalsızdan Sarterekten ayrılıp şığa beredi. Bwdan keyin körneu zorlıqqa şıday almağan Uäyis, üy-işimen Şıñğıstaudağı qwdasına köşip ketedi.

Apırau, ne aytayın Uanmenen ,

Jerimnen ata qonıs quam degen. 

Swm dünie, osımenen ötesiñ be,

Baylarğa zaual bolmay, juanmenen….

-Kir juıp, kindik kesken qayran jerler ,

Qızıltas, Qotanemel, Barşatasqa

Basında  än  şırqadım  Jorğa  taudıñ

Baylarmen aytısam dep elden audım….

Uäyis Şondıbayülı: “Qayğılı hal”, “Az mäsele söyleyin”, “Jüredi jwrttıñ köbi qarasınğa”, “Adamğa näpsi-qasqır”, “Aqıl-qaqpan”, “Bastauşı Ädil bolmasa”, “Bay men kedey”, “Birles elim”, “Al jastarım”, “Janı bar jas qazaqtıñ” jäne t.b. köptegen ölender, “Tartıstıñ tabısı” degen poema; aytıs ölenderi: “Uäyis pen Qamar qız”, “Uäyis pen Sarıközdiñ qağısı”, “Töleu men Uäyistiñ aytısı”, “Peruayım”, “Aqbökey”, “Bozqarağan”, “Şınğıstau” degen änder;  “Bir qızdıñ uaqiğası”, “Joşı-Alaşa han”, “Ivanuşka”, “Täuke- kelinşek” degen poema-dastan şığarğan.

Uäyis Şondıbaev 1924j. auır dertke wşırap, 1925j. qaytıs boladı. Aqınnıñ beyiti Abay audanında Şi degen qorıqtıñ basında.

Uäyistiñ äyeli Balqıjan, balaları Moldahan, Mwhametjandar 1930-1940 jıldarı qaytıs bolıptı.

Abaq Kereydiñ wranı «Oşıbay», keyingi kezde mıqtı atalarına siınıp, «Jobalay», «Şaqantay» dep te wrandağan. Onıñ däleli Uäyistiñ öleñderinde kezdesedi. Mısalı «Söyledim az äñgime wqsañ qazaq» degen  öleñinde:

     Jondağı Jobalay dep aytar bizdi,

       Wranım – Er «Oşıbay», Kerey zatım.

      Jılında mıñ toğız jüz on altınşı

       Tamızdıñ on üşinde jazğan hatım,… -  deydi.

            «Täuke- kelinşek» poemasında:

   -Tağı da aralastı «Jobalaylap!»

   Nayzağa er Qosaydıñ tuın baylap

   Qwtqarar eş adamdı körinbeydi

   Endi özin atayın dep twrdım oylap.

             Uäyistiñ  «Täuke- kelinşek»  poeması  turalı.

1909-1910 j. jazılğan. Poemada däl, bolğan şındıq oqiğa bayandaladı. Abaq kereyden – Begimbet, odan Qosay, odan Elaman(Qasqa),  odan  Bura,  Düyseke,  odan  Köşimbay,  odan  Jikibay,  Demesin. 

Arap Abralı balası-Tobıqtı işinde Saq, Toğalaq eliniñ ru bası adamı. Ibıray  Araptıñ jaqın tuısqanı, şeşen, pısıq, atqaminer. Basqa elde artıq-auıs alasısı, dau-talasısı bolsa, Arap Ibıraydı jwmsap otırğan. Sonday alasısı Semiz Nayman Serikbay baydıñ aulında jäne Kerey Qasqa aulında bolıp, Ibıray sonda attanadı. Serikbay aulındağı daudı rettegen soñ, Ibıray endi Qasqa aulına kelip, auıldıñ bastı adamı Demesinge jolığadı. Ibıray quıp kelgen dauın aytıp, alasımdı alıp ber dep, Demesinge öktemdik minez körsete söyleydi. Demesin oğan: «el qazir jaylauğa köşip jatır, kimniñ qayda ekenin bilip bolmaydı. Eki el jaylauda bas qosamız ğoy, qazir qaytesiñ», – deydi. Ibıray oğan şamdanıp, Demesinge til tigizedi. Qattı aşulanğan Demesin Ibıraydı sabap, ayaq-qolın baylap, kisendetip tastaydı da, Ibıraydıñ atın erip kelgen at qosşısına berip, «Eliñe sälem ayt»- dep qaytarıp jiberedi. Eki el Baqanas, Kökseñgir, Şorqaşqan, Qarşığalı, Jauırtağı dep atalatın jaylaularına köşip kelip jaylasqan soñ, Demesin adamın alıp ketsin dep kisi saladı. Tobıqtıdan Arap bastatqan bes kisi kelgen soñ, Demesin olarğa: Men Ibıraydı kisendep edim, endi qoldarıña berdim, qasıña köşip keldim, al endi atsañ da, şapsañ da bes bolıs tobıqtı , ıqtiyarsıñ deydi. Arap ol jerde dau kötermey, Ibıraydı alıp qaytadı, jazday eki eldiñ ortasında dau-janjal bolmaydı, küzde eki el qıstaularına ayrıla köşedi. Demesin men  Jikibay auıldarı  Babañ özeni deytin küzekterine barıp qonadı. Sol jılı Aqmolada aydauda jürgen Täuke qaşıp keledi. Arap Täukeni şaqırtıp alıp: Kereydiñ ızası ötti, Ibıraydı kisendep äkep qolımızğa berdi. Sen endi Kereydi bir şauıp ber, kisi öltirseñ de bes bolıs tobıqtı köteremiz dep qasına jetpis jigit qosıp Kereyge attandıradı. Täukeniñ Kereydi qalay şapqanı, Jikibaydıñ Kökbesti atımen boy bermegen erligi, odan onıñ atın atıp öltirgeni, özin qara sanınan atqanı, 300 jılqını aydap äketkeni poemada surettelip jazılğan. Osı oqiğanıñ nemen tınğanın Töleu Köbdikov bılayşa aytıp bergen:

• Kereyden Semey gubernatorına bes kisi jiberildi. Olar el şaptı,     kisi attı  dep arız apardı. Qaladan doktor kelip, Jikibaydıñ denesine darığan mıltıqtıñ bıtırasın alıp, onı emdep, auılda bes kün boldı. Aktı jasap, Semeyge qaytıp barğan soñ, 25 soldat şığıp, Arap, Täuke bastatqan tobıqtınıñ 22 adamın twtqınğa aldı. Keler jılı eki el Sergiopol'da bas qosıp bitisti. Tobıqtı Kereyden alğan 300 jılqını qaytardı jäne Kökbesti attıñ qwnına 10 tüyeniñ qwnın töledi. Söytip twtqındağı adamdarın şığarıp aldı. Ol uaqıtta eki el özderi bitisse,  sot   orını   arızdı   qaytarıp   beretin   eken.

                                     Töleu  Köbdikov (1874-1954)

Qazirgi Şığıs Qazaqstan oblısı, Ayaköz audanı, bwrınğı Qarqaralı ueziniñ Dağandel bolısında tuğan. Begimbet – Qosay, Qwtıke – Tölen, Sarıbay – Toqımbet – Qojabergen – Erubay äkesiniñ şın atı Köpjer, pasport alğanda Köbdikov bolıp jazılıp ketken. Köpjer orta   şarualı, momın adam bolıptı. Onıñ äkesi Erubay däuletti adam bolğan. Sondıqtan el işinde «Erubaydıñ Töleui» dep atap ketken. Erubay  Nayman Aqtaylaqpen qwda bolıp, Aqtaylaqtıñ kenje wlı Sabırbaydıñ qızı Quandıqtı balasına äperedi. Abaymen aytısqa tüsken, köpke tanımal Quandıq.

Köpjerdiñ bäybişesi Lekerden: Bayğara, Botaqara, Esenqara, Bolğanbay, Tolğanbay, Jwmaqan. Al ekinşi äyeli Quandıqtan – Töleu, Mwqaş. Quandıq sözin öleñmen aytıp otıratın aqın adam bolğan.   Töleudiñ nağaşı atası Sabırbay, nağaşı ağaları bäri de suırıp salma aqındar. «Nağaşıñ on jeti aqın» degennen soñ, solardıñ ıstığına küyip jürmin…. deytini sondıqtan. Töleu Köpjerwlı 9 jasınan auıl moldasınan sauatın aşıp, öleñ şığara bastaydı. On bes jasqa tolğannan keyin oyın – toylarda aytısıp, eski aqındardıñ tolğauın jatqa ayta bastağan. Halıqtıñ mwñın, joğın joqtap, sol jolda qara basın da qaterge tikken aqın. Töleu Köpjerwlı 1930 j. «tazartu nauqanı» jürgen kezde, bwl bwrınğı bi- bolıs, baylardıñ şaşbauın köteruşi, sol zamandı maqtap jırlaytın aqın dep, on jılğa sottalıp  Qarqaralıdağı «qonır abaqtı» türmesine otırğızılğan.

1930 jıldarı jürgizilgen Keñes ökimetiniñ sayasatı boyınşa egin saludı bilmeytin elge astıq salığın saldı, şarualardıñ maldarın tartıp aldı.  Sol bir qasiretti jılı Şwbartauğa Eltay Ernazarov      keledi. Ol Qarqaralınıñ abaqtısına da barıptı. «Senderde bir aqın otır deydi şaqırıñdar, mağan öleñ aytsın» deydi ğoy. Sonda Töleu el ağası Ernazarovqa jürekte jatqan mwñın bılay dep öleñmen jetkizgen eken:

                 «Assalaumağaleykim,    hanımızğa,

Kötergen qazaq jügin  narımızğa.

Eñbekşi el, bügin seniñ armanıñ joq,

Qaraytın ağa keldi halqımızğa.

Egin or, qar üstinen biday tap dep, 

Kämpeske qattau jürdi malımızğa. 

Kelgen soñ basqa qısım malı qwrsın,

Bir qayran bolar ma eken janımızğa.

Üy bası birdi-ekili qara qaldı,

Bey künä, talay momın jaralandı.

Qoldağı bar azıqtı sıpırıp ap,

Tamaqsız şuıldap aş bala qaldı.

Mübäräk wstağan soñ qolıñızdı,

Körersiz qaynap jatqan sorımızdı.

Qataldıq, qarañğılıq, nadandıqpen,

Sıpırdı belsendiler jonımızdı.

Qalayşa ökimetke qas boladı,

Bilesiz qoydan momın qazaq jayın.

Jwmıstı taza şeşip, qılmıs tauıp,

Alsañız, men riza  , basım dayın.

Sizdi de han tağına qoyğan halıq,

Kün körmes su tübinde bolğan balıq.

       Qayrañdap jağalauda jan tapsırıp,

Qayranelbügin, mine, bolğanğarip,  – dep aşı şındıqtı aşıp aytqan aqın öleñi wnamasa kerek:

«Mınau türmede otırğanda mınanı ayttı, bosatsañdar tipti büldiredi», – depti Eltay. Sonımen, jasına baylanıstı keşirim bolıp ,1934j türmeden bosap şığadı. Qarqaralıdan Degeleñ, Şıñğıstı basıp Semeyge jayau jetedi. Toz-toz bolıp tarap ketken ağayın-tuğandarın birli-jarımın äzer tabadı. 1937j qaytadan sergeldeñ (halıq jauın izdeu) bastalğanda, bir tünde at- arbamen tartıp berip, Barnauıl qalasınan bir-aq şığadı. Sodan 1940j qaytadan elge oralğan, Şar qalasında twrıp qalğan. Töleu Köpjerwlı Abaymen   tört  ret  kezdesip,  dastarhandas  bolğan.

Qazaqtıñ mäñgi aynası Abay qwtıp,

Adamzat bolğan emes sözden wtıp.

Tausılmas wlı dariya arnasınan, 

Otırmız jüzip  işip, taldap jwtıp,  – dep jırlağan.

1945j.  Abaydıñ jüz jıldıq toyına qatısıp, aytısqa tüsken, änşi-     aqın   Estaymen   kezdesken:

Aqını Kerekudiñ Estay sañlaq,

Bayağı än şırqağan Horlanğa arnap.

Jalpığa Estay bolu qiın eken,

Şıqpasa mıñnan bireu talğap-talğap,     degen öleñin Estayğa arnağan.

Töleu eskişe, jañaşa hat tanığan. Bwrınğı aqındardıñ öleñderin, halıq dastandarın, Segiz seri öleñderin, Birjan-Sara aytısın tügel, Abay öleñderiniñ köpşiligin jatqa bilgen. Keñes däuirinde, öziniñ közi tirisinde üş öleñder jinağı jarıq körgen (Saparğali Begalinniñ qwrastıruımen): «Alıp küşti Otanım» – 1948, «Ömir jırı» – 1953, «Öleñder» -1953 j. Töleu Köpjerwlı qaytıs bolğannan keyin, wlı Mwrat Töleuovtiñ qwrastıruımen 1975 j. «Jırlarım» degen kitabı jarıq kördi.

                                              Beysenbay Toysarin (1869-1937)

Bäyseytten -Jobalay bi, odan- Jolaman (Jide), odan -Toysarı, odan Beysenbay tuğan. Toysarı bay da, bi de bolmağan, balası Beysenbaydı bay balalarınıñ ornına jiberip oqıtuğa kelisken. Beysenbay äueli Qarqaralıdağı orısşa üş sınıptıq mektepti bitiredi, keyin Ombıda oqıp, 1893 j. mal därigerlik uçilişeni altın medal'men bitirgen. Odan keyin Tom' universitetine tüsip oqığan. Oqumen qatar qiır soltüstikke barıp, saha, nanay halıqtarınıñ arasında qızmet istegen. Elge kelgen soñ, mal därigeri ğana bolıp qoymay, ağartuşılıq qızmet atqaradı. Maldı indetten saqtap qalu üşin karantin punktterin aşqan. Bolıs saylauına qatısıp, jiırma jıldan astam bolıs bolğan. Patşa jarlığımen 1916j. qazaqtardan maydan şebine qara jwmısqa 19-43 jastağılardı şaqırğanda, Beysenbay amal tauıp, el işindegi kemtar, auru adamdardı därigerler komissiyasına aparıp Dağandel bolısınan köp adamdardı alıp qalğan. Beysenbay Toysarin Baqanas özeniniñ Qwyğan degen jerinde mektep, magazin saldırğan. Jwrt «Beysenbaydıñ aq mektebi» «mäñgezeyi» dep atap ketken. Beysenbaydıñ aq mektebin bitirgenderdiñ işinen Qazaqstannıñ halıq jazuşısı Mwhtar Mağauin, jazuşı Tölek Tileuhan, ğalımdar Kärim Aqanbaev, Blok Şaykenov, t.b. şıqtı. Azamat soğısı jıldarında aqtar qaşıp qızıldar kelgende, Qıtayğa qaray ığısqan otryadtardıñ şapqınşılığınan eldi aman alıp qaluğa tırısqan. El üstinen ötken ärbir otryadpen til tabısıp, el tınıştığın saqtağan.  Beysenbay Toysarin «Alaş» partiyasınıñ azamattarımen de baylanısta bolıptı. Alihan Bökeyhanov, Mirjaqıp Dulatov Semeyden boy tasalap, Şwbartauğa kelip, bir ayday Orınbordan habar kütip jatqan. Beysenbay Toysarin 1937 j. qamauğa alınıp, Almatı oblısınıñ işki ister basqarmasınıñ janındağı Üştik ükim şığarıp, sottap jibergen. Qay jılı, qay jerde qaytıs bolğanı belgisiz . . .

                                         Kerey  Bäyjigit  küyşi .

On segizinşi  ğasırda joñğar şapqınşılığınan Kerey  eliniñ  bir  auılı  qırılıp, tiri  qalğan  näresteniñ  bireui  Bäyjigit  eken. Begimbet , Beknazar , Jädiger  odan  Bäyjigit  taraydı . Küyşi  Bäyjigit  on  segizinşi  ğasırda , Şaqantay  batır  zamanında  ömir  sürgen .  Jwrtta  qalğan  näreste , jetim  Bäyjigit , el  işi  altın  besik  degendey , tez  şirap , eldi  aralap , sañılauın  qıtıqtağan  sıbırdı  wğıp  ösipti . Ol  janın  janitın  sıbıs , uil , ıñılğa  qwlaq  türipti . Qamıstan  uildek , bozquraydan  sıbızğı ,  ağaştan  şiñkildek  jasay  tartıp , sıbıstan  dıbıs  şığarıptı . Eki  şekti  şiñkildekti  özine  şaqtap  jasap , dauıs  deñgeyin  sınağan .

Bäyjigit  simirgen  öner – halıq  üni  üylesken  tabiği  sarın . Darındı  küyşi , sazger , qaratañday  şeşen , şeber  orındauşı  Bäyjigit  köptegen  küyler  şığarğan : « Jetimtorı» , «Kökserke» , «Kökbalaq» , «Salqara» , «Aqqu» , «Qoñırqaz» , «Äldiswr» , «Qosbasqan» , «Kelinşek» , «Kök  qarşığa», «Erketatan», «Qarakök», «Däldireñ  torı» , «Bayğız  zarı», t. b.

                                    Bodau      aqın .

Kerey  Bodau  aqın  on  toğızınşı  ğasırda  ömir  sürgen . Qwnanbay  qajımen  zamandas  bolğan . Ol   elge  keñ  tarağan  « … Arqarlı , Qotan , Emel , Mwzbel , Serek» , dep  bastalatın  « Tau  öleñi» degen  jırın  şığarğan . Bodau  aqın  Beknazar  Qosay  wrpağınan  . Beknazardan – Jädiger , odan – Maldıbay . Osı  Maldıbay  wrpağınan  belgili  adamdar :- Samaldıq , Äldeke , Mwqametjan , Bäyjigit  küyşi , Bodau  aqın  taraydı . Salqın  qandı , wstamdı , neni  aytsa  da  deregin  däl  basıp  aytatın  aqın  bolğan . Abaq  Kereydiñ  şejiresin  däl  taratıp  beretin  şejireşi  eken .  Bodau  aqın  aytıptı  deytin  äñgimeniñ  wşı  qıyırı  joq .  Şındıqqa  köz  salıp , aytar  sözimen  turap  tüsetin narkesken  aqın . Swltan , töre , bilerden  qaymıqpağan , körgen  tüygenderin  betke  aytıp  tastaytın  tökpe  aqın  bolğan  desedi  jwrt . Jır  qissalardı  da  el  arasında  aytıp  jürgen . Tuğan  eliniñ  sol  zamandağı  twrmıs  halin  jırğa  qosqan :

                                         Jer  degende  tebirenem

                                         El  degende  emirenem

                                         Ezderin  körsem  küyinem

                                         Erlerin  körsem  süyinem…

Bodau  aqınnıñ  twspaldauı  boyınşa  Şwbartaudıñ  geografiyalıq  atauların  Qozı  Körpeş  pen  Bayan  Swlu  qoyğanğa  wqsaydı . Atı  qalğan  taudı – Jauırtağı , kök  salısı  qalğan  özendi – Köksala , baqan  asıp baspana  tikken  özendi – Baqanas , jorğası  boldırıp  qalğan  taudı – Jorğa ,  şwbar  ayğırı  boldırıp  qalğan  taudı – Şwbarayğır , t. t.  tau  jaldarınıñ  atauları  Qwnanjal , Dönenjal , Qosoba , Besoba , Besqauğa ,  Sandıqtas , qazan  asıp , qora  salğan  jerlerin  Qazanqap , Tasqora  dep  atap  ketkenge  wqsaydı . Jer  atauları  osı  künge  deyin  solay  ataladı .

                                            Kerey Mwhamoraz.

Mwhamoraz öziniñ kedeyligine, el arasınıñ qaşıqtığına qaramay jıl sayın bir-eki ret Abayğa barıp sälem berip, qonaq bolıp ketedi eken. Abay birde sälem berip kirip kelgen Mwhamorazğa:

- Sol jerde twrıp kidirmesten  öziñ   turalı  bir auız öleñ aytıp jiberşi, – depti. Sonda Mwhamoraz bögelmesten:

Atandım Mwhamoraz bala jastan,

Auru astan bolğanda, dau qarındastan, 

« Mwhamoraz»   degeni  – şaytan   atı ,

Qanday   adam  qoydı  eken   ayamastan , -  depti .

Oylanıp qalğan Abay: Älgi sözdiñ mağınasın tüsindiñder me, dau qarındastan dep,  bıltır  Orazbaylardıñ  mağan  tayaq  tigizgen  janjalın aytıp twr. Qısqa da bolsa, taban astında osınday nwsqalı söz tabatın Mwhamorazdıñ wşqır oylılığına közim jetkendikten swrap edim, – depti Abay.

                                                Bike şeşen.

Kerey Bike Qwnanbaymen zamandas bolğan. Qwnanbaydı da sözden tosıp, esesin alğan kezderi bolğan eken. Qartayğan şağında Şäkärim aulına kelipti. Şäkärim añğa şığıp ketken eken, keşke jaqın kiiktiñ bir tekesin atıp äkelipti. Qonaq bolıp otırğan Bikeni bilgen soñ bir qozı soyğızıp etin asqızadı. Atıp äkelgen tekeniñ  basın qosıp asqızadı. Bwl dämdi Bikeniñ aldına tartadı. Şäkärim: – Ämin, Bike –eke, mal batasın da, bas batasın da berme, añ batasın ber,- depti. Bike, qolın jayıp:

          Tars etkende, tars etsin,

Tütini bılay ketsin.

Tekesi qwlay ketsin, aumin, – depti. Janında otırğandarğa

Şäkärim: – Tätemnen (Qwnanbaydan), Abaydan artılamın dedim be eken, osı şaldı nesine aynaldırdım, – depti.

                        Ospan  batır   İslämwlı ( 1899- 1951 ) .

Abaq  Kerey , Molqı , Maşan , Aytuğan , Begalı, Töles , Rayımbek ,Sayeke , İsläm , odan – Ospan .

Şığıs  Türkistan , Şıñjañ  wlt – azattıq  qozğalısınıñ  basşısı , halıq  batırı . Ör  Altaydıñ  Köktoğay  audanınıñ  Öñdiqara  degen  jerinde  tuğan . 1940  jılı  Altay  aymağında  Şıñ -Şısay  ükimetine  qarsı  şıqqan  Köktoğay  köterilisine  belsene  qatısqan . Köterisşiler  jeñilgen  kezde , Şıñ -Şısay  ükimetimen  kelisimge  keluden  bas  tartqan . KSRO  men  Monğoliya  ükimetteri  onı  Şıñ  Şısay  ükimetine  qarsı  paydalanıp , öz  kömekterin  wsınğan . 1943  jılı  Çoybolsan  men  general  Popov  1000 vintovka ,20 pulemet , oq  däri , t. b. qaru – jaraqtar  bergen . Oğan  qosa  2  äskeri  wşaq , 200- ge  tarta  jauıngerdi  kömekke  berip , Qıtay  ieligindegi  Bwlğın  bekinisin  qaytarıp  aluğa  kömektesti .  1944- 1945  j.  köterisşiler  Şiñgil , Köktoğay  audandarın  Qıtay  äskerinen  bosatıp , twtas  Altay  aymağın  azat  etti . Ospan  osı  Altay  aymağınıñ  general – gubernatorı  bolıp  tağayındaldı , el  bastağan  küreskerler  arasında  onı  halqı  Han  sayladı  degen  de  äñgime  bar . Alayda  Şıñjan  ölkesi  Kommunistik  Qıtay  biligine  ötkennen  keyin , ol  gubernatorlıqtan  bas  tartıp  jañadan  küş  jinauğa  kirisedi . AQŞ tıñ  konsulımen  de  kezdesken .

Qıtay  bileuşilerimen , kommunistermen  on  bir  jıl  qandı  şayqas  jirgizgen  Ospan  batır , aqırı  1951  jılı  qazirgi  Gansu  ölkesine  qarastı  Qanambol  tauınıñ  Maqay  degen  jerinde  Qıtay  qızıl  armiyasınıñ  qolına  tüsip , Ürimji  türmesinde  ölim  jazasına  kesilgen …

Ziratı  Köktoğay , Kürti  auılı , Tamırlı  degen  jerde .

Al Qalibek hakim Qıtaydan qaşıp Ündistanğa, odan Türkiyağa ötken. Qalibek hakimniñ wlı Hasen 1930 j. Qıtayda tuğan. Türkiyada twrğanda ağılşın tilin üyrenip NATO-ğa qızmetke kirgen. Keyinirek Germaniyanıñ Myunhen qalasındağı «Azattıq» radiosına qızmetke ornalasıp, qazaq bölimşesiniñ direktorlıq qızmetin atqaradı. Hasen öziniñ familiyası Oraltay bolıp atalatının bılay tüsindiredi eken:

1954j Qalibek hakimniñ bastauımen 1000 şañıraq Gimalay asıp, Istambulğa jetedi. Sonda bwlardıñ atı jönin tirkep otırğan türik azamatı «Ör Altay» degendi «Oraltay» dep jazıp jiberipti.

Abaq Kereydiñ  Qaraqas  ruınan şıqqan Bürkitbay ( 1906-1944 ) Qıtayda Şığıs Türkistan azat memleketin qwramız dep küreskenderdiñ işinde bolğan:

«Meniñ atım Bürkitbay

Sabadağı irkitti -ay.

Tınış jatqan el edik,

Zalım   dwşpan ürkitti – ay.

Wşadı qıran bürkit aspanmenen,

Ajaldan qwtılmaysıñ qaşqanmenen.

Qıran qwstay jañılıp qolğa tüstim,

Altı-aq jıl joldas boldım aspanmenen.

Qılışımnıñ sabı bar,

Jaudıñ bası şabılar.

Keskilenip et qalsa,

Süyek qaydan tabılar.

Qara at mindim tağalap,

Qwmdı jürdim jağalap.

Joldas jaman bolğan soñ,

Wstap aldı-au qamalap.

Tülki tımaq basımda,

Qayrattı edim jasımda.

Qolğa tüsip qor boldım,

Otız jeti jasımda.                                                                                                                      - dep arttağı wrpaqtı oylandıratınday söz qaldırğan.

Kerey   Şoqbatar   balger  men   Baltaqay  emşi .

Kerey Şoqbatar baqsı men  Baltaqay emşi, Qosay Qasqa, Düyseke, Jılkeldi, Baysügir, Orsaq, Qwdayqwl, Şoqbatar, Baltaqay, Ömirzaq. 

Dünie salardan eki kün bwrın Abay Kerey Şoqbatar baqsını şaqırtadı. Kirip kelgen Şoqbatarğa sälem beruge ülgirtpesten Abay:

- Şoqbatar, men osı aurudan ölem be, jazılam ba sonı aytşı, – deydi.

- Bwl aurudan bürsigüni qaytıs bolıp, arğı küni jambasıñ jerge tiedi, – depti Şoqbatar türegep twrğan boyı bögelmesten.

- Äy, Şoqbatarım-ay, bwl aurudan jazılmaytınımdı özim de bilip otırmın. Seniñ köripkeldigiñdi aqırğı ret jwrt aldında bir sınayın dep şaqırtıp edim. Şaqırğanımda bögelmey kelgeniñde de, meniñ swrağıma jaltarmay, tura jauap bergeniñ üşin de, Alla riza bolsın. Şirkin, seniñ osı aytulı qasietiñ Baltaqayıña, basqa da keyingi ürim-bwtaqtarıña darır ma eken, – depti de.

- Balgerdi  qonaq üyge aparıñdar, tınıqsın, – depti erekşe iltipatpen. Qonaq üyge ketip bara jatqan Şoqbatar:

- Abay meni emdelu üşin emes, meniñ köripkeldigimdi aqırğı ret bir sınau, jwrtqa osı qasietimdi tağı bir tanıtıp ketu üşin şaqırtıptı ğoy. Alla bergen balgerlikti  aqırğı ret tanıtıp ketuşi – kemeñger Abaydan basqa kimniñ qolınan keler edi, – degen eken. Şoqbatar wrpaqtarınıñ aytuı boyınşa, Şoqbatarğa tüsinde aq säldeli kisi ayan berip: «Baq alasıñ ba, wrlıqpen ketesiñ be dep?» swraptı. Wyqıdan oyanğan Şoqbatar baq alamın degen. Sodan oğan balgerlik, köripkeldik, emşilik qonğan eken deydi. Tamır wstap, qwmalaq salıp, adamnıñ basınan qan alıp, balger atanadı. Äkesi Şoqbatardıñ emşiligi balası Baltaqayğa da qonğan. Şoqbatar men Baltaqaydıñ emşilik qasietteri turalı äñgimeleri el auzında köp.

                                              Töltay    Mwsabekwlı. (1851 – 1904)

 Abaq  Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay, Qwlbaraq, Mwsabek, odan -Töltay. 

Akademik Omar Qaymoldin 1982 j «Jwldız» jurnalınıñ 8 nömirinde: «Ädette oydı oy qozğaydı. Tağı bir öner iesiniñ ömiri turalı derekti Jwmaqan Bayjigitwlı ayttı. Ol, sözin «Töltikem aytuşı edi», dep bastadı. «Töltikem» degeni wlı Abaydıñ şığarmalarında kezdesetin Töltay Mwsabekwlın meñzep otır. Töltay Abaymen üzeñgiles adam. Ol Abaydıñ   bir swrağına jauap bere otırıp: « Temirdi – ot, ağaştı- mor, adamdı – söz balqıtadı. Bolattı körik qorıtadı, adamdı sın tüzeydi. Balanıñ qıbın – äke, qızdıñ qılığın -şeşe, söz jüyesin- dana tabadı. Twrlausız sertten qaytadı, raqımsız şırıq bwzadı. Bereke el wyıtadı, ıqılas meyrim tudıradı»-depti. Şeşendik sözdiñ bwl da bir ülken qazınası emes pe» -  dep   jazadı.

AbayQwnanbaevtıñ Şığarmalarınıñ eki tomdıq tolıq jinağınıñ  2 tomında, (1957 j . 62 bet) Töltay Mwsabekwlı turalı tömendegidey  derek kelrilgen:                                       «Keyde Abay oqıs bir swraumen el kisilerin sınaydı. Kerey Şaqantaydıñ Töltay, Oşıbay degen kisileri kelgende Abay: «Qattıda ne qattı, tättide  ne tätti?» dep swraydı.

Soğan Oşıbay: «Qwrttıñ aq maltasına qosıp jegen qanttan tätti bar deysiz be?» dep bastağanda, Töltay Oşıbaydıñ qwrdası eken: «Oy, it ottama! Qattı degeni – joqşılıq, tätti degeni – jan emes pe!» depti. Abay külip: «Jaraysıñ Töltayım. Qwday  aqımaqtı  da , aqıldını  da  Şaqantayğa  bergen  eken !»  deydi .

O.Qaymoldinniñ «Alğısqa bölengender» degen kitabında: (Qazaqstan baspası, 1977 j.)

«Töltay Mwsabekwlına täñirim sözdi qwya salğan ğoy. Kömeyi sıldırap, tili men kömeyinen söz ağıtqan suşa tögilip jatatın edi. Onıñ bilmeytin şejiresi, aytpaytın qissa-hiqayası bar ma? Onıñ auzınan qanşama  söz marjandarı tögiletin edi, şirkin.

Qissa, jırınıñ soñında: «Közi bitken köl, söz ötpegen kösem tartıladı, tek öner ğana tartılmaydı. Onıñ üni añızğa aynalıp, älemge jayıladı, jwrt qualaydı.» Men añ-tañ bolıp qalıppın. – dep öz äkem Qaymolda aytıp otıruşı edi» – dep jazdı.

Töltay Mwsabekwlınıñ ziratı bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı, Sarıqamıs sovhozınıñ «Satay», «Şağıray» bölimşeleriniñ mañındağı «Kindikti» degen töbede. Tört qwlaqtı ziratqa mramor     tasınan belgi qoyılğan. 2016 jılı  wrpaqtarı  toza  bastağan  zirat  qabırğasınıñ  sırtınan  aqkirpişpen (silikatnıy) qalap ,  jañalap  qoydı. Ziratta Töltaymen birge, äkesi Mwsabek, şeşesi Ayjan,  ekinşi   şeşesi   Tazamonşaq, bäybişesi   Ürjan   jerlengen.

                   Jandilda   Müsali   wlı . 

Nayman  Serikpay  men  Kerey  Beysembay , Töltay , Bödes  «Qazanğaptağı»  jerge  talasqan  . «Qazanğap» – Nayman  men  Kereydiñ  şekarası  esepti . Töltay  men  Bödes  auıldarın  Kereydiñ  elbasıları  Naymanğa  tötep  berse , osı  auıldar tötep  berer  dep  Qazanğapqa  ornalastırğan  eken  desedi . Bödes  kirpişten  jılqı  qora  qwyıp  ketse , naymandar  jılqımen  taptatıp  kete  beredi  eken .  Sodan  Töltay  men  Bödes  qol  jinaydı , işinde  Jandilda  da  bar  eken .  Serikpay  da  qol  jinağan , işinde  mıqtı  Sopı  degen  batır  bar  eken .  Sodan  eki  jaq  kezdesedi , qaruları  soyıl , nayza , şoqpar .  Jandilda  qaharına  mingende  közi  qantalap , beline  deyin  jalañaştanıp  alatın  körinedi .  Bödes  qajı  aytıptı , işindegi  mıqtısı  Sopı  batır ,   Sopını  qwlatsañdar  boldı , sonı  añdıñdar  deydi . Jandilda  Töltaydıñ  jüyrik  qoñır  atına  minip , şoqparmen  naymannıñ  jigitterin  qwlatıp  jürgen .  Sopı  da  des  bermey,  kereydiñ  jigitterin  şoqparmen  qwlata  bergen .  Jandilla  bayqap  qalıp , solay  qaray  wmtıladı . Ekeui  betpe – bet  kelip  qalıp ,  « jekpe – jek»  dep  , jekelenip  şığadı . Sodan  birinşi  kezek  wrısqanda  Sopınıñ  nayzası  Jandildanıñ  eriniñ  temirine  tiip  sınıp  ketipti . Ekinşi  kezek  wrısqanda  ekeuine  de  soqqı  tiip , attarınan  qwlap  tüsedi . Birazdan  soñ  Jandilda  ornınan  twrıp  ketkende , Sopı  batır  ornında  qan  bolıp  jatıp  qalğan  eken . Sopı  qwlağannan  keyin , Naymannıñ  qwlamağan  jigitteri  şeginip  ketken  körinedi .  Al  Naymannıñ  qwlağan  jigitterin  auılğa  äkelip , jaraların  tañıp ,  eline  qaytarıptı  . Jaralılardı  emdep , kütken Kerey   eline    kelin   bolıp    tüsken özderiniñ  apa , qarındastarı . Jalpı , Kerey  men  Nayman  qız  alısıp , qız  berisip , qwdandalı  tatu  ömir  sürgen .  Jandilda – Şaqantaydıñ  soñğı  batırı  degen  söz  el  auzında  qalğan .

… Qazanğap  dauı  – Beysembay  Toysarin  bolıs  bolğan  kezde  de  toqtamağan . Naymannıñ  elbasıları  «Qazanğap»  bizdiñ  jerimiz  dep  Semeydiñ  general

gubernatorına ( jandaral )  arız  tüsiredi . Jandaral  «Qazanğapqa»  kelip ,  eki  jaqtıñ  dälelderin  tekserip , jer  Naymandıki  dep  şeşedi . Sonda  Beysembay  qasındağı  jigitterge : – Anau  twrğan  molalarğa  qaray  at  qoyıñdar  deydi . Jigitter  « oy – bauırımdap»  şaba  jöneledi . Jandaral  Serikpay  men  Beysembayğa  qarap , bwl  ne  şabıs  dep  swraydı .  Serikpay orısşanı tilmaş  arqılı  söylesedi  eken, al  Beysembay  orısşağa  jetik  bolğan .  Sonda  Beysembay  birden  suırılıp  şığıp : – Taqsır , mına  «Qazanğap»  bizdiñ  Kereydiñ  jeri  edi , anau  twrğan  bizdiñ  atalarımızdıñ  zirattarı . Siz  bwl  jerdi  Naymandıki  dep  şeşkennen  keyin , endi  meniñ  bauırlarım sol  atalarınıñ süyekterimen  qoştasuğa  şauıp  baradı  deydi . Sonda  Jandaral  oylanıp , mınau  jaña  derek  boldı , sondıqtan  men  jañağı  şeşimimdi  qaytıp  aldım , endigi  jerde  bwl  «Qazanğap» – Kereyge  tiesili  bolsın dep şeşipti …

Samaldıq

1851  jılı  tuğan . 1954  jılı   73  jas  müşelinde   dünieden  ozğan .

Dana  bi , Abaq  Kerey , Qaraqoja , Mayqı , Silal , Ermen , Izen , Jabay , Qwttıberdi , Sarbas ,  Jastaban, Allaqıdır , Qoyanaq , Begimbet , Beknazar , Jädiger , Maldıbay , Qosnazar , odan Samaldıq .

ELGE   SÄLEM

Bir   auız    sälem    aytam     Ospanqwlğa ,

Tartar  dep  bilegimnen  Sizdey  wlğa.

Dağandı  el  qazağı -  men  Samaldıq

Qızığıp  ketpes -aq  dep  qazına  pwlğa.

Jat  eldiñ  jalasımen  pende  boldım,

Til  jetip , sözim  jetpey  bir  mañğwlğa.

Atanıñ  aruağınan  ümit  etip

Bolar  dep  bir  basıñdı  elge  twlğa.

Elim  dep  emirenip  ,  Siz  twrğanda

Ketem  be , töleu  bolıp  pwlsız  qwlğa.

Asıldı  salsa  qayrap  ne  kespegen

Jan  jetip , jas  küniñmen  teñdespegen.

Dariğay ,  bir    sebebin     tabar   edi  au

Tışqanbay  tiri  bolsa  Begeşpenen…

Samaldıq – Şwbartau  öñiriniñ  töl  tuması .  Samaldıq – el  qorğanı .  Berseñ – qolıñnan , bermeseñ – jolıñnan , degen  azamat .  Mañayın  erlikke , küreske  üyretken. Qiın  zamannıñ  perzenti . Küş, aqıl  iesi . Er  Samaldıq, Bwzıq  Samaldıq  atanğan . Ömiri  kürespen  ötken , san  ret  sottalğan .

Sergiopol'de  bolğan  sotta  Tobıqtınıñ  igi  jaqsıları  paranı  berip – berip  Täukeni  ağartıp  alıp  ketedi  de ,  al  Kerey  Samaldıq  tağı  da  wzaq  merzimge  aydalıp  kete  baradı .  Samaldıq   «Elge  sälem» – degen  hatın  osı  jolı  aytqan  eken . Bwl  Tışqanbay   men  Begeş  şeşenniñ  dünieden  qaytqandağı , Kereyde , onıñ  işinde  Beknazarda  bas  köteretin   ru  basşılarınıñ  toz-toz  bolıp  jürgen  kezinde  bolsa  kerek …

                                   Ospanqwl    Meñayaqwlı  (  1856 – 1907 )

Arğın , Altay , Mamadayır ( Töleñgit ) , Ömirzaq – Sarı  tarauınan

Bwrınğı  Semey  oblısı , Şwbartau  audanı , Jorğa  auılınıñ  Besbwlaq  baurayında  tuğan .

Şwbartaudıñ  bir  bauırday , tuıs  bolıp  ketken  kerey – töleñgit  elinde  birneşe  ret  bolıs  bolıp  saylanıp , el  basqaruğa  qatısqan .  Elge  qılday  qiyanat  jasamağan , eldi  basqarıp , eldiñ  qamın  jegen , sol  elge  tanımal , sıylı  adam  bolğan .  Ospanqwl  halıqtıñ  tilek  talaptarın   wlıqqa  kirip  orındatıp  şığadı  eken . Romanovtardıñ  taqqa  otırğan  jıldarında , Arqa  jerinen  Ospanqwl  oyazğa  barıp , adamdardıñ  äl  auqatınıñ  tömendep  bara  jatqanın  aytıp , qolastındağı  halıqtı  salıqtan  bosattırğan .  Sondıqtan  onı  « 22  bolıstan  asqan»   dep   däriptegen . El – jwrtı  igi  isterine  tänti  bolğandıqtan  atın  tikeley  atamay  «Osan»  atandırğan . Şwbartau  bolısın  basqarğan  jıldarında  eldi  käsipke  baulıp , adamnıñ  eñbegine  qaray  jağdayın  jasap , bereke – birliktiñ  wytqısı , wyımdastıruşısı  bolğan .

22  bolıs  bas  qosqanda  Ospanqwlsız  oyaz  mäjilis  aşpaydı  eken .

2006  jıldıñ  9  tamızında  QR  ükimetiniñ  qaulısımen  bwrınğı  Şwbartau  audanı  Barşatas  aulındağı  № 1 qazaq  orta  mektebine  Ospanqwl  Meñayaqwlınıñ  atı  berildi .

Meñayaqwlı  Türikbay  Şwbartaudağı  Ögiztauda  ülken  tört  bölmeli  üy  salıp  mektep  aşqan .  Bwl  mektepte  tört  sınıp  bolıp , elu – alpıstay  bala  oqığan . Osı  mektepti  bitirgenderdiñ  işinde  Qırğızstan  Ğılım  Akademiyasınıñ  müşesi  Nwraqım  Älpiev , änşi – dombıraşı  Miräsil  Ospanqwlovtar  bolğan .

Qazirgi  kezde  Ospanqwl  Meñayaqwlınıñ  wrpaqtarı  Şwbartau  öñirine  qol  wştarın berip, demeuşilik  jasauda. Şöberesi  Älpiev Altınbek  Mwhamediya- wlı  Barşatastağı  qazaq  orta  mektebine  2005-2006  oqu  jılında  360  parta , 24  taqta ,  12  komp'yuter , keyinirek  bir  jeñil  avtokölik  pen  komp'yuter  sıyladı .  Mektep  bitiruşi  toğızınşı , on  birinşi  sınıp  oquşıların  Ayaköz  qalasındağı  politehnikalıq  kolledjde  tegin  oquına  demeuşi  boldı .

2006  jılı  Ospanqwl  Meñayaqwlınıñ  tuğanına  150  jıl  toluına  oray  esimin  äspettep , şöberesi  Altınbek  Mwhamediyawlı   babasınıñ  tuğan  jerinde  at  şaptırıp , baluandardı  beldestirip  as  berdi . 2007  jıldıñ  26  mamırında  Ospanqwl   Meñayaqwlınıñ  ömirden  ötkenine  100  jıl   toluına  oray basına  eskertkiş  qoyıp , as  berildi .

Ospanqwldıñ  nemere  ağası  Äzimbay  Bijanwlı  ( 1854 – 1922 )  belgili  aqın , qissa , dastandar şığarıp , el  arasına  taratuşı . Aqınnıñ  öleñderi , tolğauları , qissa  dastandarı  köpşilikke  keñinen  mälimdenip , auızdan  auızğa  taralğan , köşirip  jazıp  alıp , qasietti  qazınası  retinde  qasterley  saqtağan  dünieler . Aqınnıñ  ülken  eñbeginiñ  qatarında  öziniñ  töl  tuındılarımen  birge  ataqtı  jırau  Aqtanberdiniñ   tolğauların   jetkizuşi  esebinde   birden  bir   negizgi   nwsqa  ekendigi  ädebiet   tarapında   erekşe  bağalanadı . Aqtanberdiniñ   wlı  tolğauın  bağdarğa  ala  otırıp  , «Aqtanberdi – Jaskileñ»  attı  ülken  dastan  jazğan .

                                      Taltüs    Şolaqwlı  ( 1855 – 1923 )

Abaq   Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Jañıl ) , Torğay , Teleu , Şolaq ,  odan   Taltüs .

Taltüs   Şolaqwlı    auqattı   , köp   ağayındı   bolğan   eken .  Bäybişesi   er qayratı bar, esti , aduın   äyel   bolğan . Bäybişesinen   wl   bala   bolmağan . Otağasına jalğızdıqtan japa  şektiñ   dep    toqal   alğızğan . Ekinşi   äyeli   Bibatpadan   Isqaq , Sıdıq , Süleymen   düniege   kelgen .

Taltüs   meyrimdi , dualı auız , aqıldı , qayrattı , eldiñ   jağdayına   janaşır  adam   bolğan   desedi . Bolaşaqta   qanday   jağday   bolatının   aldın   ala  boljap   otıratın   qasieti   bar  eken . «Aua   rayı   bwzılıp   boran   boladı ,  jılqığa   jau   tiedi»   degen    köripkeldigi  däl   kelip   otıradı   eken . Qazirgi   Taltüs   jerlengen   jer  « Espe»  dep   ataladı , erterekte  töbeşikti , şili , qwyqalı   jer   bolğan .   Nwrjüsip , Nwrtüsip   degen  egiz   eki  wlı  atqa   şauıp  jürgende   attan   qwlap   qaytıs  boladı . Sonda   Taltüs   osı   jer   keyin   jol   boladı   dep   balaların   qoyğızğan . Nayman   men   Kereydiñ   şekarası   osı   ara  , bwl   meniñ   eñbekpen   alğan   jerim , meniñ   ornım   da   osı   jer  dep   aytıp   ketken   eken . Atamızdıñ    köregendik ,  eki   eldi   bitimgerşilikke   şaqırğan   danalıq   ösietin  , keyingi    wrpaqtarı   zor   rizaşılıqpen    bağalap   keledi .

«Taltüs   atamız    aytıptı» ,  degen    estelikterden :

1.Aqırzaman degen joq  närse, kimniñ   basına   is   tüsse , aqırzaman   degen     sol».     2.   Ömiriniñ   soñğı   jıldarı    bolsa   kerek :  « Bol'şevik   bolasıñ  ba ,  joq    men'şevik   bolasıñ  ba ?  ,   dep   swrağanda   «Men   ekeui   de   bolmaymın ,   özim   basqa   älemge   barğalı   jatırmın» ,   degen   eken .

   Keyin  tabılğan  arhiv   materialdarınan :   

«V I P I S K A»

Iz  pokazaniya  svidetelya  Ondasınova  Kakima  ot  28  noyabrya  1937  g.

Vopros:

Rasskajite  çto  Vam  izvestno  o  soc . proishojdenii i  proşloe  Taltusova

Otvet:

Taltusov  Iskak  proishodit iz  13  aulsoveta bıvşey  po  proishojdeniyu  sın  krupnogo  baya  i  biya, pri  carizme  otec  Iskaka   Taltusova, Şolakov  rabotal  12 let  biem  narodnım  sud'ey. Postoyanno  derjal  batrakov. 1928  goda  Talimjana  f/n, Jansara  Takijanov .Şolakov  imel  do  revolyucii  1100 baranov, 800  golov  loşadey, 100 verblyudov, rogatıy  skot  60 golov.

Posle  revolyucii  imel  do  1923  goda 500 loşadey, verblyudov 60  golov, rogatıy  skot 60 golov, 600  baranov. Şolakov  Taltus  umer  1923  godu, po  smerti  otca  vse  skot  i  drugie  imuşestva pereşla v  rasporyajenie  Iskaka  Taltusova.

Konfiskaciyu  ne  podvergalsya v  vidu  togo,  çto  on  sumel  likvidirovat' skota  raznımi  sposobami, krome  togo sam  Taltusov  s  1926  goda  rabotal  sekretarem  i  predsedatelem  aulsoveta  i  sredi  naseleniya  pol'zovalsya  horoşim  avtoritetom.

Protokol  zapisano  verno s  moih  slov  i  protokol  mne  proçitan  perevodom   na  kazahskom  yazıke, v çem  ya  raspisıvayus'.

Doprosil

Naçal'nik  RO

Serjant.  Gos.bezopasnosti :                                          ( Kannazarov )»

                               Tenteksarı Düysekbaywlı     ( 1880 – 1977 )                             Kerey ,  Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay (Jañıl), Torğay , Bölegen , Rahımet , Ahmetjan , Düysekbay  odan   Tenteksarı .

Tenteksarı   Düysekbaywlı   Bwrınğı   Semey   oblısı , Şübartau   audanı , Baqanas   aulında   tuğan . Jas   kezinde   moldadan   arabşa   oqığan  , özdiginen   orıs   tilin    meñgergen  , kökiregi    oyau , ädiletti    jaqtaytın , el   işinde    abıroylı ,  sauattı    adam    bolğan .  Aq   pen   qızıldar   kelip , aumalı    tökpeli    zamanda   , belsendiler    qatarında   bolıp , kolhoz    bastığı    qızmetin    atqardı .  Zamannıñ   bwzılar    jağdayın    boljap , eldi    jasırın    Şığısqa    köşiruge    atsalısqan .   Ataqtı    «Şwbartau    köterilisine»   qatısıp , qudalauğa    tüsedi . İşten    şıqqan   jaular    Tenteksarını   «ükimetke  qarsı , eldi    köşirip   jatır», dep   wstap   bergen . Köterisşilermen    birge   twtqındalıp ,  sol    jolğı   qolğa    alınğandardıñ     kinasın    öz    moynına    alıp ,  birazın    bosattıradı .   Özi    tergeuge   tüskende ,  tergeuşi   bir  adamgerşiligi   bar  qazaq   qızı   eken , Tenteksarınıñ    eli   üşin   körsetken    erlik   eñbegine   riza   bolıp  :

-  Sen   bosqa    atılasıñ , elge    sendey   azamattar    kerek   qoy  dep  , bir   joldasımen   jasırın   qaşırıp    jiberipti .

Tünde   jürip , kündiz   jasırınıp , daladan   qoyandı   aujal   etip ,  bir  jetide   elge   jetedi .   Sol    jolğı    twtqındalğandar    atılıptı , Tenteksarı   qaşıp   ketipti ,  wstalsın   degen   elge   bwyrıq   tüsipti .  Kündiz    jasırınıp , tünde   el   işine   kirip , eldi    köşirip   şığarıp   jürgende  , ülken    şañıraqtağı   babadan    habar   keledi .    Tün    ortasında    babanıñ    üyine    kelse ,  üy    tolğan    auıl   aqsaqaldarı    men   mwzday    qarulanğan    jigitter    eken .  Törde    keregede   iluli    twrğan    qwndız    jağalı   şekpendi    babamız    alıp :

- Mına   şekpen   Şaqantay    babañnıñ    şekpeni , mwnı   Jañıl   anañ    öz   qolımen    monşaq    salıp   iirtip   toqıtqan , ölseñ    kebiniñ , tiri   jürseñ   köziñniñ    qaraşığınday    saqtap , keyingi   wrpaqqa   jetkiz ,  sağan    amanat , dep , –   iığına   jauıptı .

Şäpet , Aydınköl , Şalqar : – Tez , tañ    atıp    ketedi , dayın   bolğan    şañıraqtardı    basta , dep   qatal  , kelte   söz    aytadı .  Üyine   de   bara   almay , köşti   bastap   jürip    ketedi .    Osılayşa    birneşe   köşti    şığarıp   salıp    jürgende ,  orıs    otryadınıñ    qolına   tağı   da    tüsip   qaladı , jaralanadı . Bwl   jolı    tergeusiz    atıluğa    bwyrıq   tüsipti .  Qol   ayağın    qıl    arqanmen    baylap , kök    baytalğa   tañıp   äkele    jatqan    jolda , Aydınköl , Şalqar , Şäpet , Manap    bastağan    azamattar   qayta   oralıp , orıs    äskerlerimen   qandı   qırğın   soğısıp , Tenteksarını   bosatıp   alıp  qaşıp     şığadı . Ol   jigitter   ılği   da   qos   atpen   jüretin …   Soñğı   köşke   jetip , jarasın   tañdırıp   alğan   soñ , Şäpet   pen   Aydınköl :

-  Jä , tentegim  ( olar  solay   ataydı   eken ) , jarañ   auır , qalğan   elge   biz   baramız , sen   qayta   qaytuşı    bolma , endi   qolğa    tüsseñ    seni   turap    öltiredi ,  bala   şağañdı   biz   äkeleyik ,  sen   köşke   ie   bol ,   ( bwl   jolğı    soñğı    köşte    olardıñ    bala    şağaları    tolıq    bar   bolatın) ,  biz   eki    üş   künde   oralamız  , dep    attanıp    ketedi …

Aytqandarınday   üşinşi    küni   tünde   olar   köşti    quıp    jetedi . Şäpet: – Tentegim , auıl   äskerler    jağınan     qatañ    qorşalıptı , üş   ret   bardım ,  bala   şağañdı   alıp    şığa    almadım , deydi    ökinip .   Mwnday    is    tek    Şäpettiñ    qolınan   keluşi   edi ,  ol    öte    tez , qırağı , batıl    bolatın . Ol   qanşa      ümittengenmen , bala   şağasın    äkelu    mümkin    bolmay    qaladı .   Bes    altı    jıl     ötkenen   keyin   ol  amalsızdan    ekinşi    ret    üylenedi .

Qıtayda    jürgende   de , Keñes    ükimetiniñ   kezindegi    quğındalğandardıñ    tizimi    boyınşa , Tenteksarınıñ    soñınan    izdeu    tüsedi .  Dörbiljin   aymağında   jürgen    kezinde  quğınşılardan    qaşıp ,  Nılqı   degen    qalmaqtardıñ   jerine    köşedi . Nılqıda    jasırınıp    jürip , qalmaqtardıñ    malın    bağadı , sol   jerde    eki    wlı     ömirge    keledi .

Biraq ,  bwl   ara   da   oğan   pana   bola    almaydı , tağı   da   quğın   tüsedi .

Keñes   ükimeti   jağınan   quğındalğandardı    wstap    qaytaruğa  , Şıñ    Şısay    ükimetimen    kelisim    şart    bolatın .

                                       Şäpet ( Nüsip )  Meñimwlı   (1890-1973)

Abaq  Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Jañıl ) , Baybaraq, Jañabay , Qoyan , Bijan , Meñim  odan  Şäpet

               Hasen  Ädeybaywlınıñ  « Ömirdariya»  degen  kitabınan  :

« …Jaylaudamız . Beyuaq . Mwzday  qarulanğan  bes – altı  kisi  sau  etip  kirip  keldi . Şäpet  ağa  bastağan  tuıstar  eken . Ağayındı  Jämiş  pen  Ibıray , ağayındı  Aydınköl  men  Şalqar .

- Mına  zamannıñ  türi  jaman , – Şäpet  ağa  tüsi  suıq , qara  mwrttı , iıqtı  kisi  eken , « Kämpeske»  degen  jat  sözdi  qadap  aytadı . Semey  töñiregindegi  igi  jaqsını  jer  audaratın  körinedi . Tizim  jasalıptı . Maldı  sıpırıp  ortağa  saladı , şolaq  belsendiniñ  qolına  bäri  köşedi . Şäpettiñ  ottı  közi  jarq  etti .

- Men , täuekel  atqa  mindim . El  üşin , jer  üşin  küresip  ölemin . Dünieni  tarıltıp  bara  jatqan  özimizdiñ  qazaqtar , özimizdiñ  tuıstarımız . Qazaqtıñ  sorı – qazaq .  Endigi  söz  qısqa . Biz  Şäkärim  qajığa  ketip  bara  jatırmız . Qajını  ar  jaqqa  alıp  ketpekpin . Mwnda  endi  tınıştıq  bolmaydı . Bir  auız  artıq  söz  taramasın . Tek  belin  bekem  buıp  otırğan  ağayındarmen  söyles . Buınıp  tüyinip  saqaday  say  otırıñdar . Dünie  boqqa  baylanbañdar. Tek  dayın  kölik  baylauda  twrsın . Anıq  üş  tört  kün  wtsaq , şekaradan  ötip  ketemiz .

…  Qoştasu  mäñgi  esimde  qaldı . Köş  qozğala  bergen . Äjem  atınan  qwlay  tüsip , bosağanı  qwşaqtap , solqılday  kelip  jıladı- ay  kelip , jıladı . Bosağanı  emirene  süyip , bir  uıs  topıraqtı  jaulığınıñ  üşine  tüyip  aldı .

Keyin  estidim ,  Şäpet  ağalar   tündeletip  Şıñğıstaudıñ  bir  adırında  jalğız  üyde  twrıp  jatqan  wlı  aqınğa  jetken  ğoy . Şäkärim  qajı  wstamdı , artıq  söz , oğaş  qimıldan  aulaq  jan  eken :

- Azamattar , -depti, – bek  rahmet ! El  bar  eken , er  bar  eken . Rizamın . Ekitalay  zamanda  eldi  tastap  kete  almaymın . Tuğan  jerdiñ  topırağı  bwyırsın .

… Biz  Şäpet  ağa  bastap , äri  ötkizip  jibergen  birinşi  köş  bolmauımız  kerek . Bäri  ölşenip  pişilgen . Tünde  jürip , kündiz  qalıñ  jınıs , qır  şatqalda  demalamız . Köksala , Sergiopol' , Ayagözdi  aynala  ötip , Naualı , Ürjar  qaydasıñ  dep  kele  jatqanda , « Quğınşılar  şığıptı , pulemet , besatarı  bar» ,  degen  tosın  habar  jetti .  Şäpet  ağa  eskertti : – Attı  äsker  äri  tura  jolmen  tartadı . Eki  üş  künde  Maqanşınıñ  töñiregine  jetip  qalar .  Soğısamız ! Bala  şağanıñ  qamın  oylañdar . Keyingi  şep  qorğandı  özim  basqaramın !

Bwl  sät  Şäpet  ağanıñ  şırqau  şıñı  edi . Şäpet  ağanı  körseñiz ! – Qıran ! –Mwzbalaq ! Bürkit  twmsıq , qoyu  qara  mwrttı ,  keñ  iıqtı , kelisken  azamat. Keudesinde – dürbi , iığında – besatar , belinde – qılış . Qwralaydı  közge  atqan  mergen .  San – san  eldi  şekaradan  aman – esen  ötkizip , sın  artqan  azamatqa  bwl  jolı  da  senim  mığım . …«Qatınsu» – ol  kezde  arındı  özen . Qaljırağan  jwrt  ötkel  izdemey özenniñ  ber  jağına  jata  ketken  ğoy . Köş  tarsıldağan  atıstan  şoşıp  oyandı. Oq  key – keyde  özenge  şolp – şolp  etip  tüsip  jatır . Şäpet – şepte , tınıs  keñip  sala  bergen . Bwl-  Şwbartau  köterilisindegi  ataqtı  ayqastıñ  biri – «Qatınsu  soğısı»  edi . Kün  wzın  atıs  tolastamadı . Qaru  jaraq , oq  därisi  mol , saylanıp  kelgen  quğınşınıñ  basımdılığı  ayqın  edi. Oq  jauıp  ketti . Eldi  ürey  budı . Dünie  mülik  şaşulı  qaldı …

Şekaradan  ötippiz. Wzaq  köştiñ  tam – twmı  bas  qostı. Otız  şaqtı  erkek , äyel , bala – şağa .  Qaşa  atısqan  Şäpet  jigitterin  jinap  alıp , Altay  silemin  örlep , tağı  da  artta  qalğan  ağayınğa  qaray  bet  alğan …

… Aşarşılıq  aldında  osınau  ardaqtı  azamat  batıl  aralaspasa , köptegen  şañıraqtıñ  qanday  qasiretke  tap  boların  kim  bilsin ? .  Qilı  zamanda  Şäkärim  atanıñ  qamın  oylap , tün  qatıp  jürip  tauıp  alğanın  erlik  emes  dep  kim  ayta  alar  eken !   Arağa  otız  jıl  tastap , elin  sağınğan  Şäpet  ağa  qartayğan  şağında  basqa  atpen  jasırın  Şwbartauğa  qaytqan  eken . Birdebir  adam  tis  jarıp , qwpiyasın  sırtqa  şığarmağan . Aqırı  Şaqantay  babasınıñ  qasında  mäñgi  tınıştıq  taptı…

… Şäpet  ata  asıqpay , bayıppen  söyleytin  jan  edi :

1. Külli    qazaq   ağayın   tuıs .   Şaqantay    babalarıñ :

- « Sender   tınıstar   jüregim   bolğanda , kişi   jüz  -  bilegim , wlı   jüz   – tiregim» , dep   ösiet   aytıp   ketken  dep   aytıp   otıruşı    edi .

2.  Şaqantay  babamızdıñ  on  jeti  jamağatınıñ  wrpaqtarı  on  jeti  auıl  bolıp , Baqanas  özeniniñ  boyına  qatar – qatar  ornalasqan  eken . Eki – üş   wl  tapqan  jamağattarı  «bäybişe»  atanıp  kete  bergen . Bäybişeler  pwşpağınan  tarağan  azamattar  kişi  jamağattarınıñ  üylerine  kelgende , bauırları  ornınan  twrıp , qwrmettep , törge  ozdırıp  otırğan .   Jası  ülken  ağaları  söylep  otırğanda , inileri  ündemey , ädep  saqtap  otıruı – parız  bolıp  qalıptasqan .

… Ädebiya  Serikaldı  qızınıñ – atası  Şäpet ( Nüsip )  turalı  esteliginen :

- Atam  wzın  boylı , deneli , iıqtı , kigen  kiimderi  özine  jarasıp , kelbettenip  twratın . Bir  körgende  türi  swstı  köringenmen , öte  meyrimdi , söylese  kele  şeşilip , sözdiñ  mayın  tamızıp , tıñdauşısın  özine  iirip  alatın :

- 1932  jılğı  aşarşılıqta , halıqtı  aman  saqtau  amalı  Qıtayğa  ötu  boldı  , türli  auru  halıqtı  dendep  äketti , ükimet  jağınan  qızıldardıñ  qısımı  küşeydi , neler  bozdaqtar  jasırın  atılıp  ketti . Keyde  qızıldardıñ elge orınsız  jasağan  qıspaqtarı  esime  tüsse ,  aşu  men  ıza  kernep , qanım  qaynap  ketedi . Qazirgi  wrpaqtarımdı  körgende  ğana  sabama  tüsip , täuba  deymin . Qıtaydan  1945  jılı  köktemde  « Üşaraldı»  betke  alıp , qıruar  maldı  aydap  şekaradan  öttik . Biz  kelsek , el  soğıs  qiınşılığınan  küyzelgen . Jeñis  tuı  jeldi  özgertti , qiınşılıq  artta  qaldı  dep  quanuda  eken . Biz  de  quanışqa  ortaq  bolıp , maldı  üy – üyge  tarattıq , kolhozğa  berdik, sol  jerge  ornalastıq . 1967  jılı  däm  tartıp , tuğan  jerge  köşip  keldim . Babamnıñ ( Qarauıl ) basınan  alaqanday  jer  bwyırsa , menen  baqıttı  adam  joq  qarağım , dep , tereñ  oyğa  berilip  ünsiz  qaldı … .  1973  jılı  qaytıs  boldı . Babamnan  biik  jatpaymın  degen , özi  körsetken  orınğa  jerlendi .

( Şäpet  atanıñ  nemere  inisi – Manatbek  Oljaywlı . Manatbek  balası  Jwmageldi -  Bäsen  tätemizdiñ   otağası .)

   Şwbartaudan   şıqqan   belgili   azamattar   turalı   azdı-köpti    derekter

Sasenov Serikaldı (1900 – 1973)

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Qwdabay, Naymantay, Säsen odan Serikaldı.

Sasenov S. bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı 10-auılında düniege kelgen. Keñes ükimeti ornağan kezde «Stalin» atındağı kolhozda ferma meñgeruşisi bolıp qızmet atqarğan. 1941 – 1947 jıldarı Şwbartau audanınıñ «Egiz qızıl» kolhozında kolhoz bastığı bolıp jwmıs istegen. 1947 jıldan eñbek demalısına şıqqanğa deyin audandıq mal önimderin, jünin, terisin dayındau mekemesinde qızmet etti. Sasenov S. 1941 – 1945 jıldarı Qazaq KSR-nıñ Joğarğı Keñesiniñ «Qızıl tuın» eki ret jeñip alğan, oblıstıq, audandıq «Maqtau Gramotalarımen» marapattalğan.

Serikaldıwlı  Aman ( 1948-2015) , Şwbartau  audanında  tuğan , mamandığı  zootehnik . 1968 – 1970  jıldarı  audandıq  saqtandıru  mekemesinde  inspektor ,  1972 – 1975  jıldarı  audandıq  baylanıs  torabında  nwsqauşı bolıp  qızmet  istegen . 1975 – 1977  jıldarı  Baqanas  selolıq  Keñesiniñ  sekretarı , Baqanas  auıldıq  Keñesiniñ  deputatı  bolıp  saylanğan . 1977 – 1982  jıldarı  Şwbartau  sovhozında  ferma  meñgeruşisi , 1982- 1987  jıldarı  audandıq  Twtınu  qoğamınıñ  qosalqı  şaruaşılığınıñ  törağası . 1987 – 2001 jıldarı Twtınu  qoğamınıñ  dayındau  mekemesiñ  nwsqauşısı , orınbasarı  , basqarma  bastığı .

Serikaldıwlı   Ärmen  ( 1940 – 2007 ) , Şwbartau    audanında   tuğan ,  mamandığı   kinotehnik , jürgizuşi ( şofer ) . Almatı    qalasındağı   kinotehnikumdı  jäne  avtomaşina   jürgizuşi   kursın   bitirgen . 1962 – 1965   jıldarı   äskeri   borışın   atqardı  .  Wzaq   jıldar   boyı audanda   kino   körsetuşi , şofer  bolıp   eñbek    etken .

                                        Qaymoldin  Omar  (Haziret Ğwmar)  (1903-2010)

Omar Qaymoldawlı – arğı ataları Olpı-Böribay (Mwjıq) –Şürşit – Qwlbaraq – Jauğaşar – Şaqantay (Eñke) – Qwdayberdi –Beknazar – Begimbet – Jastaban – Abaq Kerey.

1903jılı (pasportta 1910) Dağandı bolısınıñ Baqanas özeniniñ boyındağı  Kindikti degen  ölkede düniege kelgen. Äkesi Qaymolda 1919 jılı aqtarmen soğısıp jaralanıp qaza tabadı, Kindiktide jerlengen. Şeşesi Momsarı (Mwsaqan bidiñ qızı) 1934j. Almatıda qaytıs bolğan. Omardıñ segiz jasında äkesi auıldağı ğwlama Ötelbay Käripwlınıñ medresesine oquğa beredi, 13 jasına deyin oqidı. 14 jasında 1917 jılı äkesi Semeydegi qazaqşa – orısşa naçal'naya prihodskaya şkolağa oquğa beredi. Onda bir jılın öte jaqsı bitirip, pedogogikalıq tehnikumğa tüsip, onı 4 jılda üzdik bitirip şığadı. 1922 jılı Almatığa kelip QazPI-diñ  jaratılıstanu fakul'tetine oquğa tüsedi. QazPI-de oqıp jürgende ärtürli qoğamdıq sayasi wyımdarğa belsene qatısıp, M. Jwmabaev, J. Aymauıtov, T. Jürgenov, Qwlımbetov siyaqtı ziyalı adamdarmen kezdesip swhbattasıp jüredi. 1927 jılı KazPI-di üzdik bitirip, S.Peterburgke joldamamen barıp ataqtı  ğalım Pavlovtıñ aspiranturasına tüsedi. Aspiranturada jürgende genelogiya  turalı kitap jazıp şığaradı. Aspiranturada bir jıl oqığannan keyin, 1933 jılı Almatığa Jürgenov şaqırıp aladı. Omarğa Almatıda ğılımi zertteulik pedogogika institutın qwrudı jükteydi. Bir jıldıñ işinde instituttıñ jarğısın, bağdarlamasın, bölimderiniñ qwrılımın jazıp, sol instituttı basqaradı. Sol 1934 jıldan bastap NKVD soñına tüse bastaydı – wltşılsıñ, baydıñ twqımısıñ, qazaqtıñ wlt kösemderin (Baytwrsınov, Bökeyhanov, Aymauıtov, Jwmabaev, Şäkärim) qoldaysıñ, – dep kinä tağadı. Sonda NKVD-niñ tergeuşilerine Omar: bir orıs ölse dünie jüzine oybay salasıñdar, qazaqtıñ azamattarı atılıp jatqanda nege ündemeysiñder, – dep jauap bergen. 1935 jılı qaladan ketip Ürjarğa barıp 2 jıl tehnikumda sabaq beredi. 1937 jılı Almatığa qaytıp kelip, I.Altınsarin ğılımi-zertteu pedogogikalıq institutında jwmıs istep jürgende wstalıp, NKVD-de tergeledi. Tergeuşi YAkupov Uälihan: keñes ükimetine qarsısıñ, komsomol, partiyağa ötpediñ, ügit jürgizdiñ, Jürgenov-Qwlımbetov wyımında boldıñ dep, 58.10 – 58.11 stat'ya boyınşa ayıp tağadı. Tergeuşiler kezek-kezek almasıp, kün boyına as-su bermey, wyıqtatpay, ayağınan tik twrğızıp qoyıp, wrıp-soğıp, üzilissiz swraq alıp, «kinañdı moynıña al» deumen boladı. Sonda Bondarenko degen tergeuşi äbden  moyındamay qoyğan soñ: «Sizge daua joq eken-öziñizdi öziñiz ayamaydı ekensiz» depti. 1938 jılı 9 qaraşada sot ükimi şığaradı, 10 jılğa sottaladı. YAroslav, Leningrad oblıstarında, Şeksne gidrouzelinde, Rıbinsk qalasında ärtürli qara jwmıs, st. normirovşik, smetçik, prorab, desyatnik, t.b jwmıstardı atqaradı. Merzimin ötep, 1947 jılı Almatığa qaytıp oraladı. Bwl jerde tağı  da KGB soñına tüse bastaydı: bwrınğı oyınan qaytpağan, bwrınğı zamandı äli de köksep jür dep. Omar amalsız elge ketuge mäjbür boladı. Jambıl oblısı, Şu audanı Novotroick orta mektebinde mwğalim boladı. Wlı Aqjol, qızı Gülziya düniege keledi.   1949 jılı tağı  da KGB tergeuşileri wstap, Jambıl qalasınıñ türmesine jauıp, bir jıl tekseredi. Sol kezde Jambıl türmesinde Omarmen birge – Cereteli, Kaplan, G.Serebryakova, jazuşı Ö.Twrmanjanov t.b. otırğan edi. Bir jıl tekseristen keyin 1950 j joğarğı sottıñ köşpeli sotı 58.10-58.11 stat'yamen 10 jılğa sottaydı. Qatañ wstau jazasına Sverdlov oblısı, Asbest qalasına jiberilip, qala twrğızu, kombinattı qwru jwmıstarın isteydi. Sol jerde istep jürgende Moskvadan ügit -nasihat ötkizuge kelgen polkovnikke: «Qılmısker işten tua ma, sayasat tuğıza ma?» dep swraq qoyğanı üşin, Nijniy Tagil' türmesine auıstırıladı. Ol jerden eki jıldan soñ Krasnoyarsk ölkesiniñ Angara GES-ine auıstırıladı. Sol jerden 1956 jıldıñ basında rebitalizaciyamen bosanıp, Almatığa qaytıp keledi. Oqu minstirliginiñ joldamasımen Taldıqorğan oblısı Mwqır orta mektebinde mwğalim bolıp jwmıs isteydi. Respublikalıq   gazet jurnaldarğa maqala jazıp twradı. Sol jerde Äspet, Äset degen balaları düniege keledi. Jazğan maqalaları közge ilinip, 1956 jılı Q.Sätbaev Almatığa şaqırıp, himiya ğılımi-zertteu institutına jwmısqa aladı, jartı jıldan keyin I.Altınsarin atındağı ğılımi-zertteu pedogogikalıq institutına auısadı. Osı institutta 20 jıl qızmet isteydi. Köptegen metodikalıq materialdar jazadı. 1967 jılı Bişkek qalasında Qırğız memlekettik universitettiñ ğılımi keñesinde dissertaciya qorğap, pedogogika ğılımdarınıñ kandidatı degen ataq aladı. 1979 jılı Qazaqtıñ Wlttıq aspaptar muzeyin qwruğa belsene at salısıp, osı mwrajayğa qızmetke auısadı. Qazaqtıñ wlttıq aspaptarınıñ tizimin jasap, suretterin salıp beredi. Neden jasalatının, qalay oynaytının, erekşelikterine tüsinik bergen.  Osı mwrajayda 17 jıl, qwrmetti demalısqa şıqqanğa deyin jwmıs istep, ülken eñbek siñirdi. Omar Qaymoldawlı ğwlama ğalım, qazaqtıñ önerine, ğılımına, mädenietine, oqu ağartu salasına öziniñ ğılımi eñbekterimen, aqıl keñesimen zor eñbek etti. Qazaqtıñ wlttıq akademiyası, oqu-mädeniet minstirligi, ükimet basşıları ol kisimen aqıldasıp, onıñ mol bilimin paydalanıp otırdı. Wlttıq Ğılım akademiyasınıñ wsınısı boyınşa Omar Qaymoldawlı 1995 jılı 26 jeltoqsanda halıqaralıq akmelogiya  ( är  mamandıqtıñ  şıñına  jetu )   ğılım Akademiyasınıñ tolıq müşesi-akademigi bolıp saylandı. Omar Qaymoldawlı bükil ömir boyı eldiñ, öz halqınıñ qamın jegen, atanıñ wlı emes, adamnıñ wlı, qazaq eli üşin öziniñ bas bostandığın qiğan azamat.

O.Qaymoldawlı Keñes Odağınıñ, Qazaqstan Respublikasınıñ köptegen medal'darımen, Qwrmet gramotalarımen, Qwrmet belgilerimen marapattalğan. KSRO-nıñ ozıq mädeniet qızmetkeri, Qazaq KSR-nıñ oqu ağartu isiniñ üzdigi.  2005  jılı  « Bir  söz»  degen  kitabı  jarıq  kördi .

                                           Rızdıqbay Tileuberlin .(1903-1994)

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauğaşar, Şaqantay (Jañıl), Bäytöbet, Jayılğan, Qojan , Matay ,Tışqanbay, Tileuberli  odan  Rızdıqbay.

Bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı Qosağaş auılında tuğan. Ş.Uälihanov atındağı keñşardıñ bwrınğı baqtaşısı. Wjımnıñ ardageri. 1966 j. socialistik Eñbek Eri atağı berilip, Lenin ordenimen marapattalğan. Respublikalıq därejedegi zeynetker bolğan.  Ğwlama    şejireşi .  Kerey    Şaqantay    ruınıñ   köptegen    derekterin    jetkizuşi .

                       Şoyınbaev Tileuqajı Janaywlı (1907 -1999)

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay(qırğız),   Şoyınbay   odan   Tileş.

Şoyınbaev T. Bwrınğı Semey obılısı, Şwbartau audanınıñ 10 auılında tuğan. Äke-şeşesi qaytıs bolğannan keyin 1923-1924 jıldarı Şwbartaudıñ 13 auılında, bwrınğı Kenjeğwl meşitiniñ üyinde birinşi ret aşılğan balalar üyinde tärbielenip, sonda 1926 jılğa deyin däris aladı. 1927 jılı Semeydiñ pedogogikalıq tehnikumına tüsip, onı 1931 j tämamdağan. 1931 jılı Şwbartauğa qaytıp kelip, audandıq keñestiñ jauaptı hatşısı bolıp qızmet atqarğan. 1931 jıldıñ ayağında Almatığa kelgen. 1931-1932 jıldarı ölkelik komsomol komitetiniñ sekretarı bolğan. 1932-1933 jıldarı joldamamen Taşkent qalasında Ortaaziyalıq joğarğı oqu ornında (SAVSH) oqığan. 1934-1935 jıldarı Narhomzemde sektetariat meñgeruşisi bolıp qızmet isteydi. 1937-1939 jıldarı Almatıdağı mwğalimder institutınıñ tarih fakul'tetin tämamdağan. 1941-1944 jıldarı Halıq balıq şaruaşılığınıñ komitetinde (Karkomrıbakom) bölim bastığı bolıp jäne qosımşa Abay atındağı QazPI de ağa oqıtuşı bolıp qızmet isteydi. 1946 jılı sırttay oqıp, QazPI-diñ tarih fakul'tetin tämamdağan. Qazaq SSR Ğılım Akademiyasınıñ Tarih ğılımi –zertteu institutında 20 jıl : -1946 jılğa deyin  ğılımi hatşı, bölim bastığı, direktordıñ orınbasarı, (1951-1953), ağa ğılımi qızmetker bolıp eñbek etti. 1964-1966 jıldarı Ğılım Akademiyasınıñ Pedogogikalıq ğılımi-zertteu institutında ağa ğılımi qızmetker bolğan. 1966 jıldan 1994 jılğa deyin 28 jıldan astam Abay atındağaı QazPI-de kafedra meñgeruşisi, docent bolıp jwmıs istedi. 1947 jılı Mäskeu qalasında tarih ğılımınıñ kandidatı därejesin qorğağan. Keyin    doktorlıq därejesin    alğan . Qırğızstanda   Pişpek  qalasında  doktorlıq  dissertaciya   qorğağan .

                                         Ibraev Kärim .  (1910 -1980)

Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Şürşit, Narımbay, Täuirbay, Ibıray,   odan  Kärim.

Ibraev Kärim (Mwhamedkärim) Täuirbay nemeresi 1910 jılı, Semey oblısı, Şwbartau audanınıñ  ekinşi aulında düniege kelgen. Auılda moldalardan hat tanıp (mwsılmanşa), 1927-1928 jıldarı Semeyde oqıp jürgende quğındalıp, 1930 jılı Leningrad Universitetiniñ şığıs fakul'tetine tapsırıp, bir-eki aydan keyin tağı üstinen «baydıñ balası» degen arız tüsip, bwl universitetten de quğındaladı. 1931 jılı Taşkentte «SAGU»-diñ  medicina fakul'tetine tüsip, 1935 jılğa deyin oqıp, 1935-1936 jılı Almatınıñ Medicina institutınıñ emdeu bölimin bitiredi. 1936 jılı Soltüstik Qazaqstan oblısınıñ Qızıltu    audanına därigerlik mamandığımen jiberildi. Audandağı medpunktten audandıq auruhana aşadı. 1936-1941 jıldarı sol auruhanada bas däriger bolıp istep, 1941 jılı şildede Wlı Otan soğısına attanadı. Soğıstıñ basınan ayağına deyin «Polevaya hirurgiyada»  hirurg bolıp isteydi. Moskva mañında, Stalingrad maydanında, Pol'şada bolıp, 9 may Wlı jeñisti Berlinde qarsı aladı. Soğıstan keyin 1945 -1946 jıldarı Venada, 1947 jılı Monğoliyada bolıp, 1947 jılı tamızda Almatığa oraladı. (med.qızmetiniñ podpolkovnigi). 1947 jılı Almatınıñ därigerlik institutına assisent (hirurg) bolıp ornalasıp, 1961 jılı kandidattıq dissertaciyasın qorğap, 1963 jılı docenttik atağın aladı. Wlı Otan soğısı jıldarı 7-8 medal' jäne «Krasnaya zvezda», «Krasnaya znamya» ordenderimen marapattaladı. 1947 jıldan med. institutta studentterge däris berumen qatar, Almatınıñ temir jol auruhanasında, qalalıq 1 -auruhanada hirurg bolıp jwmıs atqaradı. 1978 jılı instituttan qwrmetti demalısqa şığıp, studentter poliklinikası jäne temir jol poliklinikasında hirurg-konsul'tant bolıp isteydi. 1980 jılı 23 fevral'da  dünie   saldı.

                                      Mwqaşev Bäziken . (1916 -2010)

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Şürşit, Narınbay, Manaq, Mwqaş odan Bäziken.

Mwqaşev B. 1916j. bwrınğı Semey obılısı, Şwbartau audanınıñ 10 auılında tuğan. 11 jasınan Semey qalasındağı balalar üyinde tärbielengen. 1933 j. Semey qalasında orta mektepti bitiredi. 1935j. Almatığa kelip, mal därigerlik institutına tüsip bitirip şığadı.

1941 j. Otan soğısına qatısadı. Leningrad frontında bolıp, 1946 j. soğıstan qaytıp kelgen. Eñbek jolın bwrınğı Taldıqorğan oblısı, Börlitöbe audanında memleketik äleumettik qamsızdandıru böliminde ağa inspektor bolıp bastaydı.  1947-1975 jıldarı Börlitöbe, Qaratal, Alaköl audandarında audandıq äleumettik-qamsızdandıru böliminiñ meñgeruşisi bolıp 30 jılday qızmet istegen.

1975 jılı zeynetke şığıp, 1991 jılğa deyin Almatı qalasınıñ äleumettik qamsızdandıru böliminde qızmet etken.

Birinşi därejeli Otan soğısınıñ ordenimen (1985); 8 ret Wlı Otan soğısınıñ medal'darımen (1943-1996jj), Qazaq KSR Joğarğı Keñesi Prezidumınıñ Qwrmet gramotasımen (1957), Qazaq SSR Joğarğı Keñesi Prezidumınıñ Qwrmet Gramotasımen (1966), «Tıñ jäne tıñaytılğan jerlerdi igeru» medalimen (1957), «Äleumettik qamsızdandıru salasınıñ üzdigi» (1968), «Eren eñbegi üşin» medali (1970), «Eñbek ardageri»    medali (1975), «Soğıs ardageri» belgisi (1999), «Äleumettik qamsızdandıru salasınıñ ardageri» (1980) medal'darımen marapattalğan. Bes ret audandıq Keñeske deputat bolıp saylanğan. 4 bala, 6 nemere tärbielep otır.

                            Serğazin    Aytqazı . ( 1918-1991 )

Abaq  Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Qalpaq ) , Baybapa , Bibapa , Äljan , Serğazı, odan – Aytqazı .

Serğazin  Aytqazı  1918  jılı  bwrınğı  Semey  oblısı , Şwbartau  audanınıñ  onınşı  aulında  tuğan . 1942  jılı  Almatı  medicina  institutın  bitirgen . 1942 – 1945  jıldarı  Wlı  Otan  soğısına  qatısqan .

Soğıstan  keyin  1946 – 1949  jıldarı  Almatı  oblısınıñ  İle , Balqaş  audandarı auruhanalarınıñ  Bas  därigeri  bolıp  qızmet  etken .

1949 – 1954  jıldarı  Üştöbe ( bwrınğı  Taldıqorğan  oblısı )  jäne  Şımbwlaq  balalar  sanatoriyiniñ  Bas  därigeri  boldı .  1955 – 1957  jıldarı  Qazaq  temir  jolı  Basqarmasınıñ  Ortalıq  auruhanasınıñ  Bas  därigeri  bolıp  jwmıs  istegen .  1957 -1961  jıldarı  Almatı  medicina  institutınıñ  rentgologiya-radiologiya  kafedrasınıñ  assisenti  bolıp  qızmetke  twrğan . Serğazin  Aytqazı  1961  jılı  medicina  ğılımdarınıñ  kandidatı , 1967  jılı  medicina  ğılımdarınıñ  doktorı  atağın  qorğağan . 1961 – 1973  jıldarı  Almatı  medicina  institutınıñ  rentgologiya – radiologiya  kafedrasınıñ  meñgeruşisi , emdeu  fakul'tetiniñ  dekanı  bolıp  qızmet  istegen .

1973 – 1988  jıldarı Qazaqstan  rentgologiya -  radiologiya  ğılımi  qoğamınıñ  törağası .  1976 – 1981  jıldarı  Bükilodaqtıq ( SSRO ) rentgologiya  radiologiya  ğılımi  qoğamınıñ  Törağasınıñ  orınbasarı .

Medicina  salasınan  60 tan  astam  ğılımi  eñbekteri , 2  monografiyası  baspasözde  jariyalanğan .

Qazaq  SSRiniñ «Joğarğı mektebine   eñbegi  siñgen  qızmetkeri» (1982 ) ,

SSROnıñ «Qızıl  Jwldız» , «Wlı  Otan  soğısınıñ  birinşi  därejeli»  ordenderimen  jäne  köptegen  medal'darmen  marapattalğan .

1991  jılı  27  jeltoqsanda  dünieden  qayttı .

                         Qaymoldin Qadıljan. (1919 -1992)

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke) Qwlbaraq, Şürşit, Mwjıq, Olpı (Şontay), Qoymolda odan Qadıljan.

Qoymoldın Q. Bwrınğı Semey obılısı, Şwbartau audanınıñ 10 – auılında tuğan. Auılda eskişe oqığan. 1935-1937 j. Almatıdağı temirjol tehnikumın   bitirgen. 1941 j. Qazaqtıñ   Wlttıq   Universitetiniñ    fizika-matematika fakul'tetin bitirgen. Wlı Otan soğısına qatısıp, 1943 j. ayağınan jaralanıp, eline oraldı. Eñbek jolın Almatı oblısınıñ partiya komitetinde bastağan. 1947j. Almatı oblıstıq bilim beru bastığına tağayındalğan. Qazaq KSRO Joğarğı Keñesinde, Almatı qalalıq, audandıq  Atqaru Komitetinde qızmet atqarğan. 1953j. öz mamandığı boyınşa Qazaq Politehnikalıq Institutına kişi ğılımi qızmetker bolıp auısadı. 1955j. Mäskeuden bilim jetildiru kursın bitirgen. Ömiriniñ soñına deyin osı institutta qızmet atqardı. 1961j. fizika-matematika ğılımdarınıñ kandidatı atağın aladı. 1961j. docent atağı berilgen, 8 jıl kafedra meñgeruşisi bolıp qızmet atqarğan.

                                Isqaqov Erbala . (1922 -1970)

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qojakeldi.

Isqaqov E. Bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı, Barşatas selosında tuğan.

Äkesi 2 jasında, şeşesi 10 jasında qaytıs bolğan. Aldımen Şwbartau balalar üyinde, keyin Ayagözdegi balalar üyinde tärbielegen. Ayagözdegi mwğalimder peduçilişesin 1941 jılı tämämdağan. Otan soğısı bastalğan soñ, Almatıdağı äskeri uçilişede minometçik dayındıqtan ötip, soğısqa attanadı. 1942-1943 jıldarı ärtürli Oqu batal'ondarınıñ vzvod komandiri bolğan. 1943 -1945 jıldarı Bryansk, Belorus' fronttarında minomet vzvodtarınıñ komandiri bolıp, 1945 jılı auır jaralanıp, Serpuhov gospitalında emdelip, elge qaytadı. 1944 j. Kommunistik partiya müşeligine ötken. Elge oralğan soñ, 1945 jılı Abay atındağı QazPI-diñ tarih fakul'tetine tüsip, 1949 jılı qızıl diplommen bitirip şıqqan. Eñbek jolın osı instituttıñ politekonomiya kafedrasında 1949 jıldan assisent bolıp bastağan. 1954 -1955 jıldarı osı instituttıñ partiya komitetiniñ sekretarı bolıp tağayındalğan. 1967 jılı ğılım kandidatı atağın qorğap şıqqan. 1949 -1970 jıldarı 21 jıl bir mekemede, QazPI-de eñbek etti. «Qızıl jwldız» ordenimen (1944), Otan soğısınıñ bes medalımen, Leninniñ jüz jıldığına arnalğan «Eren eñbegi üşin» medalımen, «Köp jıldıq eren eñbegi üşin» medalımen marapattalğan.

1955-1956 jıldarı Almatı qalasınıñ deputatı bolıp saylanğan.

Äyeli Erqojaqızı Bibinwr, 1 wl, 3 qızı, nemereleri Almatıda twradı.

                                Ömirzaq Baltaqaywlı  Şoqbatarov .(1923 -1995)

Abaq  Kerey , Jastaban , Begimbet, Qosay , Elaman ( Qasqa ) , Düyseke , Jılkeldi , Baysügir , Orsaq, Qwdayqwl , Şoqbatar , Baltaqay , Ömirzaq .

1923j.  Şwbartau audanınıñ 9 aulında tuğan. Eñbek  jolın 1939  jılı

Balqaş  jwmısşısı»   gazetinde  ädebi  qızmetker  bolıp   bastaydı. 1942j.  maydanğa attanıp, NKVD-niñ  45- şi Kavaleriyskiy  polkınıñ  qwramında  soğısqa  qatısqan . Baltıq jağalauında soğıs bitkenşe äsker qatarında bolğan. 1949-1956 jıldarı Ayagöz audandıq partiya komitetinde  nwsqauşı , ekinşi  hatşısı  bolıp  qızmet  atqarğan . 1957-1963 jıldarı Aqsuat audandıq partiya komitetiniñ birinşi hatşısı, 1963-1969 jıldarı Jarma, Ürjar audandarında audandıq atqaru komitetiniñ törağası bolıp, 1969 j. zeynetkerlikke şıqqanğa deyin oblıstıq partiya komitetiniñ bölim meñgeruşi qızmetin atqarğan. «Eñbek Qızıl tu» 2-därejeli Wlı Otan soğısınıñ ordenderimen, köptegen medal', gramotalarımen marapattalğan. Äyeli  Töleusarı  Mahmetqızı  Semey  qalasında  twradı .  6  balaları ,  10  nemereleri , 5 şöbereleri  bar .

                                   Beken Jılısbaev . (1923 – 2015)

Qazaqstannıñ halıq artisi, Qırğızstannıñ eñbek siñirgen      qayratkeri, ruı Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qojakeldi – Jılısbay, odan Beken. Jılısbaev Beken 1923 j. bwrınğı Semey oblısı Şwbartau audanında tuğan. Eñbek jolın 1939 j. Almatıdağı Abay atındağı opera jäne balet teatrında hor änşisi bolıp bastağan. Ol 1940 j. Mäskeudiñ  I. Çaykovskiy atındağı konservatoriyasına oquğa tüsedi. Biraq Wlı Otan soğısı bastaluına baylanıstı ol 1942 j. Keñes äskeriniñ qatarına alınıp, soğısqa attanadı. 1944 j Çehoslovakiyada qattı jaralanıp, elge qaytadı. Soğısta körsetken erlikteri üşin  «Oteçestvennaya voyna» ordenimen eki ret marapattalğan. Elge qaytıp kelgen soñ 1945 j. Qwrmanğazı atındağı Memlekettik konservatoriyasına oquğa tüsip, onı 1951j. bitirip şığadı. Konservatoriyada oquımen qatar, Respublika radiokomitetinde solist bolıp jwmıs isteydi. Konservatoriyanı bitirgen soñ, Qazaqtıñ Memlekettik filarmoniyasına solist qızmetine jwmısqa jiberiledi. Onımen qatar, konservatoriyanıñ vokal'dıq kafedrasına mwğalim retinde qızmet atqaradı. 1955 j. Beken Jılısbaevqa «Qazaqstannıñ eñbek siñirgen artisi» degen qwrmetti ataq beriledi. Osı jılı ol Qwrmanğazı atındağı Memlekettik konservatoriyanıñ vokal'dıq kafedrasına mwğalim bolıp twraqtı jwmısqa jiberiledi. 1956 j. bastap B. Jılısbaev 1998 jılğa deyin            42 jıl boyı üzdiksiz vokal'dıq kafedrasınıñ meñgeruşisi bolıp      qızmet isteydi. 1959 j. KSRO Joğarğı Keñesiniñ prezidiumınıñ   şeşimimen oğan «Qwrmet belgisi» ordeni berildi.  Eki ret Almatı        qalalıq keñesiniñ (1957, 1959) j. deputatı bolıp saylandı. 1960 j. docent ğılımi atağı berilgen. 1973 j. Joğarğı Attesciyalıq komissiyasınıñ şeşimimen vokal'dıq kafedranıñ professorı atağı bekitiledi. 1971 j. 20 şildede KSRO Joğarğı Keñesiniñ prezidiumınıñ şeşimimen B. Jılısbaev «Lenin»  ordenimen   marapattaldı. 1977 j. oğan   «Qazaqstannıñ halıq artisi»   qwrmetti   atağı   berildi. 1955, 1977, 1983   jıldarı    ol    Qazaq KSR Joğarğı Keñesiniñ «Qwrmet gramotasımen»    marapattalğan. 2005 jılı seksen jasqa  toluına  baylanıstı «OTAN» ordeni  berildi . B. Jılısbaev köptegen belgili şäkirtter dayındağan : Seytaliev T. – KSRO halıq artisi, Qırğızstannıñ memlekettik sıylığınıñ laureatı, Qazaqstannıñ halıq artisteri Nwrjamal Üsenbaeva, M. Mwsabaev, N. Qarajigitov, Z. Qoyşıbaeva, Ğ. Esimov, S. Abuseyitov, N. Nüsipjanov jäne 17  Qazaqstannıñ eñbek siñirgen artisi, 11  Halıqaralıq konkursterdiñ laureattarı, 10  K. Bäyseyitova atındağı konkurstıñ laureattarı. Soñğı   jıldarı Jılısbaev Qwrmanğazı atındağı Memlekettik konservator     iyanıñ vokal'dıq kafedrasınıñ qwrmetti professorı   bolıp   jwmıs   istedi. 2015  jılı jeltoqsan  ayında  dünieden  ozdı .

                                           Serikbol Temeşev  (1924 – 2005)

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Şaqantay (Qalpaq).

Temeşev bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanınıñ 10 auılında tuğan. 1930 jılı konfeske men aşarşılıq bastalğanda äke-şeşesi Qıtayğa auıp ketken. 1930-1939 jıldarı ol bwrınğı Semey oblısı, Ürjar audanınıñ Naualı balalar üyinde tärbielengen. 1939-1942 jıldarı Naualı mektep-internatında oqidı, qosımşa kolhozda qara jwmıs istep jürgen. 1942 j. Eginsu auılına kelip tuıstarı Älpenov Mısırdıñ üyinde twrıp, Kirov kolhozında qara jwmıs istep, soñınan Ürjar maşina traktor  stanciyasında  vesovşik (tarazılau esep-qisabı) bolıp jwmıs istegen. 1942 j. jeltoqsan ayında  äsker qatarına şaqırılıp, Wlı Otan soğısına attanadı. Soğısta tört ret jaralanıp, kontuziya aladı. 1945 j. ekinşi därejeli Otan soğısınıñ mügedegi retinde elge oraladı. Emdelgennen keyin 1946 j. bwrınğı Semey oblısı, Ürjar audanınıñ Eginsu selosında buhgalter-sçetovod bolıp jwmısqa ornalasadı. S. Temeşev maydannan Kommunistik partiyağa kandidat retinde oralğan soñ, onı 1946 j. Ürjar audandıq komsomol komitetine nwsqauşı etip jwmısqa qabıldaydı. Sol 1946 j. audandıq komsomol komitetiniñ ekinşi hatşısı bolıp saylandı. 1948 j. Semey oblıstıq partiya komiteti S. Temeşevti Almatı Joğarğı partiya mektebine oquğa jiberedi. Oqudı 1950 jılı bitirgen soñ, onı Semey oblıstıq partiya komiteti Maqanşı audandıq komsomol komitetiniñ birinşi hatşısı etip tağayındaydı. 1952 j. S.Temeşev Ürjar audandıq partiya komitetiniñ bölim bastığı bolıp tağayındaladı.  1954 j. Ürjar audanınıñ «Tasbwlaq» sovhozınıñ partiya komitetiniñ hatşısı bolıp jwmısqa jiberiledi. 1955 jılı S. Temeşev Almatığa keledi. 1956 j. «Kazglavmuka» kombinatınıñ üşinşi zauıtında tehnika böliminiñ bastığı bolıp ornalasqan. 1957 j. Qazaq KSR – niñ Statistika Basqarmasınıñ şaruaşılıq isteriniñ bölim bastığı bolıp tağayındalğan. 1958 jıldan bastap S.Temeşev Saudanı basqaru qızmetine auısqan. 1958 j.   Almatı   oblıstıq   Sauda   käsipodaq   keñesiniñ   ağa nwsqauşısı, bölim bastığı, 1963 j. Almatı oblıstıq Sauda Käsipodaq keñesiniñ törağası  bolıp tağayındalğan.  Al 1964 j. bastap 1981 j. zeynetke şıqqanğa deyin, ol Qazaq KSR – niñ Sauda ministirliginiñ kollegiya müşesi, kadr böliminiñ bastığı bolıp qızmet atqaradı. Zeynetke şıqqannan keyin de 1994 j. deyin Sauda ministrliginiñ birneşe mekemelerinde jwmıs istegen. S.Temeşev «Qızıl Jwldız», «Otan soğısınıñ 1,2 därejeli» ordenderimen, birneşe medal'darmen marapattalğan. Soğıstan keyin «Qwrmet belgisi»  ordenimen,  Semey oblısınıñ auıldıq, audandıq, oblıstıq keñesine, Almatı qalasınıñ audandıq, qalalıq keñesterine birneşe ret deputat bolıp saylanğan.                                  

                                           Ädibaev Hasen(1924 j. –   11.05.2012 j.)

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Jañıl), Serkembay, Mañıbay ,  Ädeybay , Mwqat , odan -Hasen.                                                                                                          Ädibaev H. Bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı, Qosağaş auılında tuğan – ädebiet zertteuşi, jazuşı. Wlı Otan soğısına qatısqan. Äl – Farabi atındağı Qazaq Wlttıq Universitetiniñ filosofiya – ekonomika fakul'tetin 1955 j. bitirgen; Abay atındağı Almatı Memlekettik Universitetiniñ aspiranturasın 1959 j. tämämdağan. 1959 jıldan Abay atındağı Almatı Memlekettik Universitetinde wstazdıq etken.

Filologiya ğılımdarınıñ doktorı(1970) . Şığarmaları: «Uaqıt jäne suretker» (1967), «Talant, talğam, tağdır» (1971), «Kökjiek» (1978) attı sın-zertteu kitaptarı qazaq ädebietiniñ keleli mäselelerine, körnekti qalamgerlerdiñ şığarmaların saralauğa arnalğan. Onıñ «Tañbalı adam» jinağı (1975), «Otırar oyranı» romanı (1986), «Äupildek» äñgime – povester jinağı (1987), «Gibel' Otrara» roman ( orıs tilinde,1997), «Otırar oyranı » (tolıqtırularımen 2001) , « Sozvezdiya  Bliznecov» (2004) , «Ömirdariya» ( 2006 ) , «Abay  patşalığı» , «Absolyut»  siyaqtı körkem şığarmaları jarıq körgen. Qazaq ädebietinen orıs mektepterine, arnaulı jäne joğarğı oqu orındarına arnalğan birneşe oqulıqtardıñ avtorı.

«İİ därejeli Otan soğısı», «Qızıl jwldız» ( 2-ret) , «Qwrmet» ordender, eki ret «Erligi üşin» medal'darmen marapattalğan. Joğarğı oqu orındarınıñ eñbek siñirgen qayratkeri.

H . Ädeybaevtıñ   atası  Ädeybay  eskişe  oqığan , sauattı , el  arasında  emşi , täuip  retinde  tanımal , qadirmendi  adam  bolğan .

Jwbayımen  55 jıl    birge    ömir  sürdi ,  üş  bala  ( Marat,  Timur,  Şınar)  tärbielep  ösirdi , balaları  joğarı   bilimdi ,  tärbieli , parasattı.  Marat  äkesiniñ  jolın  quıp   ädebietşi , audarmaşı , Abaydıñ  öleñderin  orısşağa  sauattı  audarğan  azamattardıñ  biri ,  ekinşi   balası  Timur  Elbası  apparatında , üşinşi   balaları   Şınar  bankte  qızmet  etedi . Osı   balalarınan   tört  nemereleri  bar, olar  da  şetelde   joğarı  bilim  alğan , jaqsı   qızmetteri  bar .

Hasen   ağamızdıñ ülken   eñbekqorlığın , biyazı  minezin , ömirsüygiştigin  atap  ötuge   boladı . Soñğı  on  bir  ay  tösek   tartıp  jatqanına , közi , qwlağı  naşarlauına  qaramastan  jazuın  toqtatpadı , janında  ünemi  Marat  pen  Şınarğa  jazuın  diktovat'  etip ,  kündelikti  basılımdadı  bir , eki  sağat  oqıp  beruin  talap  etip  otırğan .  

    Bödesov  (Bisimbiev)  Mwhtar  Jarılqasınwlı  (1928 – 2011)

Abaq Kerey, Jastaban, Beknazar; Begimbet, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay, (Eñke), Qwlbaraq, Şürşit, Musabek, Bödes, Jarılqasın odan Mwhtar. Bödesov M. ( Baydıñ  balası  dep  qudalauğa  tüsken  soñ   dokument alğanda Bisimbiev bolıp jazılıp ketken) bwrınğı Semey oblısı, Dağandel bolısınıñ Qazanğap degen 10-şı auılında düniege kelgen. Onıñ balalıq şağı qaralı kampeske jıldarımen twspa-tws keldi. İri bay qwlaqtardıñ qatarında äkesi men ağaları quğın-sürginge wşıraydı, Aqmola, Semey, Irğız, Torğayda 1928-1931 j. köşip jürgen. 1931-şi jılı olar Jambıl oblısına keledi: Kirovskoe, Talas auıldarında 1933 j. deyin twradı. 1933 j. Qırğızstannıñ Groznıy selosına kelip, qonıstanadı.

Bödesov M. 1935 j. Groznıy selosındağı orıs mektebiniñ 1-şi klasına baradı. 1942 j. jeti jıldıqtı bitirip, ol eñbek jolın Tyan'-Şan' tauındağı «Qaşkasu» vol'fram rudniginde, Groznıydağı maşina-traktor stansasında jwmısşı-traktorist bolıp bastağan. 1946-1948 j.j. Taraz qalasındağı tehnikalıq mektepke tüsip, onı bitirgen soñ joldamamen Şöldala, stansalarında jwmıs isteydi. 1948 j. Bödesov M. Jambıl bölimşesine poez dispetçeri boldı. 1949-1961 j.j. Ayagöz temirjol Bölimşesinde dispetçer, bölim bastığı, bölimşe bastığınıñ orınbasarı bolıp qızmet atqardı.1952 j.Almatı temirjol tehnikumın bitirgen.1956 j. Taşkent temirjol institutın tämämdağan. Ayagöz Bölimşesi Semeyge köşkende, 1961 j. ol Almatığa şaqırılıp, Qazaq temirjolı basqarmasınıñ oqu böliminiñ bastığınıñ orınbasarı, qozğalıs qauipsizdiginiñ tekseruşisi bolıp, eñbek etedi. 1963 j. ol Almatı temirjol Bölimşesiniñ bastığınıñ orınbasarı, 1965 j. Bölim bastığı bolıp tağayındaladı. Almatı temirjol bölimşesiniñ bastığı bolıp 1980 j. deyin 16 jıl qızmet atqaradı. 1980-1988 j.j. Qazaq temirjol käsipodaq komitetiniñ törağası bolıp zeynetke şıqqanğa deyin qızmet atqaradı.

«Qwrmet» belgisi, «Eñbek Qızıl tu», «Oktyabr' Revolyuciyası» ordenderimen, Qazaq KSR Joğarğı Keñesiniñ Qwrmet gramotasımen marapattalğan. «KSRO-nıñ Qwrmetti temirjolşısı» atağı, «KSRO-nıñ azamattıq qorğanıs üzdigi», VCSPS-tiñ Qwrmet belgisi berilgen. Qazaqstan kompartiyasınıñ Hİİ, HIV, XV s'ezderine, Bükilodaqtıq käsipodaqtıñ XVII s'ezderine delegat bolıp saylanğan. 14 jıl Almatı obılıstıq partiya komitetiniñ müşesi, eki ret Almatı qalalıq Oktyabr' audanınıñ partiya komitetiniñ byuro müşesi bolıp saylanğan.

Mwhtardıñ  atası Bödes qajı Mekkege eki   ret   barğan  , halıqtıñ    qamın   oylağan  , elge   sıylı  , auqattı , tanımal adam    bolğan   .  Şwbartau    öñirindegi    Qazanğap    degen   jerdegi     Bödestiñ    jılqı   qorasınıñ    ornı   men    « Bödes    qwdığın»    keyingi   kezge   deyin   malşılar    paydalanıp    kelgen .  Aq   pen   qızıldar   kelgende   olarğa   qarsı   şığıp , äsker   jasaqtağan .  Qazaqtıñ   eline  , jerine   olardıñ   keltiretinin   ziyanın   aldın  ala   tüsingen . Sol   alasapıran   zamanda   eldi   tonay   kelgen , zorlıq   körsetken   bir   top   otryadtı   Baqanastıñ   qarasuına   batırıp , küyretip   jibergen . Bödes   qajı   balaları   Kärim   men   Jarılqasındı   Semeyge   aparıp ,  orıs   mektebinde   oqıtqan . Auıldıñ    bir   top   balaların    Semeyden   orıs   mwğalimin   jaldap   äkelip   oqıtqan .  Bödes   auılın    «siya   tamğan»   auıl   deydi   eken . Keyinirek   balası   Kärim   sauattı , aqıldı ,  adal   azamat   bolıp , kerey   auıldarında   birneşe   jıldar   bolıstıq   qızmetti    atqarğan . Kärimniñ   Semeyde   oqıp   jürgen   kezinde   auılğa   jazğan   hatın   keltire   ketkendi   jön   kördik :

« Qara   sıya , kök  qarındaş   qolımda

Jiırma   bala   bir   orıstıñ   soñında

Wrıqsat   bolsa   bir   azıraq   söyleyin

Wrıp -  soğu   joq  pa   deymin   artında

Bizdiñ   qazaq   qır   sahara   jaylağan

Jal   men  jaya , qazı   qarta   şaynağan

Ötken   ömir   keler   meken  , dariğay

Keşke   taman   qwrbılarmen   oynağan

Balaq   türip , qozı   quıp   jarısıp

Batpağında   teñ   qwrbımen   alısıp

Tünde  aqsüyek , altıbaqan , al  kündiz

Asau   taydı   üyretem   dep   jarısıp …»

                  Rahmadiev Erkeğali. (1932 – 2013 ).

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Qosay, Elaman, Orman, Süyindik, Kenjebay, Düysenbay, Jabıqbay, Rahmadi   odan   Erkeğali.

E.Rahmadiev bwrınğı Semey obılısı, Şwbartau audanınıñ 9-şı auılında (keyingi atı Mädeniet) tuğan. Äkesi Rahmadi aqın, jırşı, termeşi bolğan. Erkeğali bala kezinen äkesinen Er Töstik, Er Qosay, Qabanbay, Bögenbay batırlar, Qobılandı men Alpamıs jırların estip ösken.

1940 j. R.Erkeğali Balqaş köliniñ jağasındağı Jañatileu auılında bastauış mektepti bitiredi. Kelesi bes klastı Erkeğali Ülgi kolhozında internatta jatıp, oqidı. 1944 j. eñbek jolın balıq aulau şaruaşılığında bastağan. Ataqtı kompozitor M.Tölebaev osı Ülgide tuğan. Ol auılğa kelip-ketip jürgende, onıñ şığarğan muzıkaları E.Rahmadievke köp äser etken. 1948 j. sol auılğa N.Tilendiev, B.Jılısbaev, K.Oşlakov barıp, talanttı jastardı oquğa irikteydi.

1948 j. Erkeğali Almatıdağı Çaykovskiy atındağı muzıkalıq uçilişege oquğa qabıldanadı.

1952 j. Qwrmanğazı atındağı Almatı konservatoriyasına oquğa tüsedi. Onı 1957 j. tämämdaydı. 1957-1958 j.j. ol, Moskvadağı KSRO kompozitorlar Odağınıñ janındağı bilimdi jetildiru kursında oqidı. 1958 j. Qwrmanğazı atındağı Almatı konservatoriyasınıñ fol'klorlıq   komitetiniñ   meñgeruşisi   bolıp, jwmıs   istegen.

1959-1961 j.j. Qazaqtıñ Jambıl atındağı filarmoniyasınıñ körkemdik jetekşisi, 1961-1965 j.j. Qazaq KSR mädeniet ministrliginiñ Önertanu Bas Basqarmasınıñ bastığı, 1965 j. Almatı konservatoriya- sınıñ ağa oqıtuşısı, 1966 j. Abay atındağı Memlekettik Opera teatrınıñ direktorı, 1967-1975 j.j. Qwrmanğazı atındağı Almatı konservatoriyasınıñ rektorı, 1968-1991 j.j. Qazaqstannıñ kompozitorlar Odağınıñ törağası, KSRO kompozitorlar Odağınıñ sekretarı, 1991 j. Qazaqstan Respublikası Prezidentiniñ janındağı ükimet sayasatı  jönindegi halıq keñesiniiñ müşesi, 1991-1993 j.j. Qazaqstan Respublikasınıñ  Mädeniet  Ministri  bolıp  qızmet  etken.

Şığarmaları: «Qamar swlu» (1963), «Dala şwğılası» (1967), «Alpamıs» (1972), «Tıñ äuenderi» (1980), «Qayran Mayra» (1986), «Abılay han» (1999) operaları, 19 spektakl' men kinofil'mderge muzıka, orkestrge arnalğan 9 şığarma, jeti vokal'dik-simfoniyalıq dünieleri, 2 vokal'dı-horegrafiyalıq kompoziciya, 2 qazaqtıñ halıq aspaptarına variaciya men poema, hor men kapellağa arnap 8 şığarma, 73 än men romanstar jazğan.

M.Rahmadiev «Eñbek Qızıl Tu» (1971), «Halıqtar dostığı» (1982), «Otan» (2000), ordenderimen, «Otan soğısındağı eren eñbegi üşin» (1947), AQŞ-tıñ Pensil'vaniya ştatınıñ «Önerdegi eñbegi üşin (1992) medal'darımen marapattalğan. E.Rahmadievqa «Qazaq KSR-niñ halıq ärtisi» (1975), «KSRO-nıñ halıq ärtisi» (1981) qwrmetti ataqtarı berilgen. Oğan Qazaq KSR-niñ Memelekettik sıylığı (1980), Bükilodaqtıq konkurstarda 3 ret bastı sıylıqtarı (1973-1978-1982), bükilodaqtıq bayqauda 1 därejeli diplomı tapsırılğan.

Qazaq KSR Joğarğı Keñesine 5 ret (1967,1971, 1976, 1981,1986) deputat bolıp saylanğan. Qazaqstan Kompartiyasınıñ Ortalıq Komitetiniñ müşeligine 4 ret (1971,1976,1981,1986) kandidat boldı.

Respublikalıq mädeniet qayratkerleriniiñ s'ezine (1953), Qazaqstan komsomoldarınıñ VIII s'ezine (1956) delegat bolıp qatıstı. 1962-1964 j.j. Almatı oblısınıñ partiya obkomınıñ müşesi boldı.   1968 j. Ädebiet jäne öner salasındağı Memelekettik sıylıqtı tağayındau Komitetiniñ müşesi, 1968 j. Almatı konservatoriyasınıñ docenti, keyinirek professorı, 1991-1993 j.j. Joğarğı Atestaciyalıq komitetiniñ müşesi, 1969 j. bastap Qazaq enciklopediyası   redakciya   kollegiyasınıñ   müşesi.

E.Rahmadiev şeteldik bükilodaqtıñ jäne respublikalıq köptegen Konkurstardıñ alqa müşesi, qatısuşısı, jüldegeri , bükil älemge tanımal twlğa, bwrınğı Keñes  Odağı , Qazaqstan Respublikasına    belgili   ataqtı kompozitor, qoğam qayratkeri.

              Jolamanov    Toqay   Şalqarwlı ( 1928 – 2011 )

Abaq   Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay   (Jañıl ) ,  Torğay , Teleu , Qaytarmıs , Barız , Şalqar,  odan   -Toqay .

Bwrınğı   Semey   oblısı , Şwbartau   audanı , Barşatas   aulında   tuğan . 1958 – jılı  Almatıdağı   Qazaqtıñ   Abay   atındağı   pedogogikalıq   institutın,1965 – jılı  Almatıdağı  Joğarğı   partiya   mektebin   bitirgen . 1949 -61  jıldarı   Semey   oblısı , Jarma   audanındağı   jeti   jıldıq   jäne   orta   mektepterinde   mwğalim , oqu   isiniñ   meñgeruşisi . 1961 – 63  jıldarı   osı   audannıñ    « Skotovod»   sovhozınıñ   partiya   wyımınıñ   hatşısı . 1965 – 77  jıldarı  Kökpekti   audandıq  Keñes   atqaru   komiteti    törağasınıñ    orınbasarı , Şwbartau   audandıq    partiya   komitetiniñ    ekinşi   hatşısı , atqaru   komitetiniñ   törağası . 1977 – 88   jıldarı   Ayagöz    audandıq   Keñesi   atqaru    komiteti     törağasınıñ    orınbasarı   bolıp   qızmet    atqarğan .   1988 – jıldan    Respublikalıq    därejedegi    zeynetker . 1973 , 1976   jıldarı  eki    märte   « Qwrmet   belgisi»   ordenimen ,  1966  jılı   Qazaq   SSR   Joğarğı   Keñesiniñ   « Qwrmet   Gramotasımen» , medal'darmen    marapattalğan .  Ayagöz   audanınıñ    «Qwrmetti   azamatı» . 1997   jılı   Mekkege   jwbayı    Hamitova   Külzada   Ospanqızımen   birge   barıp  , qajılıq   parızdarın   ötep   qaytqan .                                  

                           Ibraev Twraş(1929 -1991)

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdaybardi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Şürşit, Narımbay, Täuirbay, Ibıray, Kärim, odan -Twraş.

Ibraev Twraş bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanında tuğan. 1949 j. orta mektepti bitirgen soñ, ol Mäskeudiñ A.V.Lunaçarskiy atındağı Memlekettik teatr öneri institutına tüsip (GITIS), onı 1954 j. tämämdap şığadı. Eñbek jolın 1954 j. M. Äuezov atındağı Memlekettik drama teatrında ärtis bolıp bastadı. 1957 j. Kazkino studiyasında rejisser, 1959 j. bastap 30 jıl boyı «Kazahtelefil'm» studiyasında kinorejisser bolıp eñbek etti. 70-ke juıq körkem jäne derekti fil'mder, fil'm-spektakl'der tüsirgen. Onıñ işinde birqatar tuındıları Qazaq teledidarınıñ tañdaulı klassikasına endi: «Senim (Doveriya)», «Qwrmanğazı», «Aq avtomobil'», «Jaz ayaqtalıp keledi» körkem fil'mderi, «Qız-Jibek», «Eñlik-Kebek», «Beu qızdar-ay» fil'm-spektakl'der, «Betaşar», «Twsau kesu», «Toy bastar» derekti fil'mderi. Kaspiy mwnayşıları, Aral balıqşıları, Jetisu qoyşıları, kosmonavtar, ğalımdar, jazuşılar t.b. turalı derekti fil'mder tüsirgen. Onıñ tuındıları bükilodaqtıq kinofestival'darında birneşe ret jüldeli orındar men diplomdar alğan. Soñğı tüsirgen kinofil'mi  Şäkärim Qwdayberdi wlı turalı. 1976 j. oğan 1-şi därejeli kinorejisser atağı berilgen. T.Ibraev – Qazaq KSR-nıñ halıq ärtisi, KSRO kinomatografister odağınıñ müşesi, KSRO teledidar taratu men radio taratu üzdigi. Onıñ atı Qazaq KSR Joğarğı Keñesiniñ Altın Kitabına jazılğan.

                                Mıñbay Räş ( 1930 )

 Aqın, jazuşı, satirik. Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet,   Beknazar, Qwdayberdi, Jauğaşar, Şaqantay (Qırğız), Keşubay,   Qwraqbay, odan Räş, odan Ahmetkärim, odan -Mıñbay.                                                                                                                                                                    1930j.  bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanınıñ, Barşatas auılında      tuğan. Orta mektepti bitirgennen keyin Qazaqtıñ Abay atındağı Memlekettik pedagogikalıq institutına tüsken. Instituttı bitirgen soñ «Leninşil jas» gazetinde ädebi qızmetker, bölim bastığı bolıp jwmıs isteydi. Keyinirek «Ara» jurnalınıñ sıqaqşısı, «Novıy fil'm» jurnalınıñ bas redaktorınıñ orınbasarı, «Ğılım» baspasınıñ bas redaktorınıñ orınbasarı, «Qazaqstan» baspasınıñ bas redaktorı bolıp qızmet atqaradı. M.Räştiñ birinşi öleñder jinağı 1952 j. basılıp şıqtı. Sodan beri onıñ 30-dan  artıq kitaptarı jarıq kördi. Oqırmandar   men, sınşılardıñ jaqsı bağasın alğan eñbekteri: «Terek pen tikenek», «Bile qoydım», «Qanattı arman», «Qisıq ayna», «Suıldaq» , «Däuir dastan», «900 kün», «Twlpar», «Bes beles», «Bastau», «Almagül», «Şwbartau auıldarı», «Tss…tisiñnen şığarma» (1 tomdıq sıqaq öleñderi, 1996), t.b. Erekşe belgili eñbegi retinde Şwbartau audandıq jas mal ösiruşilerge arnağan «Bastau» poemasın atap ötken jön. Bwl poeması Moskvada jeke kitap bolıp orıs tilinde basılıp şıqtı jäne aqınnıñ öz orındauında Taşkent plastinka zauıtında üntaspağa basılıp şıqtı. M.Räştiñ köptegen ötkir sıqaq öleñderi belgili artisterdiñ orındauında teledidardan, radiodan, koncert alañdarında orındalıp jür. Aşı sıqaq pen äjua öleñderinen basqa onıñ köptegen öleñderi adamgerşilik pen ömirlik şındıqtı zamandastarımızdıñ jan düniesin qozğap terbeydi. M. Räş aqındıq önerinen basqa, audarma salasında  da eleuli eñbek etti. Ol är jıldarda A.S.Puşkinniñ, M.YU.Lermontovtıñ, I.A.Krılovtıñ, V.Mayakovskiydiñ, S.Mihalkovtıñ, M.Isakovskiydiñ öleñderin qazaq tiline tamaşa audardı. M.Räş köptegen halıqaralıq, bükilodaqtıq, respublikalıq satirik-aqındardıñ konkursınıñ laureatı. Onıñ sıqaq-öleñderi orıs tilinde «Krokodil» jurnalına qosımşa jeke kitap bolıp basılıp şıqqan. 2000 j. «Elorda» baspasınan «Kieli dombıra» attı dastanı basılıp şıqtı. Oğan Ş.Uälihanov, Q.Sätbaev, M.Äuezov, Ä.Beysenova haqında dastandarı kirdi. 2000 j. jaña ğasırğa, jaña än konkursında M.Räştiñ «Tuğan jer» degen öleñine jazılğan äni   (sazger B. Hasanğaliev) Gran-pri basjüldeni jeñip aldı. M.Räş Alpamıs, Manas, t.b. qissalardı jatqa orındaytın jırau. Onıñ M.Äuezov, S.Mwqanov, B.Momışwlı t.b-dıñ tiri dauıstarın aynıtpay salatın artistigi de bar. M.Räş köptegen KSRO medal'darımen, CK VLKSM men CK LKSM-niñ «Qwrmet gramotasımen» marapattalğan. Oğan «Qazaq KSR-niñ eñbek siñirgen mädeniet qayratkeri» qwrmetti atağı, «Qazaqstan Respublikasına-10jıl», Eñbektegi erligi üşin» medal' berilgen.2011 jılı Qazaqstan  Memleketiniñ   Qwrmet  ordenimen  marapattaldı .

                             Sasenov Qwrmaş.(1930 -2013 )

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Qwdabay, Naymantay, Sasen odan Qwrmaş. 

Sasenov Q. bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanında tuğan. Auılda orta mektepti bitirgennen keyin Semeydegi eki jıldıq mwğalimder dayındaytın institutında oqıp 1948 j. tämämdağan.Sol jıldan bastap Şwbartau audanında mwğalim bolıp eñbek jolın bastağan. 1962 j. Almatıdağı Abay atındağı KazPI-niñ tarih fakul'tetin bitirgen.

1965 -1973 jıldarı Şwbartau audanınıñ Ş.Uälihanov atındağı sovhozında partiya komitetiniñ hatşısı bolıp qızmet istegen, audandıq partiya komitetiniñ müşesi bolıp saylanğan.

1973 -1983 jıldarı «Gornıy» orta mektebiniñ direktorı bolıp   qızmet atqarğan. 1983 jıldan  2005   jılğa   deyin sol mektepte wstaz bolıp   eñbek etti. Oblıstıq partiya komitetiniñ «Maqtau gramotasımen», Qazaq KSR halıqqa bilim beru  ministrliginiñ «Qwrmet Gramotasımen»(1990),         « Qazaqstan    Respublikası   bilim   beru   isiniñ   üzdigi»( 1995) belgisimen marapattalğan.  2006   jılı   Sasenov   Qwrmaşqa  «Ayagöz    audanınıñ     qwrmetti     azamatı»    atağı    berildi .

Qwrmaştıñ  ağası  Säsenov  Berikbol ( 1916 – 1944 ) , Şwbartau  audanınıñ  onınşı  aulında  tuğan . Eki  jıl  auıldıq  mektepte  oqığannan  keyin , 1930  jılı  Semey  qalasındağı  avtodorojnıy  tehnikumınıñ  eki  jıldıq  dayındıq  kursın , 1932 – 1934  jıldarı  Almatıdağı  Politehnikumdı  bitirgen .  1935 – 1940  jıldarı  Şwbartau  audanınıñ  maşina  şöp  stanciyasında  esepşi , ZAGS  böliminde  is  jürgizuşi , audandıq  jer  böliminiñ  esep  inspektorı , audandıq  twtınu  qoğamınıñ  Bas  esepşisi  bolıp  eñbek  etken .

1940  jılı  äskerge  alınıp , Wlı  Otan  soğısına  qatısıp , 1944  jılı  Karelo – Finlyandiya  jerinde qaytıs  bolğan . Sol  jerge  jerlengen .

                          Järkenov      Qabış   ( 1933 – 1997 )

Abaq   Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Qırğız ) , … , Järken , Baymwrın ,  odan  – Qabış .

1933  j .  Şığıs   Türkistanda   tuğan . Sol   jaqta   mektepti   bitirip , mwğalimdik   oqudı   ayaqtağan .  1955  j.  ata   mekeni   Şwbartau   öñirine   Qosağaş   aulına   qayta   oralğan . KazMU diñ   til  ädebiet    fakul'tetin  (1960 – 1965 )   bitirgen . Şwbartau , Taldıqorğan   jerlerinde   mektepte   wstaz    bolğan . Keyin  Almatığa   kelip  ,  Respublikalıq   Kitap   palatasında    qızmet    atqarğan . Qazaqstan   Jazuşılar   Odağınıñ   müşesi . « Minezdi   ayu» , « Aynalayın» , « Köñildi   jaz» , « Besbwlaqtıñ   balaları» , « Mwğalimder» , t. b.   kitaptarı    jarıq    körgen .

                                   Batırbekov Ğadilet Ändiyawlı .(1934 – 2019)

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Şürşit, Qwlşıqbay, Batırbek, Ändiya, odan -Ğadilet.

Batırbekov Ğ. Almatı qalasında tuğan. 1951 j. Almatı qalasınıñ №28 orıs orta mektebin bitirip, sol jılı Mäskeudegi Energetika institutına tüsip, onı 1957 j. tämämdağan.

Eñbek jolın Almatıdağı YAdrolıq Fizika institutında kişi ğılımi qızmetker bolıp 1957 j. bastağan. 1957 j. instituttıñ joldamasımen bir jıl Mäskeudegi Kurçatov atındağı Atom quatı institutında stajirovkadan ötedi. Odan Almatığa kelip YAdrolıq Fizika institutında qızmetin jalğastıradı. 1960 j. instituttıñ joldamasımen Obninsk qalasındağı Fizika-energetikalıq institutına kündizgi aspiranturağa qabıldanıp, onı 1964 j. bitirip şığadı. 1964 j. Almatığa kelip YAdrolıq Fizika institutında qızmetin jalğastıradı. Qazaqstanda atom reaktorımen aynalısqan mamandardıñ alğaşqısı. 1965 j. Almatıda fizika-matematika ğılımdarınıñ kandidatı därejesin qorğağan. 1966 jıldan ağa ğılımi qızmetker, 1968 j. atom reaktorınıñ bas injener, reaktordı zertteu laboratoriyasınıñ meñgeruşisi bolıp 1980 jılğa deyin istegen. 1980-1992 jıldarı YAdrolıq Fizika institut direktorınıñ orınbasarı bolıp qızmet atqarğan.

1987 j. Obninsk qalasında «YAdrolıq-energetikalıq qondırğılar» taqırıbında tehnika ğılımdarınıñ doktorı atağın qorğağan.

1993 j. Prezidenttiñ jarlığımen Qazaqstanda qwrılğan «YAdrolıq ortalıqtıñ» Bas direktorı bolıp tağayındalğan. Osı YAdrolıq ortalıqta Ğ.Batırbekovtıñ basşılığımen atom energiyasın zertteu turalı tört ğılımi-zertteu instituttarı wyımdastırılğan.

1995 j. qaytadan bwrınğı jwmısı YAdrolıq-fizika institutına «Atom quatınıñ fizikalıq jäne energetikalıq mäseleleri» laboratoriyasınıñ meñgeruşisi bolıp auısıp, osı uaqıtqa deyin jwmıs istep keledi.

Ğ.Batırbekov Qazaqstan Respublikasınıñ «Qwrmetti Altın Kitabına» jazılğan. Odaqtıq därejedegi 2 medal', odaqtıq ministerstvolardıñ köptegen Qwrmet gramotalarımen marapattalğan. Respublika, jaqın jäne alıs şetel baspasözderinde 200-den astam ğılımi eñbekteri jariyalanğan. Alıs – jaqın şetelderde 12 ret halıqaralıq ğılımi konferenciyalarğa qatısıp, ğılımi eñbekteri turalı bayandama jasağan.

                Tobıqbaev   Qasımğali  ( 1935  j.   tuğan ) 

Abaq  Kerey , Jastaban , Begimbet, Qosay , Rıspetek , Qwtkeldi , Tölek , Sarıbay , Kölday , Istıbay , Beymetey , Töregeldi , Tobıqbay , odan –Qasımğali .

Bwrınğı  Semey  oblısı , Şwbartau  audanı , Malgeldi  auılında  tuğan . 1954  jılı  Barşatas  orta  mektebin  kümis  medal'men , 1959  jılı  Almatı  Auılşaruaşılıq  institutın – agronom  mamandığı  boyınşa  tämämdağan . 1959-1965 jıldarı  Alğabas  sovhozınıñ  bas  agronomı , bas  agronom – ekonomisi , 1965-1966  jıldarı  Gornıy  sovhozınıñ  bas  ekonomisi , 1966-1971  jıldarı  Şwbartau  audanı Sarıqamıs , Şwbartau  sovhozdarında  ferma  meñgeruşisi , 1971-1974  jıldarı  Şwbartau  audanı , Şwbartau  sovhozınıñ  partiya  komitetiniñ  hatşısı , 1974-1980  jıldarı  Şwbartau  sovhozınıñ  direktorı , 1980-1986  jıldarı  Sarıqamıs  sovhozınıñ  direktorı , 1986-1995  jıldarı  Alğabas  sovhozınıñ  bas  agronomı  bolıp  qızmet  atqarğan . 1995  jıldan  zeynetkerlik  demalısqa  şıqqan .

«Eñbek  Qızıl  Tu» , «Qwrmet  Belgisi»  ordenderimen , medal'-  gramotalarmen  marapattalğan . Eñbek  Ardageri , QR nıñ  Altın  kitabına  jazılğan .

Jwbayı  Külaş  Hasenqızı  ekeui  9  bala , 23  nemere , bir  şöbere  tärbielep  ösirgen .

                                Esimbekov  İzimhan  ( 1935- 2004 )

Abaq  Kerey , Jastaban , Begimbet , Qosay , Rıspetek , Esirkep , Nwralı

Bwrınğı  Semey  oblısı , Şwbartau  audanı , Ekpin  kolhozında  tuğan .

1954 jılı  orta  mektepti ,1973  jılı  Semeydiñ  zootehnikalıq  istititu-

Tın bitirgen. Eñbek  jolın 1954  jılı  Jambıl  oblısınıñ  Şu  stanciyasında  bas  konduktor  mamandığınan  bastağan . 1955-1960  jıldarı  äskeri  borışın  Venger  Respublikasında  öteydi . 1960-1961 j.j.  sot  orındauşısı ,1962 j. audandıq  gazette , 1962-1963 j.j. Sarıqamıs  sovhozında  kadr  inspektorı , jwmısşılar  wyımınıñ  jetekşisi , 1965-1971 j.j. audandıq  partiya  komitetiniñ  keñesşisi , Şwbartau  sovhozınıñ  partiya  wyımınıñ  sekrktarı , 1971-1980 j.j. Sarıqamıs  sovhozında  jwmısşılar  wyımınıñ  jetekşisi  jäne  zootehnik , 1980-1982 j.j. Gornıy  sovhozında  bas  zootehnik , 1982-1994 j.j. Köktal  sovhozınıñ  direktorı ,1994-1997 j.j. Mädeniet  auılınıñ  Äkimi  bolıp  qızmet  atqarğan .1997 j.  zeynetkerlikke  şıqqan .

SSSR  halıq  şaruaşılığın  damıtuda  altın  medal'men , köptegen  respublikalıq , oblıstıq , audandıq  gramotalarmen , medal'darmen  marapattalğan .  Otbasında  on  balanı  tärbielegen .  Keyingi  wrpaqtarına

«Ömir  küres , aq  pen  qara  arpalısqan ,

Sol  küreste  ayrılma , ar – namıstan» ,  degen  ösiet söz  qaldırıptı .

    Qabasov   Qoyşıbay ( 1935 – 2014)

Abaq  Kerey , Jastaban , Beknazar , Begimbet , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Qalpaq ) , Janqwlı , Ötep , Meñlibay , Tölepbergen , Qabas ,odan – Qoyşıbay .

Qoyşıbay  bwrınğı  Semey  oblısı , Şwbartau  audanı , Stalin  kolhozında  tuğan .  Mektepti  1954  jılı  bitirip , Almatıdağı  Jambıldıñ  tamaq  tehnologiya  institutınıñ  bölimin  tämämdağan . 1963  jıldan  1997  jılğa  deyin  Almatı  qalasındağı  et – konservi  kombinatında  tehnolog  bolıp  qızmet  atqarğan . Osı  jerden  zeynetke  şıqqan . Birneşe  Qwrmet  Gramotalarımen  marapattalğan , 4  bala , 5  nemere , 2  şöbere  tärbielep  otır .

                                 Mwhtar Mağauin    (1940 j tuğan)

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qojageldi , Janabay , Esenbay , Janaq , Biten , Qwrımbay , Mağauiya,  odan  – Mwhtar .

Jazuşı, ädebiet zertteuşi, Qazaqstannıñ Halıq jazuşısı, Abay atındağı Memlekettik sıylıqtıñ laureatı, «Türik düniesine qızmet» sıylığınıñ laureatı , Halıqaralıq  Şıñğıshan  Akademiyasınıñ  qwrmetti  akademigi  .

Bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanında tuğan. Orta mektepti    üzdik ayaqtap, KazMU-dıñ jurnalistika fakul'tetin 1962 j. bitirgen. Ömir jolın «Qazaq ädebieti» gazetinde bölim meñgeruşisi bolıp 1965-1967 j. bastağan. 1967-1970 j. «Jazuşı» baspasında, 1970-1976 j. «Jalın» al'manahınıñ bas redaktordıñ orınbasarı, QR ĞA-nıñ Ädebiet jäne Öner institutında ağa ğılımi qızmetker, 1971-1976 j. QazPI-de ağa ğılımi qızmetker, docent, 1984-1986 j. «Jazuşı» baspasında bas redaktor, 1988 j. bastap «Jwldız»    jurnalınıñ bas redaktorı. QR memlekettik sıylığınıñ laureatı (1984 j.), Qazaqstannıñ halıq jazuşısı (1996), Türkiyanıñ «Türki düniesine qızmet» halıqaralıq sıylığınıñ laureatı (1997), filologiya ğılımınıñ kandidatı (1967). Twñğış äñgimesi «Keşqwrım» (1964 j.) «Jwldız» jurnalında jariyalandı. Şığarmaları: «Aqşa qar» (1969), «Bir atanıñ balaları» (1973), «Qiyandağı qıstau» (1977), «Kök kepter» (1979), «Kök mwnar» (1971, orıs tilinde 1975), «Alasapıran»-romanı (1-kitap -1981, 2-kitap-1983; orıs tilinde-1985, 1989; QR memlekettik sıylıq berilgen, 1984), «Qobız sarını» (1968, orıs tilinde-1970), «Tazınıñ ölimi»(1978), «Jılandı jaz» (1984), «Kökbalaq» (1978), «Jüyriktiñ tağdırı» (1979), «Şaqan-Şeri» (1984)-roman, «Poetı Kazahstana» (1977), «Goluboe marevo» (1985), roman, povester, äñgimeler; «Veşnie snega» (1985), tarihi roman-diologiya, «Alasapıran» (1,2 kitap), Pekin (1991). Tañdamalı şığarmaları 2 tomdıq, «Men» (1999).   «Qıpşaq»    aruı   ( 2004 ) , « Kesik   bas – tiri   twlwp   hikayatı»  ( 2005 ) .  Birqatar   şığarmaları şetel halıqtarı tilderine audarılğan. 2002 jılı 13 tomdıq  «Şığarmalar jinağı»  jarıq  kördi.  Qazir   tolıqtırılğan     jäne     keyingi    , jaña   şığarmalarmen   üstemelengen    on   jeti     tomdıq   jaña   basılım     dayındalıp   jatır  . 2005  jılı  « Parasat»   ordenimen  marapattaldı .  2006 – 2008  jıldarı   Pragada       « Jarmaq»    romanı , birneşe     äñgimeler    jazıldı . Soñğı  jıldarı  tört  tomdıq  «Şıñğıs  han»  tarihi  romanın  jazıp  ayaqtadı . Keyingi  kezderi  Amerikada   twrıp  jatır .

                                      Tileuhanov Tölek  (1939 j. tuğan)

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar,  Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Tınıbek,Janğwlı,Qayranbay,Orazğwl,Tileuhan,odan-Tölek.                                                                                                                                       Bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı, Baqanas aulında (qazirgi Qosağaş) tuğan. 1957 j. Barşatas selosında orta mektepti  üzdik  bitirgen. 1959-1964 jıldarı  Äl-Farabi atındağı Qazaq Memlekettik Universitetin tamamdap,   filolog mamandığın alğan. 1964-1969 jıldarı öziniñ tuğan auılında wstazdıq qızmet atqarğan. Oqu isiniñ meñgeruşisi, mektep direktorı     bolıp   qızmet   atqarğan . 1970-1988  jıldarı «Jazuşı» baspasında redaktor, ağa redaktor, bölim meñgeruşisi qızmetterin istegen. 1992 – 1995    j. j.  « Ayqap»   baspasında  bas   redaktor    bolıp   istegen .  1996 – 2006  j. j. «Jwldız» jurnalınıñ bölim meñgeruşisi. 1965 jıldan bastap şığarmaları baspa betinde jariyalana bastadı. 1968 jılı   «Bäyşeşek»     degen   atpen  şıqqan   jastardıñ   toptama   jinağına   äñgimeleri        engen . Sodan    beri   köptegen   prozalıq   kitaptarı jarıq   kördi . Audarma salasında da eñbek etip keledi. Alan Marşalldıñ «Men sekirip oynay alamın» povesin  (  jeke   kitap   bolıp   şıqqan ), Slovak    jazuşısı Andrey Plavaktıñ, A . Çehovtıñ , Özbek Hakim Näzirdiñ, R.Tagordıñ, K. Gamsunnıñ, indiya jazuşısı R.Aşkniñ, orıs jazuşısı Al'ber Belyaevtiñ, t.b. şetel jazuşılarınıñ äñgimelerin qazaqşılağan. Şığarmaları: «Körşi kelinşek» äñgimeler jinağı ( 1971 ), «Şarapattı jan»  povesi ( 1973 ), «Özgeniñ baqıtı üşin» romanı ( 1975 ), «Ömir arnauı»  ( 1977 ), «Bizdiñ äkelerimiz» ( 1984 ) , «Mäueli bäyterek» ( 1986 ) , « Za   sçast'e   drugih»   povesteri  ( 1991 ), « Üş   wrpaq    mwñı» ( 1996 ) , «Soñğı seri» ( 2007 ) , «Keleşek kirispesi» ( 1981 ) ,  «Bazarlı däuren, balğın şaq», (2003 ) , «37 jıldıñ balaları» (keyingi    atı – «Wrpaqtı jalğap wrpaqqa») ( 2001 ) romandarı. Halıqaralıq  «Alaş»   sıylığınıñ     iegeri   (2005). Soñğı  kezderi  «Eñ  ğajayıp  hikaya» romanın  jazdı .

Tölektiñ  ağası – Sahan  Tileuhanwlı  1928  jılı  Şwbartau  audanınıñ  Baqanas  aulında  tuğan . Mektepti  bitirgen  soñ  kolhozda  esepşilik  qızmet  istegen . 1948 – 1953  jıldarı  äsker  qatarın  ötkergen . 1953  jıldan  bastap  audannıñ  kolhoz – sovhozdarında  esepşi , bas  esepşi , audandıq  sottıñ  orındauşısı , audandıq  partiya  hatşısınıñ  kömekşisi , audandıq  auılşaruaşılıq  tehnikalıq  şaruaşılığınıñ  bas  esepşisi    qızmetterin  atqarğan . Eñbekte  adal , isine  tıñğılıqtı , dos  jarandarına  bedeldi  azamat  boldı . Jastarğa  kömek , tärbie  isine  erekşe  köñil  böldi. Ädebietti  köp  oqığan  bilimdar , özi  de  öleñ  jazğan . Audandıq , oblıstıq  aytıstarğa  qatısıp  jürgen . 1992  jılı  qaytıs  boldı .

Tölektiñ  ekinşi  ağası – Serikhan  Tileuhanov  1935  jılı  Şwbartau  audanı , Baqanas  aulında  tuğan . 1954  jılı  Barşatas  selosındağı  orta  mektepti  bitirip , äsker  qatarına  alınadı . Audandıq  sottıñ  kömekşisi , audandıq  komsomol  wyımınıñ  ekinşi  hatşısı , audandıq  mädeniet  böliminiñ  meñgeruşisi , audandıq  partiya  wyımınıñ  bölim  meñgeruşisi , sovhozda  partiya  wyımınıñ  hatşısı  qızmetterin     atqarğan . Mektepte  iskerlik  qabiletimen , oquğa  zerektigimen , aqındıq  önerimen  közge  tüsedi . Qwrmet  pen  bedelge , süyispenşilikke  bölenedi . Öleñ , maqalaları  audandıq , oblıstıq  gazetterde  jariyalanıp  twrğan . Audandıq , oblıstıq  aytıstarğa  qatısıp , jüldeli  orındarğa  ielengen  aytısker . 1973  jılı  qaytıs  boldı .

                        Ospanov  Bilis  Kärimbekwlı ( 1938 )

Abaq  Kerey , Jastaban , Begimbet , Qosay , Rıspetek , Esirkep , Nwralı .

Bwrınğı  Semey  oblısı , Şwbartau  audanı , Bidayıq  auıl soveti , Orta  Bödes  qıstağında  tuğan . 1956 j.  orta  mektepti , 1961j.  Semey  maldärigerlik  institutın , 1969j. Almatı  joğarğı  partiya  mektebin , 1978 jılı  Almatı  malşaruaşılığı  institutınıñ  aspiranturasın  bitirgen .

Auıl  şaruaşılığı  ğılımdarınıñ  kandidatı .

1961-1964  jıldarı  Şwbartau  audanındağı  Kirov  atındağı  kolhozdıñ , Uälihanov  atındağı  sovhozdıñ  bas  mal  därigeri , 1965-1967  jıldarı  Şwbartau  audandıq  komsomol  komitetiniñ  birinşi  hatşısı , 1969-1971  jıldarı  audandıq   halıqtıq  baqılau  komitetiniñ  törağası , 1971-1980  j.j.  «Sarqamıs»  qoy  sovhozınıñ  direktorı , 1980-1985  j.j. audandıq  partiya  komitetiniñ  ekinşi  hatşısı , 1985- 1987  j.j. Şwbartau  audandıq  atqaru  komitetiniñ  törağası , 1987- 1993 j.j. Semey  oblıstıq  agroönerkäsip  komitetiniñ  törağasınıñ  birinşi  orınbasarı , 1993-1998 j.j.  Jañasemey  audanınıñ  Äkimi ,  1998  jıldan  Almatıdağı  «Jetisu»  akcionerlik  qoğamınıñ  direktorlar  keñesiniñ  törağası .

«Sarqamıs»  qoy  sovhozında  direktor  bolıp  qızmet  atqarğanında , edilbay  qoyların  ösirudegi   täjribeleri  bükilodaqtıq  oqulıq  kitabına  kirgen , odaq  boyınşa  ülken  jetistikterge  jetken .

«Eñbek Qızıl Tu» , «Qwrmet Belgisi» ordenderimen , «Eñbektegi  erligi  üşin», «Tıñ  igergeni  üşin»  medal'darımen , SSSR  halıq  şaruaşılığı  körmesiniñ   Altın  jäne  Kümis  medal'darımen  marapattalğan .

                            Aqaev   Ädiljan  (1939-1982 )

Abaq  Kerey, Jastaban , Begimbet , Qosay , Rıspetek ,  Mäyemer .

Bwrınğı  Semey  oblısı , Şwbartau  audanı , Malgeldi  aulında  tuğan . 1956 jılı  orta  mektepti , 1961  jılı  Semeydiñ  maldärigerlik  institutın  bitirgen .

1961-1969  j.j.  Şwbartau  audanı , Alğabas  sovhozınıñ  bas  maldärigeri , 1971-1973 j.j. Gornıy  sovhozında  partiya  komitetiniñ  hatşısı , 1973-1976  j.j.  Şoqan  Uälihanov  atındağı  sovhozdıñ  direktorı , 1976-1982  jıldarı  Şwbartau  audandıq  auılşaruaşılıq  basqarmasınıñ  bas  mamanı  bolıp  qızmet  atqarğan .

1967  jılı Almatı  zootehnikalıq  institutınıñ  janındağı  sovhoz , kolhoz  basqaru  mamandığın  jetildiru  kursın  üzdik  bitirgen .

Ökimet  tarapınan  birneşe  maqtau  gramotalarımen  marapattalğan .

Janwyasında  altı  bala  , birneşe  nemereleri  bar .

                        Düyskenov  Jeñis  ( 1942- 2003 )

Abaq  Kerey , Jastaban , Begimbet , Qosay , Rıspetek , Esirkep , Nwralı .

Bwrınğı  Semey  oblısı , Şwbartau  audanı , Sarıqamıs  sovhozında  tuğan . 1960  jılı orta  mektepti , Talğar  auılşaruaşılıq  tehnikumın  bitirgennen  keyin , bir  jıl  Şağıray  mal  fermasında  qızmet  etken . 1968  jılı  Semey  zoovetinstitun  tämämdağan . 1968  jıldan Sarıqamıs  sovhozında  zootehnik , 1972  jıldan  bas  maman , 1982  jılı  Jorğa  sovhozında  direktor , 1994-1995 jıldarı  Jorğa  auılında  Äkim , 1995 jıldan  Samat  şarua  qojalığın  basqardı .  Sarıqamıs  sovhozında  edilbay  twqımdı  qoy  ösirude  köp  eñbek  siñirip , öz  ülesin  qosqan . Ökimet  pen  partiya  tarapınan  ärtürli  marapattaularğa  ie  bolğan .

Otbasında  jeti  balanı  tärbielep , ösirgen .

                      Mırzabaev    Erşat    Qwrmanäliwlı ( 1938  j.  tuğan )

Abaq   Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay (Jañıl) , Serkembay , Mıñbay , Omarbay , Tomarbay ,     Mırzabay , Qwrmanäli , -  odan  Erşat .

Almatı  qalasında  tuğan . 1955  j.  Kirov  atındağı  orta  mektepti , 1959  j.  Abay  atındağı  KazPI  diñ  fizika – matematika  fakul'tetin  bitirgen . 1959 jıldan 2006  jılğa  deyin   mektepte  wstazdıq  qızmet  etti . Qatardağı  mwğalim , oqu  isiniñ  meñgeruşisi , mektep  direktorı  bolıp  qızmet  etken .

«Tıñ  jäne  tıñayğan  jerlerdi  igeru» , «Eñbek  Ardageri»  medal'darımen , audandıq , oblıstıq   Qwrmet  Gramotalarımen   marapattalğan . Qazirgi  uaqıtta   zeynetker , Almatı  oblısı , Fabriçnıy  eldi  mekeninde  twradı , jwbayı  ekeui  on  bala , on  bir  nemere  ösirip , tärbielep  otır .

                           Şalqarov   Keñesjan  (1939 – 2013 )

Abaq  Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Alşañ , Şaqantay  (Jañıl ) , Torğay , Teleu , Qaytarmıs , Barız , Şalqar ,   odan – Keñesjan .

K . Şalqarov  KHR , Şığıs  Türkistan , Tarbağatay  aymağı , Emil  özeniniñ  boyında  tuğan  , belgili  aqın , jazuşı , sazger . Aymaqtıq  gimnaziyanı ,1965  jılı  Abay  atındağı  Almatı  memlekettik  universitetiniñ  til-ädebiet fakul'tetin  bitirgen . Sodan  beri  respublikalıq  qazaq  radio-telearnalarında , «Qazaqstan» , «Qaynar» , «Ğılım»  baspalarında  redaktor , ağa  redaktor , «Jetisu»  gazetinde  ağa  tilşi , bölim  meñgeruşisi  bolıp  qızmet  atqarğan .  Şalqarovtıñ  ömir , zaman  turalı  irgeli  äleumettik , azamattıq , oy  tolğaytın  «Şuaq» (1967) , «Säske  sırı» (1972) , «Aq  sapar»(1975) , «Aq  köbelek»(1976) , «Şarapat» ,

(1980) , «Aynagül»(1984) , «Botaqan» , «Kölden  esken  lep» , «Joñğar  dalasında» , «Emil  qızı» , «Kögildir» attı öleñ  jinaqtarı bar .  Sonımen  birge «Şaqantay  batır» , «Qarasay  batır» , «El  wranı» , «Mwqağali  mwqamı» , «Dombıra  men  qomuz» , «Darager» , «Nwh  jäne  naurız» , «Qaru  jer» , «Sudan  swlu» , «Ğasır  qasireti» , «Saurıq  sazı» , «Taras – dastan» , «Astana – dastan»  sekildi  dastandar  jazğan . «Zaual  zaman» ( Şäkärim  men  Ziyat  turalı ) , «Sümbeden  wşqan  swñqar» , «Qara  qasqır» , «Jalqın  jal» , «Qoldırauın  qwlqını» , «Bahadür  Ospan»  attı  hikayattar  men  romandardıñ  avtorı .  Keñesjan  Şalqarwlı  «Şaqantay» , «Qarasay» , «Qaytarmıs  bi» , «Swñqardıñ  samğauı» , «Sıbızğı  sırı» , «Or  qoyan» , «Esil , Emil» , «Üş  qoñır»  attı  otızdan  asa  küy , «Almatım  meniñ» , «Arqadağı  Astana» , «Mağjannıñ  zarı» , «Ağalar, janazaña  bara  almadım» , «Esen  bol» , «Anama» , «Nwrlı  dünie» ( sözi Q. Amanjolovtiki) , «Tilek» ( sözi A. Puşkindiki) , «Keter  me  ekem» ( sözi  M. Maqataevtiki) , t. b. qırıq bestey  änniñ  avtorı . Ol  Mwstay  Kärim , D. Kugul'tinov , Nizami , Gulhani , Qıtay  aqını  Li  Baylardıñ  öleñderin  qazaq  tiline  audarğan . Onıñ  öleñderi  orıs , latış , eston , äzirbayjan , özbek , wyğır , mañğwl  tilderine  audarılğan .  K. Şalqarov  Qıtaydağı  qalıñ  qazaqtıñ  arasınan , bwrınğı  ötken belgili  batırlar , aqın – şeşender , küyşiler turalı  jır  , öleñderdi  jinap , jetkizuşi .

Ol  Respublikalıq  telefestival'dıñ(1966) , M. Jwmabaev(1994) , Fatima  Bibi(1996) , Iran  Islam  Respublikasınıñ , Jambıl , Qazaqstan  jurnalister  odağı sıylıqtarınıñ laureatı ,  N . Töreqwlov(2003) , Dulat  Babataywlınıñ (2005) jır  müşayralarınıñ  jeñimpazı .

Keñesjannıñ  wlı  Arhat  Şalqar  1969  jılı  Almatıda  tuğan . Almatı  qalasındağı  Gogol'  atındağı  körkemsuret  uçilişesiniñ  Keramika  bölimin , Almatıdağı  Zañ  Institutın  bitirgen .  Arhat  ärtürli  keskindegi  qwm  şını  ıdıstarmen  birge, 250-den  astam  jeke  portrettermen  birge , tabiğat  beynelerin   bederlegen  maylı  boyaulı , jay  sızba   suretteri   bar . Şığarmalardıñ  keybireuleri  qalalıq , respublikalıq   körmelerge  qoyılğan .  Onıñ  işinde  Mwstafa  Kemel  Atatürik , Aqıt   Ülimjiwlı , Temirtas  Birjanwlınıñ , t. b.  portretter  bar. Qazir  MAI da  policiya  kapitanı  bolıp  jwmıs  isteydi .

                                       Qasımbaev Janwzaq  (1941 – 2004)

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Kitat, Sobıqan, Qasımbay , odan  -Janwzaq.

J.Qasımbaev bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı, Barşatas auılında düniege kelgen. 1959 j. Barşatasta orta mektepti bitirgen soñ, Qazaqtıñ S.M.Kirov atındağı Wlttıq Universitetiniñ tarih fakul'tetine tüsip, onı 1965 j. bitirip şıqtı. 1965-1967 j. Talğar qalasında tarih päninen orta  mektepte  mwğalim  boldı.  1967 j.  Qazaqtıñ   Abay  atındağı

pedinstitutına mwğalim bolıp ornalasıp,   2004  j. deyin   jwmıs    istedi . 1968 j. S.M.Kirov atındağı KazMU-ge sırttay oqitın aspirant bolıp qabıldandı. 1970 j. Tarih ğılımınan kandidattıq dissertaciya qorğağan. 1971 j. KazPI-de ağa mwğalim, 1973 j. jalpı tarih kafedrasınıñ docenti bolıp qabıldandı. 1982 j. «Qazaq KSR-niñ tarihı men tarihtı oqıtu ädistemesi» kafedrasınıñ meñgeruşisi bolıp tağayındaldı. 1983 j. tarih ğılımınıñ doktorı dissertaciyasın qorğaydı.  1984 j. professor atağı berilgen. 1995 j. Qırğızstan Tarihşılar Associaciyasınıñ qwrmetti müşesi bolıp saylanğan. 1986 j.,1988 j. «Qazaq KSR oqu ağartu isiniñ üzdigi» belgisimen, 1990 j. «Qazaq Respublikasına eñbegi siñgen qızmetker» qwrmetti atağı, 1999 j. «Parasat» ordenimen marapattalğan. 1996 j. Gumanitarlıq Akademiyanıñ tolıq müşesi. 1998 j. «Wlttıq Ğılım Akademiyasınıñ» «Qwrmet gramotası» berildi. 1964 j. osı uaqıtqa deyin tarih ğılımınıñ aynalasında ärtürli konferenciyalar men simpoziumdarda 60-tan astam bayandamalar jasağan. 1986-1991jıldarı KSRO Ğılım Akademiyasınıñ tarih salası boyınşa müşesi, 1995-1997 jıldarı Garvard Universitetiniñ janındağı ortalıq onıñ eñbekterin Ortalıq Aziyanı zertteuşi iri ğalımdardıñ bibliografiyalıq jinağına kirgen. 1991-1992 j. Qazaq Respublikasınıñ Joğarğı Attestaciyalıq komissiyasınıñ  (JAQ) ekspert komissiyasınıñ müşesi, 1989-1991 j. Abay atındağı universitetiniñ arnayı tarih dissertaciyalıq keñesiniñ törağasınıñ orınbasarı, 1992 j. beri – törağası. 1992-1996 j. Qırğızstan Respublikası JAQ-nıñ ekspert komissiyasınıñ müşesi, 1994 jıldan  QR Mädeniet qoğamdıq kelisim minstrliginiñ janındağı oqu-pedagogikalıq basılımdar şığarudıñ ekspert komissiyasınıñ törağası. Birqatar merzimdi basılımdardıñ redakciyalıq alqa- müşesi, 1996-2000 j. bilim jäne ğılım minstrligi janındağı oqu-ädistemelik keñestiñ qoğamdıq ğılımdar salası boyınşa törağası. 2 doktor, 32 kandidat dayındap şığarğan. 468 eñbekteri baspasözde jarıq körgen. 46 eñbekteri onıñ redakciyasımen jariyalanğan.

                                        Şäykenov Blok (1940 )

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Qosay, Mäyemer, Jayıqbay, Qojabay, Köbegen, Keldibek, Käripbay, Şäyken , odan  – Blok.

Şäykenov B. bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı, Malkeldi auılında tuğan. 1957 j. Barşatas auılında orta mektepti kümis medal'men bitirgen. 1962 j. Semeydiñ zootehnikalıq-maldärgerlik institutın tämämdağan. Eñbek jolın 1962 j. Şığıs Qazaqstan oblısı Wlan audanınıñ «Qaraözek» sovhozında bas maman bolıp bastağan. 1964 j. Semey zootehnikalıq-maldärgerlik institutında assistent bolıp qızmet etti. 1964 j. Qazaqstan Ğılım Akademiyasınıñ «Zoologiya» ğılımi-zertteu institutına aspiranturağa tüsip, osı institutta kişi, ağa, jetekşi ğılımi qızmetker mindetterin atqarğan. 1995 jıldan osı uaqıtqa deyin sol instituttıñ laboratoriya meñgeruşisi. 1969 j. biologiya ğılımınıñ kandidatı, 1995 j. doktorlıq ğılımi atağın qorğağan.

Parazitologiya jäne biologiya salası boyınşa 120 ğılımi eñbekteri, 3 monografiyası jarıq körgen. Olardıñ 50 –den astamı alıs şetelderde basılğan. Halıqaralıq köptegen konferenciyalarğa qatısqan. (Angliya, Franciya, Japoniya, Daniya, Çehiya t.b.)

Qazirgi kezde AQŞ, Angliya, Irlandiya, Türkiya, Şveycariya, Daniya, Japoniya, Qıtay ğılımdarımen birlesken ğılımi-zertteuler jürgizip jatır. Şäykenov B. adamğa qauipti biologiyalıq aurulardıñ Qazaqstandağı birde-bir bilgir mamanı, oğan ülken üles qosqan ğalım jäne osı saladağı zertteulerge jetekşi etedi.

                Täuirbaev   Toqtar    Isqataywlı (1937 -2019)

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay(Eñke), Qwlbaraq, Şürşit, Narımbay, Täuirbay, Isqatay,  odan -Toqtar.

Täuirbaev Toqtar Almatı qalasında tuğan. Orta mektepti 1953 jılı Semey qalasında bitirgen. 1962 jılı Reseydiñ Tomsk qalasındağı Politehnikalıq institutınıñ radio fakul'tetin tämamdağan. Eñbek jolın 1962 jılı Qazaq SSR Ğılım Akademiyasınıñ  YAdrolıq Fizika institutında injener bolıp bastadı.

1966 jılı Reseydegi YAdrolıq Ortalıq – Obninsk qalasındağı Fizika-  Energetikalıq institutınıñ kündizgi böliminiñ aspiranturasına tüsip, onı 1970 jılı bitirip şıqqan. 1971 jılı fizika – matematika ğılımınıñ kandidatı ğılımi atağına ie boldı. 1971 jılı qaytadan YAdrolıq fizika institutına kelip ağa injener, kişi ğılımi qızmetker bolıp jwmıs isteydi. 1973 jılı Qazaqtıñ Farabi atındağı Wltıq Universitetine jwmısqa auısıp, osı kezge deyin sol mekemede qızmet etedi. Universitette däris berumen qatar, laborotoriya aşıp, şaruaşılıq şarttar boyınşa ärtürli ğılımi jwmıstardıñ jetekşisi boladı. (NPO «Kosmos», Memelekettik optika institutı, jaqın jäne qaşıq şeteldermen – künniñ quatın paydalanu ) 1978 j, docent, 2002 j. – professor atağı berilgen. Köptegen byudjettik taqırıptardıñ konkurstarına qatısıp, jeñip alğan. Birqatar ğılımi körmelerdiñ diplomı berilgen. 200 dey ğılımi eñbekteri jarıq körgen. 6 ğılım kandidattarın dayındap şığarğan. 18 ğılımi eñbekteri şetelderde, 40 – qı jaqın şetelderde basılıp şıqqan.

                Twrğanbaev    Bilal   (  1938 j.  tuğan )

Abaq   Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Üyrek ) , Şalqıbay , …, Twrğanbay , odan   Bilal .

Bwrınğı   Semey    oblısı , Besqarağay    audanında   tuğan . 1956  j.  orta    mektepti    bitirgennen    keyin   Qosağaş    sel'soveti    Stalin    atındağı     kolhozda     jwmıs     istegen .

1961-64  jıldarı  Semey medicinalıq    uçilişesin    bitirip , Şwbartau    audanınıñ   Alğabas     sovhozında     FAP     meñgeruşisi , Qarabwlaq , Emeltau Qarabwjır    eldi     mekenderinde     mamandığımen     qızmet     etken .

« Qwrmet    Belgisi»   ordenimen ,  Qwrmet   Gramotalarmen , Alğıs    Hattarmen    marapattalğan .

                         Slyamğojin     Teñdik  (  1939 – 1994 )

Abaq   Kerey , Jastaban ,  Begimbet , Qosay , Mäyemer , Jayıqbay , … , Şabaq , …, Naqıpbek , Slyamğojı , odan – Teñdik .

Bwrınğı    Semey    oblısı , Şwbartau    audanınıñ   Baqanas    aulında   tuğan . 1957  j.   Barşatas    selosında     orta    mektepti , 1965 jılı     Semeydiñ    Maldärigerlik  -  zootehnikalıq    institutın    bitirgen .  1965 -  1966    jıldarı    audandıq    maldärigerlik    böliminde  , 1966 – 1972    jıldarı     Jorğa    sovhozında      Bas    maman   boıp    jwmıs  istegen .  Keyin    densaulığına    baylanıstı   Sarıqamıs     sovhozında      ekonomist    buhgalter    bolıp   qızmet     atqarğan .

                Idırısov   Mäkey  Zikiriya  wlı  ( 1940  j. )

Abaq  Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Qaraqalpaq ) , Ötep , Şala ,  Şoñay , Idırıs , Zikiriya , odan – Mäkey .

Bwrınğı  Taldıqorğan  oblısı , Börlitöbe  audanı , 1- May balıq  kolhozında  tuğan . 1957  jılı  Lepsi  stansasındağı  onjıldıq  mektepti  bitirgen . Odan  keyin Şwbar auılşaruaşılıq  tehnikumın ,  Almatı  Politehnikalıq  instituttı  tämamdağan . 1963 – 1966  jıldarı  äsker  qatarında , 1966 – 1976  jıldarı Sarqant  audanınıñ  auılşaruaşılıq  basqarmasında  injener , 1977 – 1992  jıldarı  Qazaq  SSRiniñ  Auıl  şaruaşılıq  ministrliginde  injener , ağa  injener , bölim  bastığı , basqarma  bastığı  bolıp  qızmet  atqarğan . Birneşe  medal'darmen , Qwrmet  Gramotalarmen  marapattalğan .

Mäkeydiñ  nemere  ağası  Idırısov  Jäkey  Quandıq  wlı ( 1925– 1983 )  bwrınğı  Semey  oblısı , Şwbartau  audanında  tuğan . 1943 – 1948  jıldarı  äsker  qatarında  bolıp , Wlı  Otan  soğısına  qatısqan .  1949  jılı  Qapaldıñ  peduçilişesin , 1959  jılı  Almatıdağı  KazPIdiñ  tarih  fakul'tetin  bitirgen . 1950  jıldan  1970  jılğa  deyin  Sarqant , Aqsu , Börlitöbe  audandarında  mektepterde  mwğalim , direktor , audandıq  oqu  bölimderiniñ  inspektorı , meñgeruşisi  bolıp  qızmet  atqarğan . 1970 – 1975  jıldarı  Taldıqorğan  oblıstıq  oqu  böliminiñ  meñgeruşisi , 1975- 1981  jıldarı  mektep  direktorı . Eñbek  Qızıl tu , Oktyabr'  Revolyuciyası , Eren  Eñbegi  üşin ordenderimen , köptegen  medal'darmen , gramotalarmen  marapattalğan .

                    Mwratbek   Şaymerdenwlı  ( 1941 )                                      

Abaq  Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Jañıl ) , Baytöbet, Jayılğan, Şal, Twqı, Tölepbek, Şaymerden , odan – Mwratbek .

Bwrınğı  Semey  oblısı , Şwbartau  audanı , Qosağaş  aulında  tuğan . 1958  jılı  orta  mektepti  Barşatas  selosında  bitirip , 1958 – 1959  jıldarı  Şoqan  aulında  « Qızıl  Otaudıñ»  meñgeruşisi  bolğan . 1965  jılı  Semeydiñ  Maldärigerlik – zootehnikalıq  institutın  tämamdağan . 1965 – 1967  jıldarı  Şoqan  Uälihanov  atındağı  sovhozda  mal  därigeri , 1967 – 1971  jıldarı  Sarıqamıs  sovhozında  Bas  mal  därigeri , 1972 – 1995  jıldarı  Şwbartau  audanınıñ  Bas  mal  därigeri  bolıp  qızmet  atqarğan . 1995 – 1997  jıldarı  osı  audannıñ  maslihatınıñ  hatşısı  bolğan .  Auıldıq , audandıq  maslihat  keñesteriniñ  birneşe  dürkin  deputatı . Qazirgi  uaqıtta  zeynetker , Semey  qalasında  twradı , eki  bala  bes  nemere  tärbielep  otır .

                          Sihımbaev  Rğızbay  Äzimbaywlı ( 1942 )

Abaq  Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Däripjap ) , Sihımbay , Äzimbay , odan – Rğızbay .

Bwrınğı  Semey  oblısı , Şwbartau  audanı , Qosağaş  aulında  tuğan . 1960  jılı  orta  mektepti , 1965  jılı  Qarağandı  Pedagogika  institutın  bitirgen . 1965- 1971  jıldarı  Qosağaş  auılındağı  orta  mektepte  mwğalim , oqu  isiniñ  meñgeruşisi , 1972-1987  jıldarı  Şwbartau  audandıq  halıqqa  bilim  beru  böliminiñ  meñgeruşisi , 1987-1992  jıldarı  Barşatas  orta  mektebiniñ  direktorı , 1992-1994  jıldarı  audan  Äkiminiñ  orınbasarı  , 1994-1997  jıldarı  Şwbartau  audanınıñ  Äkimi ,  1997   jıldan   osı  uaqıtqa  deyin  Barşatastağı  orta  mekteptiñ  direktorı .

QSRO  nıñ  jäne  QR nıñ  halıq  ağartu  isiniñ  ozıq  qızmetkeri , «Astana»  merekelik  medaliniñ  iegeri .

              Älpiev     Altınbek     Mwqaşwlı ( 1950 – 2007 )

Arğın , Altay , Mamadayır ( Töleñgit ) , Ömirzaq -  Sarı    tarauınan  

Bişkek   qalasında   tuğan . 1967   jılı  Qorday    audanı , Beriktas    auılınıñ   on   jıldıq    mektebin    bitirgen .  Joğarğı    bilimdi .  Eñbek    jolın   Qırğızstanda    jwmısşı , injener  , basşılıq   qızmetterden   bastağan . 1994  jılı   Qazaqstanğa    kelip , Qapşağay   balıq   ösiru   şaruaşılığında    direktordıñ    orınbasarı , direktor   bolıp   eñbek   etti .  1995   jılı  « Rahat   Invest»    JŞS nıñ   direktorı , 1996 – 1997  jıldarı   « Jaña  Jwldız»   JŞS nıñ    direktorı ,  1997 -1999  jıldarı  « Bereke»  akcionerlik   qoğamınıñ   Bas   direktorı , 2000  jılı  «İrgeli»    JŞS nıñ   Bas   direktorı , 2001 jıldan  2007  jılğa   deyin   « Altın    Orda»  sauda    kompleksiniñ   prezidenti .

Älpiev   A .   öziniñ   ata   babaları   tuıp   ösken   Şwbartau    öñirine   köptegen    demeuşilik    körsetti . Barşatastağı    qazaq    orta    mektebine  2005 -2006    oqu   jılında  360 parta , 24  taqta , 12  komp'yuter , bir   jeñil   avtokölik   sıyladı . Mekteptiñ    sport   zaalın   jöndeuden   ötkizip  , sport    qwraldarımen    jabdıqtap    berdi . 2007   jılı  mekteptiñ   esik   terezelerin   jaña   tehnologiyamen   auıstırıp , jöndeu    jwmıstarın    jürgizip   berdi .

2006-jılı   Ospanqwl   Meñayaqwlınıñ   tuğanına     jüz  elu   jıl   toluına   oray , esimin   äspettep , at   şaptırıp , as   berdi . Basına   eskertkiş   qoydı .

Altınbek -  Qarasay    audanınıñ     maslihatınıñ    üş    dürkin    şaqırılımınıñ   deputatı . Köptegen    Gramotalarmen    marapattalğan .

Atımtay  jomart, abzal azamat  Älpiev   Altınbek  2007-  jıldıñ    küzinde   kütpegen   jerden    jauız   qaraqşınıñ    qolınan    mezgilsiz    qaza   boldı .  Bişkek    qalasında     jerlendi .

              Äzimbaev   Nwrğali   Tilekqaliwlı  ( 1965 )                                     

Abaq  Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Jañıl ) , Bäytöbet , Jayılğan , Şal , Tatan , Tışqanbay , Tileuberdi , Äzimbay , Tilekqali , odan – Nwrğali .

Bwrınğı  Semey  oblısı , Şwbartau  audanı , Qosağaş  aulında  tuğan . 1982  jılı  « Alğabas» orta  mektebin , 1988  jılı  Almatıdağı  Abay  atındağı  Qazaq  pedogogikalıq  institutın  bitirgen .

1983- 1985  jıldarı  äsker  qatarında   boldı .

1988- 1891  jıldarı  Şwbartau  audanı , Malkeldi  auılınıñ  komsomol  komitetiniñ  hatşısı , 1991 – 1995  jıldarı  Malkeldi  selolıq  keñesiniñ  törağası , 1995 – 2002  jıldarı  Malkeldi  auılınıñ  Äkimi  qızmetterin  atqarğan . 2002  jıldan  bastap  Ayagöz  audanı  Äkiminiñ  orınbasarı bolıp   tağayındalğan  . 2008  jıldıñ 3 – şi   qırküyeginen   bastap Ayagöz audanınıñ Äkimi bolıp tağayındaldı.  2010  jıldan  bastap Ayagöz  audandıq  bilim  basqarmasınıñ  basşısı. Jwbayı  ekeui  üş  bala  tärbielep  otır .

    Tileujanov  Amangeldi  Nığmanbekwlı   (  1945 j . tuğan )

Abaq  Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Jañıl ) , Torğay , Nısan , Tügelbay , Tileujan , Nığmanbek , odan – Amangeldi . 

Bwrınğı  Semey  oblısı , Şwbartau  audanı , Qosağaş  aulında  tuğan .

1965  jılı  orta  mektepti , 1970  jılı  Semeydiñ  zootehnikalıq  maldärigerlik  institutın  tämamdağan .  1970 – 1971  jıldarı  Ş. Uälihanov   atındağı  sovhozda , audandıq  maldärigerlik  stanciyada

maldärigeri . 1971 – 1974  jıldarı  Şwbartau  audandıq  komsomol  komitetiniñ  wyımdastıru  böliminiñ  meñgeruşisi , ekinşi  hatşısı .

1974 – 1991  jıldarı  Şwbartau  audandıq  partiya  komitetiniñ  nwsqauşısı , « Gornıy»  sovhozı  partiya  komitetiniñ  hatşısı , audandıq  partiya  komitetiniñ  bölim  meñgeruşisi .  1991 – 1993  jıldarı  Şwbartau  audandıq  keñestiñ  jekeşelendiru  böliminiñ  meñgeruşisi , 1993 – 1994  jıldarı  « Sımbat»  jekemenşik  şağın  käsipornınıñ  törağası .

1994  jıldan  Şwbartau  audanınıñ  äkiminiñ  orınbasarı .

1997 – 1999  jıldarı  Ayagöz  audanı  äkiminiñ  orınbasarı , 1999  jıldan   Auılşaruaşılığı  ministrliginiñ  Ayagöz  audandıq  aumaqtıq  basqarmasınıñ   bastığı .  Janwyalı , üş  bala , eki  nemereleri  bar .

             Isqaqov    Seyilbek    Abwyırwlı   ( 1963  j.   tuğan )                 

Abaq   Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Jañıl ) , Torğay , Teleu , Şolaq ,  Taltüs , Isqaq , Abwyır ,  odan  – Seyilbek .                

Bwrınğı   Şwbartau   audanı  Qosağaş   aulında   tuğan . 1980    jılı   Qosağaş   orta   mektebin , 1983  jılı   Novopokrovsk    sovhoz   tehnikumın , 1992   jılı   Semey   zootehnikalıq    maldärigerlik   institutın    tämämdağan .  Eñbek    jolın  1983   jılı   № 3  fermanıñ   mal   därigerliginen   bastap , äsker   qatarınan   oralğan   soñ ,  1985  jılı   Sarıqamıs   sovhozında   mal  därigeri , bas   mal   därigeri ( 1994 )  qızmetterin   atqarğan . 1996   jılı     « Şağıray»    JŞS   törağası ,  2003  jılı   Bidayıq   selolıq   okruginiñ   Äkimi ,  2006   jıldıñ   säuir   ayınan   bastap  Ayagöz   qalasınıñ   Äkimi . 2010  jıldan  Ayagöz  audanı  Äkiminiñ  orınbasarı , birinşi  orınbasarı , 2016  jıldan  Ayagöz  audandıq  maslihatınıñ sekretarı , 2020 j. şildeden  Ayagöz  audanınıñ  Äkimi  bolıp  tağayındaldı . Janwyada    tört    balaları, bes  nemereleri  bar.

              Şoyınbaev Ämir Tileuqajıwlı  ( 1945 -2014 )

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay(Qırğız),  Şoyınbay,  Tileuqajı , odan -Ämir.

Şoyınbaev Ämir Almatı qalasında tuğan. 1962 jılı Almatıdağı №28 orta mektepti bitirgen. Eñbek jolın Riga qalasında № 213 poçta jäşigi mekemesinde slesar' bolıp bastağan. 1964 jılı QazSSR Ğılım Akademiyasınıñ metalurgiya ken bayıtu ğılımi-zertteu institutında laborant bolıp ornalasadı. 1970 jılı  Almatıdağı Qazaq politehnikalıq institutın metallurg mamandığı boyınşa tämamdağan. 1970 jıldan bastap osı uaqıtqa deyin 30 jıldan astam Qazaq SSr Ğılım Akademiyasınıñ metallurgiya jäne bayıtu ğılımi-zertteu institutında eñbek etip keledi.

Ağa laborant, ağa injener, kişi ğılımi qızmetker, jetekşi ğılımi qızmetker, labortaoriya meñgeruşisi därejesinde qızmet atqarğan.

Şoyınbaev Ä. Respublika boyınşa eki bağıttağı –gidrometalurgiya procesiniñ teoriyası jäne türli-tüsti, sirek kezdesetin bağalı metalldar teoriyası boyınşa jalğız maman bolıp sanaladı.

1983 jılı metallurgiya ğılım kandidatı, al 1999 jılı ğılım doktorı atağın alğan.

232 ğılımi eñbekteri ärtürli baspalarda jarıq körgen, 30 dan astam eñbekteri jaqın jäne qaşıq şetelderde basılıp şıqqan.

2001 jılı «Molibden önimderin azottı ularmen öñdeudiñ fizika-himiyalıq negizderi»-attı monografiyası basılğan.

2002 jıldan «Ğılımdı damıtuda eren eñbegi üşin» tağayındalatın Prezident stependiyasınıñ laureatı.

                                        Baqtorazov Jwmaş  ( 1946 )

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Qwdabay, Naymantay, Säsen, Baqtoraz odan Jwmaş .

Bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı, Qosağaş aulında tuğan. 1965 j. orta mektepti bitiredi, 1965-1968 j.j. Äsker qatarında öz mindetin atqaradı. 1971 j. Almatıdağı Abay atındağı QazPI-ge tüsip, onı matematika mamandığı boyınşa bitirip şıqqan. 1969-1998 j.j. otız jıl boyı zeynetke şıqqanğa deyin mektepte wstaz boldı. Mwğalim, mektep direktorı bolıp eñbek etti. Birneşe ret audandıq, oblıstıq halıqqa bilim beru böliminiñ «Qwrmet gramotalarımen», 1992 j. Qazaq KSR Halıqqa Bilim Beru Minstrliginiñ «Qwrmet gramotasımen» marapattalğan.

Jwmaştıñ  äkesi  Säsenov  Baqtoraz (1890 – 1960 )  Şwbartau  audanınıñ  onınşı  aulında  tuğan . Bwrınğı  Stalin  kolhozında  wzaq  jıldar  boyı  baqtaşı , şopan  bolıp  eñbek  etken , köptegen Maqtau  gramotalarımen  marapattalğan .

Nağmanov  Qajımwrat  Ibıraywlı (01.06 .1948)

Reseydiñ  Ombı  oblısı, Tavriçeskiy  audanı , Karpovka  selosında  tuğan. 1971  jılı  Leningradtıñ  temirjol  köliginiñ   injenerleri  institu-  tın «injener – qwrılısşı»  mamandığı  boyınşa  bitirgen. 1971-1973  j.j.  Qazaq  temirjolında  master, ağa  injener  bolıp  qızmet  istedi. 1973-1976 j.j.  Pavlodar  oblısınıñ  komsomol  komitetiniñ  inspektorı, Ekibastwz  qalalıq  komsomol  komitetiniñ  ekinşi  hatşısı , Ekibastwz  qalalıq  halıqtıq  baqılau  komitetiniñ  inspektorı  qızmetin  atqardı . 1976-1978 j.j.  Qazaq  temirjolı  distanciyasınıñ  Bas  injeneri . 1978- 1982  j.j.  Ekibastwz  qalalıq  kompartiyasınıñ  qwrılıs  böliminiñ  meñgeruşisi , 2- şi  hatşısı . 1982- 1987 j.j. Ermak  qalasınıñ  qalalıq  atqaru  komitetiniñ  bastığı . 1988- 1991  j.j. Qazaqstan  OK  kompartiyası  nıñ  kölik  jäne  baylanıs  böliminiñ  inspektorı , Semey  qalalıq  atqaru  komitetiniñ  bastığı . 1990  j. Semey  oblısınan  Qazaqstannıñ  halıq  deputatı  bolıp  saylandı .1991 jılı  Keñester   Odağınıñ  Joğarğı  Keñesiniñ  Odaqtıq  Respublikalar  Keñesiniñ  müşesi  bolıp  saylandı .

1992-1994 j.j.  Qazaqtıñ  memlekettik  mekemeleriniñ  atom  jäne  önerkäsip  mekemeleleriniñ ( KATEP)   vice – prezidenti  boldı .  1994-1995 j.j. qaytadan  Joğarğı  Keñestiñ  dnputatı . 1994- 1996  j.j.  Jezqazğan  oblısınıñ  Äkimi .  1996-1997 j.j.  Şığıs  Qazaqstan  oblısınıñ  Äkimi .

1997-1999 j.j.  Kazenergoservis  kompaniyasınıñ  prezidenti . 1999 j.  Prezident  Administraciyasınıñ  wyımdastıru  baqılau  basqarmasınıñ  inspektorı . 1999- 2002  j.j. Soltüstik  Qazaqstan  oblısınıñ  Äkimi .

2002- 2005 j.j.  kölik  jäne  kommunikaciya     ministri . 2005- 2006  j.j.  Qazaqstan  Respublikasınıñ  Prezidentiniñ  keñesşisi . 2006 – j.j.  «Qazaqstan  Temir  Jolı»  AQ   vice – prezidenti .

Aqsu  qalasınıñ  Qwrmetti  azamatı , Parasat  ordenimen  marapattalğan .

Mwqaşev   Töleubek  Töleuwlı   ( 1950 )

Almatı   oblısı , Sarqant  audanı , Qoylıq  auılında  düniege  kelgen . Almatı  qalasınan  saylanğan  Qazaqstan  Respublikası Parlamenti  Senatınıñ  deputatı. Halıqaralıq  qatınastar, qorğanıs  jäne  qauipsizdik komitetiniñ  müşe  si . Abay  atındağı  Qazaq  pedogogikalıq  institutın , Almatı  halıq  şaruaşılığı  institutın  bitirgen . Eñbek  jolın  «Balhaşpromstroy»  trestinde  jwmısşı  montajdauşı  bolıp  bastadı . Qazaqstan  leninşil  jastar  odağınıñ  ortalıq  komitetiniñ  jolserikteriniñ  Almatı  qalalıq  studentter  jasağın  basqardı . Qazaq  qızdar  pedagogikalıq  institutınıñ  oqıtuşısı , Almatı  qalası  käsipodaq  birlestiginiñ  törağası , Almatı  temirjol  temirjol  partiya  komitetiniñ  hatşısı , Almatı  qalası  «Almatıqalabezendirilu»  AQ  Prezidenti, Almatı  qalalıq  mäslihatınıñ  2-5 şaqırımdarınıñ  hatşısı  bolıp  qızmet  istegen .«Qazaqstan  mäslihattarı  deputattarınıñ  birlestigi»  respublikalıq  qoğa  mdıq  odağınıñ  törağası , Qazaqstan  Respublikası  Prezidenti  janındağı  mem  lekettik  nışandar  jönindegi  Respublikalıq  komissiyanıñ  müşesi .

«Parasat»  ordenimen, «Qazaqstannıñ  eñbek  siñirgen  qayretkeri» , «Almatı  qalasınıñ  qwrmetti  azamatı» , «Qazaqstan  Respublikasınıñ  täuelsizdigine 10 jıl», «Qazaqstan  Respublikasınıñ  Konstituciyasına 10  jıl», «Qazaqstan  Respublikasınıñ  Parlamentine 10 jıl», «Astanağa 10 jıl», «Qazaqstan  Respublikasınıñ  Täuelsizdigine 20 jıl», «Nwr  Otan»  HDP  «Belsendi  qızmeti  üşin»  medal'darımen  marapattalğan .

                        Ibraev   Nwrtay   Ibıraywlı  ( 1952 )                              

Abaq  Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşarm , Şaqantay ( Jañıl ) , Serkembay , Janqasqa , Nayzabek , Idırısbay , Ibıray , odan – Nwrtay . 

Bwrınğı  Semey  oblısı , Aqsuat  audanında  tuğan .  1969  jılı  onjıldıq  mektepti  Barşatasta , 1974  jılı  Almatıdağı  Qazaqtıñ  Politehnikalıq  institutın  tämamdağan . Eñbek  jolın  Semey  oblısındağı  Jezkent  tau  ken  bayıtu  kombinatında 1974  jılı injener  bolıp  bastağan .  1975 – 1991  jıldarı  Semeydegi  «Kazelektromontaj»  mekemesinde  injener , bas  injener  bolıp  qızmet  istegen .  1991  jıldan  beri  şağın  jäne  orta  biznespen   aynalısadı .  Qazirgi  kezde  « Ayya»   Jauapkerşiligi  Şekteuli  Seriktestiginiñ   törağası .Birneşe  Qwrmet  Gramotalarımen  marapattalğan .

Nwrtaydıñ     nemere    ağası  Toqataywlı    Säduaqas  1930 jılı   bwrınğı    Semey    oblısı , Mädeniet   aulında    tuğan .      1941 – jılı  4 – klastı   bitirgende  , Wlı   Otan   soğısı   bastalıp ,  auılda    ärtürli   qara   jwmıs   istegen . Onjıldıqtı     keyinirek   keşki   mektepte    tämämdağan . 1950 – jılı   Ayagöz    qalasında   şoferlik   kurstı    bitirgen . 1956 – jıldan   Ayagöz    audanındağı   «Mal    şaruaşılıq    mekemesinde»   jürgizuşi , avtomehanik , direktor   bolıp   qızmet    atqardı . 1964 – jılı  Semeydiñ     «Auıl    şaruaşılıq    tehnikumın»   , tehnik  -  mehanik   mamandığı    boyınşa   ayaqtağan . 1966 – 1970 – jıldarı   audandıq    Auıl    şaruaşılıq   mekemesinde  -  «Memlekettik   tehnikalıq    baqılau»    inspektorı   bolıp    jwmıs    istegen . 1970 – 1997   jıldarı  «Ayagöz   audandıq    elektr     torabı»   mekemesin    basqardı .  Birneşe    « Qwrmet   Gramotalarımen» ,  medal'darmen    marapattalğan 11 – bala ,  33 – nemere -  şöbere    tärbielep    otır .

                            Nwrsipatov Nwrjan Nwrlanbekwlı  (  1957  j. )

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Tınıbek, Jañqwlı, Quanış, Smağwl,       Nwrsipat, Nwrlanbek  ,odan   – Nwrjan.

Nwrsipatov N. bwrınğı Semey oblısınıñ Şwbartau audanında tuğan. Orta mektepti bitirgennen keyin 1979 j. Almatı maldärgerlik institutın, 1983 j. Memlekettik Qauipsizdik Komitetiniñ (MQK) Minsk qalasındağı arnayı oqu ornın, 1989 j. MQK-niñ Almatı qalasındağı oqu ornın bitirgen. 1982 jıldan Memlekettik Qauipsizdik Komitetinde, keyin Qazaqstan Respublikasınıñ Wlttıq Qauipsizdik Komitetinde qızmet isteydi. MQK-niñ Ayagöz audandıq böliminde jedel uäkilden (operupolnomoçennıy) bastap, Semey, Almatı qalalarında ağa, jedel uäkil, bölim, basqarma bastıqtarınıñ qızmetin atqardı. 1998 jıldan Astana qalasında QR-nıñ Wlttıq Qauipsizdik Komitetiniñ Ortalıq apparatında departament bastığınıñ orınbasarı lauazımında qızmet etedi. Polkovnik därejesi

berilgen.  ŞQO   oblıstıq   Wlttıq   Qauipsizdik   Komitetiniñ   orınbasarı , Pavlodar  oblıstıq  WQQ  bastığı  qızmetterin  atqardı .  2016  jılı  General  atağın  aldı , 2017  jılı  Senat  deputatı  bolıp  saylandı .

Memlekettik tört medal'men, QR Prezidentiniñ «Alğıs hatımen», vedomostvolıq «Wlttıq qauipsizdikti qamtamasız etudegi ülesi üşin» medalımen ,basqa  da   marapattardıñ  iegeri .

Nwrjannıñ  äkesi  Nwrlanbek  Nwrsipatov  1929  jılı  Şwbartau  audanı  Malgeldi  aulında  düniege  kelgen . Äkesi  Nwrsipat  1937  jılı  «halıq  jauı»  degen  jalamen  wstalıp , 1942  jılı  NKVDnıñ  «Volgolagında»  qaytıs  bolğan . Äkeden  jastay  ayrılğan  Nwrlanbek  eñbekke  erte  aralasqan . Twrmıs  qiınşılığına  qaramay , ol  özi  talaptanıp  Almatınıñ  pedogogikalıq  institutına  tüsip , onı  1949 jılı  bitirip  şığadı . Audanda  mwğalim , mektep  direktorınıñ  oqu  isi  jönindegi  orınbasarı , audandıq  halıq  ağartu  jäne  mädeniet  bölimderinde  basşı  qızmetterde  bolğan . 1962  jılı  ömirden  ozdı .

Nwrjannıñ    ağası    Nwrsipatov   Malğajdar  ( Mältay )  1935  jılı   bwrınğı    Semey    oblısı , Şwbartau    audanında    tuğan .  1954 jılı    orta   mektepti    bitirgen . 1954 -1957   jıldarı    äsker   qatarındağı   mindetin    atqarğan . 1957 -1976  jıldarı    audanda    ärtürli   jwmıstar    istegen .   1976 -1993 jıldarı ,  zeynetkerlikke   şıqqanğa   deyin ,  audandıq    baylanıs    torabında , baspasöz   taratu     böliminiñ   meñgeruşisi   bolıp   qızmet    atqarğan .

              Täşkenbaev   Mwhtar   Mwratbekwlı   (  1962  j. )

Abaq  Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay ( Jañıl ) , Serkembay , Janqoja , Nazar , Wltaraq , Täşkenbay , Aqmetjan ,  Mwratbek , odan – Mwhtar .

Mwhtar  Mwratbek  wlı   1962  jılı  bwrınğı  Semey  oblısı , Şwbartau  audanı  Qosağaş  ( Ş . Uälihanov  sovhozı )  kenşarında  tuğan .

1979  jılı  orta  mektepti , 1983  jılı  Semey  qalasındağı  pedagogika  institutınıñ  dene  şınıqtıru  fakul'tetin   tämamdağan .

1983  jılı  Ukrainanıñ  Poltava  qalasında  sambodan  DSO   «Burevestnik»  qoğamınıñ  Bükilodaqtıq  birinşiliginde  ekinşi  orındı  ielenedi  jäne « SSSR  sport  şeberi»  atağın  aladı .   Osı  1983  jılı  Bükilodaqtıq   DSO  « Trud»  qoğamınıñ  jeñimpazı  bolıp , altın  medalın  jeñip  aladı .  Mwhtar  Täşkenbaev  bwdan  keyin  de  sambodan  jäne  qazaqşa  küresten  köptegen  bükilodaqtıq  jäne  respublikalıq  jarıstarğa  qatısıp , jüldeli  orındardı  jeñip  alğan .  Mäselen , 1985  jılı  Jezqazğan  oblısınıñ   Jañarqa  qalasında , Qarağandı  oblısınıñ  Aqadır  qalalarında  qazaqşa  küresten  Respublika  birinşiliginde  jeñimpaz  atanıp , birinşi  orındarın  jeñip  alğan .  Osı  jarıstarda  oğan «Tüye  baluan»  jäne  «Üzdik  küş – jiger»  degen  atağın  bergen . Semey  pedagogika  institutında , Barşatas  audanınıñ  mektebinde  qızmet  istegen . Qazir  käsipkerlikpen  aynalısadı . Oblıstıq, audandıq   Qwrmet  gramotalarımen  marapattalğan .

            Marat   Jwmabaywlı , Uäli  qajı  nemeresi   ( 1962 j. )

Abaq  Kerey , Jastaban , Begimbet , Beknazar , Qwdayberdi , Jauqaşar , Şaqantay  ( Jañıl )  , Qwlbaraq , Şürşit , qiyal , Qansarı , Uäli , Jwmabay odan – Marat .

Marat  Jwmabaywlı  1962  jılı  bwrınğı  Şwbartau  audanı , Barşatas  aulında  tuğan . 1980  jılı  orta  mektepti , 1989  jılı  arnaulı  orta  mal  därigerlik  tehnikumdı , 1991  jılı  Moskvanıñ  Bükilodaqtıq  televiziya  jäne  radio  qızmetkerlerin  dayındaytın  institutınıñ  qalalıq  radio  redaktorlarınıñ  jedeldete  oqıtu  bölimin  bitirgen . 1992  jıldan  audandıq  « Şwbartau  şwğılası» , 1995  jıldan  « Ayaköz  jañalıqtarı» , oblıstıq  « Didar» , aymaqtıq  «Sarıarqa» , « Ertis  öñiri»  respublikalıq  ädebi – tarihi  tanımdıq  gazetteriniñ  Ayaköz  audanındağı  menşikti  tilşisi .

QR  Jurnalister  odağınıñ  Ä. Bökeyhanov  atındağı  sıylığınıñ  iegeri ( 1998)

Marattıñ  äkesi  Jwmabay  Uäli  qajıwlı  1918  jılı  bwrınğı  Dağandı  bolısınıñ  10  aulında  tuğan . Alğaşqıda  FZO nı , keyinirek  1938   jılı  Almatınıñ  esep – nesie  tehnikumın  bitirgen . Baydıñ , qajınıñ  balası  dep  quğınğa  tüsken .  1940  jılğa  deyin  Aral  teñizi  mañında  jwmıs  istegen . Sodan  keyin  elge  oralıp , qızmet  istep , 1942 – 1944  jıldarı  Wlı  Otan  soğısına  qatısqan . Rumıniyanı  azat  etude  jaralanıp ,  elge  oralğan . Audanda  ärtürli  qızmetter  atqarğan . Qızıl  Jwldız  ordeniniñ  iegeri . 1980  jılı  qaytıs  bolğan , Barşatas  aulında  jerlengen .

                                         Şötebaev Bolat Ömişwlı   (1958 – 1992)

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Qwdabay, Naymantay, Şötebay, Ömiş ,odan -Bolat.

Şötebaev B. bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı, Malkeldi auılında tuğan. Orta mektepti bitirgen soñ Almatı qalasındağı energetikalıq institutın tämämdağan. Eñbek jolın «Alğabas» sovhozında jwmısşılar komitetiniñ törağası bolıp bastağan.

Şwbartau audandıq partiya komitetinde nwsqauşı bolıp eñbek etti. Oblıstıq jäne audandıq partiya komitetteriniñ wsınısı boyınşa audandıq işki ister böliminiñ bastığınıñ orınbasarı bolıp qızmet atqardı. Miliciya kapitanı därejesi berilgen. Qızmet babın orındap jürgende 1992 j. dünie saldı. Şwbartau audanınıñ «Alğabas» kenşarında jerlengen.

Bolattıñ  äkesi  Şötebaev  Ömiş ( 1900 – 1969 )  Şwbartau  audanınıñ  onınşı  aulında  tuğan . Soğısqa  deyin  Tel'man  kolhozında  jwmısşı , ferma  meñgeruşisi  bolğan . 1941 – 1945  jıldarı  Wlı  Otan  soğısına  qatısqan , soğıs  ardageri . Soğıstan  keyin  Tel'man  kolhozında , Alğabas  sovhozında  jwmısşı  bolıp  eñbek  etken . Otan  soğısınıñ  medal'darımen  marapattalğan . Qwr  özeniniñ  boyında  jerlengen .

                     Sasenov Sağındıq Qwrmaşwlı   (1968 – 2002)

Abaq  Kerey, Jastaban, Allaqıdır, Qoyanaq, Sarbas, Begimbet, Beknazar, Jauğaşar, Şaqantay, Qwlbaraq, Qwdabay, Naymantay, Säsen, Qwrmaş  odan  Sağındıq .

Sasenov S. bwrınğı Semey oblısı, Şwbartau audanı, Qosağaş auılında tuğan. 1985 j. «Gornıy» orta mektebin altın medal'men bitirgen. 1992 jılı Qazaqtıñ auıl şaruaşılıq institutın «auıl şaruşılığın elektrlendiru» mamandığı boyınşa tämämdağan. Eñbek jolın Şwbartau audanınıñ «Gornıy» sovhozında injener-elektrik (1992 j.) bolıp bastağan. 1993 – 1996 jıldarı sol sovhozda bas injener bolıp qızmet istegen.                         

1998 jıldan Almatı qalasında eñbek etti. 2002 j. 14 qaraşada Almatıda mezgilsiz qaytıs boldı. «Gornıy» (qazir Bayqoşqar) kenşarında jerlengen.

                          Tenteksarı    şejiresi

Torğay    babanıñ   birinşi   äyelinen   segiz   wl   bolğan :

-Teleu , Bölegen , Äbil, Qabıl , Arğanatı , Keyiken , Aytbay , Nısan .

Ekinşi   äyelinen : – Seksenbay , Toqsanbay .Üşinşi   äyelinen : -  Irısqwl , Qwyılıs .Teleuden: -Qaytarmıs, Tañğazıq, Şolaq, Däu, Qwlbaba, Joyıt, Şañ.

Bölegennen : – 15  wl , Jarqınbay , İlebay , Jolbay , Arıstanbay , Erkebay , Twğıl , Jidebay , Keñesbay , Keñesbek , Äli , Bobay , Rahmet , Bwğıbay , Naymanbay , Jarqın .Äbilden:- Jünis, Abılay,Qaseyin,Qwsayın, Särsenbay, Mwqametjan, Äseyin .Qabıldan: – Qaseyin, Qwsayın, Särsenbay , Janğabıl , Bayqadan , Burabay .

Keyikeden : – Böjey , Böjebay , Şyiş , Tüyinşi , Jarıqbas .   Aytbaydan   wrpaq   joq .   Nısannan : – Kökebay ( Köpbay ) , Küzenbay , Küzbay ( Kürekbay ) .

Torğay   babanıñ   ekinşi   äyelinen :   Seksenbaydan : – Qaumet , Twlanbay , Oynaqbay , Jaynaqbay , Köpjan , Baqabay , Kersarı , Buraşa , Tulaqbay  ( Sol  däuirde   bwlar  Sarıözek   degen   jerde   twradı   eken ) .

Toqsanbaydan : – Demeu , Marğanatı , Jaqay , Sayaq .Torğay   babanıñ   üşinşi   äyelinen : Irısqwldan   derek   joq . Qwyılıstan  : – Abdrahman , Erlibay , Jılğıs .  Qaytarmıstıñ   birinşi   äyelinen : – Parız , Bandat , Serğazı , Särsen , Säresi .  Ekinşi   äyelinen : – Biti , Bitim , Jäkeldi .  Üşinşi   äyelinen : – Meyirim , Aytmırza .  Tañğazıqtan : – Tättimbek .

Şolaqtan : – Taltüs , Tañatıs , Smağwl , Ibıray .

Däuden : – Smayıl , Babırbay , Jamansopı .

Qwlbabadan  Şibwt  jalğız  wl  bolğan , «Köktwmada»   twradı .

Joyıttan   wrpaq  joq .  Şañnan – Bayarıs .Jarqınbaydan : – Mwstapa , Omar .

İlebaydan   bir  bala   bar  edi . Jolbaydan   bala   joq .Arıstanbaydan  – Jwmadil .  Erkebaydan   wrpaq   joq .  Twğıldan , Jidebaydan  – derek   joq .

Kekesbaydan :  Düysenbek . Keñesbaydan wrpaq   joq .Äliden : – Qwrman , Seyit , Twmatay .Bobaydan   derek  joq .Raqımetten : – Düysekbay , Aqmetjan , Oralbek .

Bwğıbaydan  – Şınbay . Naymantaydan -  Matay . Jarqınnan -  Abılay .  Äbilden – Qaseyin .  Qaseyinnen : – Orazäli , Momıntay , Mwqatay , Orazbay , Jienbay , Qali , Akbar , Mwqaş .Qwsayın , Mwqametjan , Äseyinnen   wrpaq   joq   bolatın .  Qabıldıñ   Särsenbay   degen  wlınan   kezinde   bir  wl   bar .

Arğanatınıñ   Bijigit   degen   wlınan   Şengemit   degen   bir   wl   bar .

Böjeyden : – Mwqatay  . Mwqataydan : – Baymwqa , Mağauiya .

Böjebaydan : – Şuar , Sarı , Jeyneş .  Jarıqbastan   derek   joq .

Kökebaydan ( Köpbay ) : – Donbay , Besbek , Jaqıpbek .

Küzenbaydan : -  Omar , Ospan .Közbaydan ( Kürekbay )   belgisiz .

Toqsanbaydıñ  wlı   Demeuden : – Jomart , Baqay  degen   balalarınan   eki   wl   bolğan , attarın   bilmedim , Sayaq   degen   balasınan   bir   wl   bolğan .

Torğay   babanıñ   üşinşi    äyeliniñ   balalarınan    biletinim : – Jılğıs  , odan   Qojahmet , odan  Äsembay .  Barızdan : – Aydınköl , Şalqar , Şöptiköl   tuğan ,  Täneke , Bazar .Serğazıdan : – Beysenqwl .

Särsennen : – Bozay , Bozabay , Äkimbek ( Qaratay , Alatay ) .Qarataydan : – Eren , …Bitimnen   üş   wl   bar   edi , üşeui   de   opat   bolğan .

Jankeldiden   üş   wl  bar .Meyirimnen : – Jataqbay , … Alataydan : – Boşan .   Boşannan : – Ömirjan .Aytmırzadan : – Qwdaybergen .

Tättinbekten  eki   wl  bar   bolatın  .Şolaqtıñ   wlı   Taltüsten : – Isqaq , Süleymen , Sıdıq .Şolaqtıñ    wlı   Tañatıstan  wrpaq   joq  .

Şolaqtıñ   wlı   Smağwldan : – Joldas , Serik .

Şolaqtıñ   wlı   Ibıraydan : – Ağımjan , Jwmajan .

Bölegenniñ   twñğış   wlı  Jarqınbaydan : – Mwstafa .

Mwstafadan : – Twrsın , Qabdolda .Bölegenniñ   ekinşi   wlı  Omardan   bala   joq . .

    Qıtaydağı    Torğaylarğa  ( Tenteksarı   şejiresine )  qosımşa :

Barızdan : – Şalqarköl , Aydınköl , Dadanköl , Şöptiköl , Balaörik .

Şalqarkölden : – Toqay , Qajet , Kötiköl , Keñesjan , Nwrqız .

Aydınkölden : – Aytqan , Äben , Soltanköl , Maylıköl , Majit ( şeşen ).

Dadankölden   bala   joq .Şöptikölden : – Dihanköl , Sayranköl , Wranköl ( Ali ) , Aytbala (qız) .Toqaydan  : – Bilimbek , Ğılımbek , Nwrlanbek , Jaswlan .

Qajetten : – Barköl , Twrköl , Baqıtjan , Erkin , Erjan .

Kötikölden : – Jwmaş .Keñesjannan : – Arqat , Aynagül .

Aytqannan : – Bürkitbay .  Äbennen : – Abdolla , Karim , Raqımjan , Erbolat .

Soltankölden : – Marhaba .  Maylıkölden : – Maqsat , Ertöstik , Ermwrat .

Majitten   bir   qız .Şöptikölden : – Dihanköl .    Dihankölden : – Mädeni , Jämali , Jeñisqan .Sayrankölden : – Serikqali , Düysenqali , Berikqali .

Wrankölden ( Ali ) : – Bazarqali , Beysenqali . Aytbala   Ürjarda   twradı .

Mädeniden : – Jemisqan , Almärua .Jämalidan : – Abılay , Ayjüz , Aybala .

Bölegenniñ   wlı   Raqımetten : – Düysekbay , Ahmetjan , Oralbek .

Düysekbaydan : – Tenteksarı ( batır   bolğan ) .

Tenteksarıdan : – Nwrğiza , Nwrsipa , Baymolda  ( Qazaqstanda   qalğan ) .

Baymoldadan : – Edige , Erbolat , Abılay , Abay    ( Ayagözde   twradı ) .

Tenteksarıdan   Qıtayda   tuılğan    balalar : – Bekenbek , Orazhan , Töleuhan , Ädilhan , Nwrjamila , Güljamila .Bekenbek    äskerge   barıp    qaza   bolğan .

Orazhannan : – Nwrgülsim , Äygerim , Mazilan , Irıskeldi . Töleuhan , Ädilhan   degen   wldarı   erte   qaytıs   bolıptı .

                          Qıtaydağı    qırğız    anadan    tarağandar :

Jauqaşardan    Qoyanaq , odan   Meñlibay , odan    Esbay .

Esbaydan : – Aymağambet ,  Baymağambet  ( bwlar   Qazaqstanda    qalğan ) .

Jabıqbaydan : – Twrsınbay , Äubäkir , Asqar , Äbdi .

Twrsınbaydan : – Jünis , Nwrswltan , Soltanbek , Asanbek .

Jünisten : – Säulethan , Jwmabay  . Jwmabaydan : – Älen , Änuar , Anatay , Intay .

Älennen : – Nwrjan , Nwrlan , Baqtiyar .   Änuardan  -  Bağdat .

Anataydan : – Ayqın , Arşın .  Intaydan  – Baqmwrat .

Nwrswltannan : – Mwratbek , Jazı .   Mwratbekten -  Nwrdäulet.

Asanbekten  : – Erğali , Ermwhamet . Nwrdäuletten  -  Ashat .

Jäzi  men  Swltanbekten  wrpaq   joq .

Erğalidan : – Ğalım , Uäli , Nwräli , Qali , Mwrat , Ädil .

Ğalımnan – Añsar . Uäliden – Qaynar . Asqardan  – Qaripolda .

Qaripoldadan  – Ayqın .  Ayqınnan  – Aydın .     

Qıtaydağı   İleniñ   Qorğas   audanındağı   Şaqantay    wrpaqtarı . 

İleniñ   Qorğas   audanında   Şaqantay    wrpağınan   30   tütindey   bar . Äjelerimiz   turalı   eki   türli    derek   bar :

1.  Şaqantay    babamız   qırğızdardı    şapqanda   « qaraqalpaq»   degen   qızdı   alıp   kelgen , biz  sol   qaraqalpaq    degen   eñ    kişkene   äyelinen    taraydı    ekenbiz ….

2. Tağı   bir   äñgimede   bizderdi    Şaqañnıñ    qırğız   äyelinen    taraydı   deydi .

Şaqantay    wrpağı   Jabıqbay   Qazaqstannan   Qıtaydıñ   Şiñgil    audanına  , odan   İleniñ   Qorğas   audanına   kelip    qonıstanıptı .  Jabıqbaydıñ     Aymağambet , Baymağambet   degen    balaları   Qazaqstanda    qalıptı .

Jabıqbaydan :  Twrsınbay , Äubäkir , Asqar , Äbdi  ;

Twrsınbaydan :  Jünis , Nwrswltan , Swltanbek , Äsinbek ;

Jünisten :  Säuletqan , Jwmabay . Säuletqan   qaytıs  bolğan .

Jwmabaydan : Älen , Änuar , Anatay , Intay ; Älennen   Nwrjan , Nwrlan , Bağitar

Nwrjannan :  Il'yas ;    Änuardan  :   Bağdat ;

Anataydan :   Ayqın , Arşın ;   Intaydan  :  Baqmwrat ;

Nwrswltannan :  Mwratbek , Jäzi ;   Mwratbekten  :  Nwrdäulet ;

Nwrdäuletten  :   Ashat ;  Swltanbekten   bala    joq .   Äsinbekten  :  Erğali , Ermäğambet ;  Erğalidan :  Ğalım , Uäli , Nwräli , Ğali , Mwrat , Ädil ;    Ğalımnan    Aqsar ; Uäliden :  Qaynar  ; Asqardan :  Ğaripolda ;   Ğaripoldadan  :  Ayqın ;

Ayqınnan :  Aydın ;Äbdiden  :  Sıdıq , Mwqametjan , Orazbay , Jwmağali ;

Sıdıqtan  :  Särsebek ;   Särsebekten  Ramazan , Rayqan ;

Ramazannan  :  Mağjan ;  Mwqametjannan  : Nwrlan , Erkin , Nwrdäulet ;

Nwrlannan  : Nwrbaqıt , Erbaqıt ;  Erkinnen : Erbol , Erlan  ;

Nwrswltannıñ    Nwrdäuletinen   : Erşat , Ersin ;

Orazbaydan  : Jarqın , Twrsın , Ermek ;   Jarqınnan : Esqan , Nazar ;

Jwmağalidan    Nwrğali , Serik .  Narimannan : – Amankeldi , Amanjol .

Amankeldiden : -  Esbol , Dosbol . Amanboldan    bir   wl   bar .

Qojaqmetten : – Äkiramhan , Töleu , Töleş , Böden , Bekeş , Gülia ( qız)

Bödennen :  Esqat .Qwlbaraq , Tınıbek , Begim , Ospanqwl , Nığımet .

Nığımetten   : – Toqan , Ayqın .

Baybatırwlı Iqım 1876 jılı tuğan. 1937 jılı 14 qaraşada atılğan.
Kerey – Jastaban – Şaqantay – Soqırşebek – Baybatır – Iqım
Iqımnan jalğız wrpaq  - Qazına Iqımqızı 1916 jılı tuıp, 1978 jılı ömirden ötti.

                                   Müşel    turalı                            

On eki jıl – on eki hayuandar atımen tañbalanadı: tışqan, siır, barıs, qoyan, wlu, jılan, jılqı, qoy, meşin, tauıq, it, doñız. Qazaqta müşelden ötkende – täube dep, sadaqa taratqan. «Müşeliñiz qwttı bolsın» – dep qwttıqtap otırğan. «Jeti müşel jasağannıñ janı peyişte boladı» – degen de söz bar :

Tışqan 1900  1912  1924  1936  1948  1960  1972  1984  1996  2008  2020

Siır      1901  1913  1925  1937  1949  1961  1973  1985  1997  2009  2021

Barıs    1902  1914  1926  1938  1950   1962  1974  1986  1998  2010  2022

Qoyan      1903  1915  1927  1939  1951  1963   1975  1987  1999  2011  2023

Wlu       1904  1916  1928  1940   1952  1964   1976  1988  2000  2012  2024

Jılan  1905  1917  1929  1941   1953  1965   1977  1989  2001  2013  2025

Jılqı  1906  1918  1930  1942  1954  1966   1978   1990  2002  2014  2026

Qoy        1907  1919  1931  1943  1955  1967   1979   1991  2003  2015  2027

Meşin   1908  1920  1932  1944  1956  1968   1980   1992  2004  2016  2028

Tauıq    1909  1921  1933  1945  1957  1969   1981   1993  2005  2017  2029

It         1910  1922  1934  1946  1958   1970   1982  1994  2006  2018   2030

Doñız   1911  1923  1934   1947  1959   1971    1983   1995  2007  2019   2031

Şaqantay  turalı elge tarap ketken  äñgimeler

Şaqañ  Jañıl  bäybişege  üylengennen  keyin, özi qaru-jarağımen, nökerlerin ertip köşti qorğap, al Jañıl bäybişe jorğağa mingen sän – saltanatımen köştiñ aldında kele jatadı. Bwl kezde küñi qalmaq qızı Eñke jayau tüyeni jetektep köşke ilesip, qorlıqqa şıdamay Şaqantay batır qasınan ötip bara jatqanda äldeneni aytıp, nazalanıp söylep qoyadı.
- Men ötip bara jatqanda nege söyleysiñ? – dep, Şaqañ sadağın jwlıp alıp Eñkeni atıp jiberedi de, özi alğa jürip ketedi. Böksesinen sadaqtıñ oğı tigen Eñke ekbetinen tüsip, qanğa bögip jatadı. Köş toqtap, u-şu bolıp, köş aldında ketip bara jatqan Jañıl bäybişege habar jetedi. Oqiğa bolğan jerge kelse, ekpetinen jatqan Eñke sadaqtıñ jebesin eşkimge alğızbay «meni kim atsa, sol kelip jebeni özi suırsın, äytpese osı jerde ölemin» - dep jatqan küñdi köredi de, Jañıl aldıñğı jaqqa ozıp ketken Şaqaña kisi şaptırıp şaqırtadı. Şaqañ da bäybişeniñ şaqıruımen qayta kelgende Jañıl oğan: «Jebeni öziñ suırıp al», – dep aytadı. Atınan qarğıp tüsken batır Eñkeniñ etegin köterip, bir ayağımen böksesinen basıp twrıp, qolımen jebeni suırıp alıp laqtırıp jiberedi de, ketpekşi bolıp ıñğaylana bastağanda Jañıl özine şaqırıp alıp: – Batırım, sen öz ağattığıñdı öziñ juıp, öz qolıñmen sadaq jebesin suırdıñ. Sen Eñkeniñ etegin köterip, onıñ tänine qolıñdı tigizdiñ, endi sol ayıbıñ üşin osı Eñkeni toqaldıqqa alasıñ, – dep, köşti toqtatıp, üy tikkizip toy jasaydı. Sol Eñkeniñ ziratı büginde Semey oblısı, Şwbartau audanı, «Alğabas» sovhozınıñ jerinde Malgeldiden tömen twrğan kümbez zirat. Eñkeden Qwlbaraq degen jalğız wl tuğan. Şaqantay wrpaqtarınıñ  işindegi eñ köp ösken atalardıñ biri.
… Şaqantay  bäybişesi Jañıl öte aqıldı, el qamın, wrpaq ösuin oylağan danışpan ana bolsa kerek. Osı Jañıl Şaqaña özinen basqa on eki äyel äperip, öz qolınan otau şığarıp otırğan. Şaqantayğa «Batırım, sen jorıqta jüresiñ, el aralap, añ qağıp ketetin, auılıñda bolmaytın köp künderiñ boladı, sol saparlarıñnan qaytqanda qay auılıña kelseñ de jetektegen tüyeñdi baqırtıp, auıl itterin abalatıp, öziñ dauıstap dıbıs berip, eldi dabırlatıp kel», – deydi eken. Mwnısı «qanşama senimdi degenmen äyelderiñ seniñ köziñe näpsisin tiya almay şöp saluı mümkin. Al, sen ün-tünsiz kelip üstinen tüsseñ  bireui jazım boladı, el bülinedi, şırqımız bwzıladı, sondıqtan sen jolauşılap qaytqanda dabırlatıp kelseñ, kinäli adam özi de ketip qaladı. Al, äyelderiñ ekiqabat bolsa, onıñ bäri seniñ balañ, wrpağıñ bolıp ösedi», – dep aytıp otıradı eken. Osı bäybişeniñ aytqanı kelip, Şaqañ wrpağı rulı elge aynalıp köbeyse, özi osı eldiñ wranına aynaldı, jarıqtıq.
… Şaqantay wrpaqtarı öziniñ közi tirisinde ösip, birneşe auıl bolıp jağalay otırğanda, kerey eline basqa elden eki jolauşı jigitter keledi. El şetine ilingen soñ är auılğa toqtap: «Mınau kimniñ auılı, anau kimniñ auılı» – dep swraytın ädet boyınşa jağalap kele jatadı. Qay auılğa soqsa da, «mınau kimniñ auılı» dep swrasa da: – «Şaqantay auılı», «Şaqañnıñ pälenşe degen balasınıñ auılı», – dep qaytalana beredi. Tek «Şaqantay auılı, Şaqañ auılı» degen sözden basqa eşteñe estimegen eki jigit nazalanıp, kelesi bir auılğa kelgende attan tüsirip jatqan Şaqañnıñ öz auılınıñ jigitterine de:
Kimniñ auılı? – degen saualdarın qoyadı. Bwl auıldı «Şaqantay auılı» – deydi, sonda degbirsiz eki jigit:  «Qızıñdı wrayın, El şetine kirgennen ana auılğa barsañ da, «Şaqantay auılı», mına auılğa barsañ da «Şaqantay auılı» – netken köp auıl?» Ösip ketken el, qızıñdı pälen eteyin» – dep boğauız söz aytıp, balağattap attarınan tüsip, qonaq üyge kirip, ornalasıp jatadı. Auılğa kelgen jolauşınıñ kimder ekenin el ağasına habarlaytın salt boyınşa Şaqaña da eki jolauşı jigitterdiñ basqa elden kelgenin, al olardıñ degbirsizdenip «qızıñdı wrayın, netken köp auıl» – dep balağattağandarın da jetkizip qoyadı. Şaqañ qonaq käde boyınşa mal soyğızıp kütkizedi de, «bwl jigitterdi bir sınayıq, boqtap qızıñdı wrayın», – dese nağız erkek azamattar ma, joq, älde auzınan boqtıq ketpeytin bılapıt, qoldarınan tük kelmeytin qıdırmaşılar ma» – dep, jigitterine tapsırma beredi. Qonaqtar tamağın işip, el jatarda eki jigittiñ jatqan üyine öziniñ auılınıñ eki qızın qosa tösek saldırıp, bir üyge tünep şığuğa jeñgeleri arqılı tapsırma beredi de: eger eki jigit nağız er-azamattar bolıp, qızdardıñ qoynına barsa solarğa üylendirip, ekeuin küyeu jigit etip, qızdarın wzatıp, toy jasaytının, al auzımen aytqandarın isimen istemese basqaday şara qoldanıp, elge masqara jasap, abıroyların tögetinin auıl adamdarına eskertedi. Erteñinde qonaqtar twrğan soñ qızdarın şaqırtıp, jolauşı eki jigitpen qızdar arasında eşteñe bolmağanın, jigitterdiñ jüreksinip qızdardıñ qoynına bara almağandarına közderi jetken soñ eki jigitti şaqırtıp aladı da, keşe el şetine ilingennen bastap istegen qılıqtarın, boqtağandarın moyındatıp, auızdarımen aytqandarın qızdardı qastarına salıp jatqızğanda da qızdarğa tiise  almağan, al olardıñ tek boqtampaz, el büldirgiş, qoldarınan eşteñe kelmeytinin, erkek boluğa ılayıq adamdar emes ekenin eskertip, ayıptarına ätek bolatındarın aytadı. Auıldağı qojanı şaqırtıp, ekeuiniñ de erkektik bezderin sılıtıp alıp tastatqızadı da ätek (erkekşora) jasap, jazılğanşa wstap, eline qaytarıp jiberedi. Mine, bwl äñgime de el arasında añız bolıp tarap, Şaqantay turalı aytılatın köp añızdardıñ birine aynaldı. Bwl bir estigen kisige qatıgezdik bolıp körinui de mümkin, al şındığında bwl qatıgezdik emes, «añdamay söylegen – auırmay öledi» – degen osı. Şaqañ wzaq jasap 1793 jılı, yağni, 87 jasında Baqanas boyındağı Qarauıl töbe basında qaytıs bolğan. Bwrın tek tastan üyilgen qorım zirat qana bolsa, keyin ülken kümbezge aynalğan. Şaqantay qabiriniñ sol jağında üş – tört qadam biikteu jerde tağı bir qabir – qorım tas bar. Ol Mataqtıñ ziratı, Jastaban Kerey Begimbettiñ Beknazar – Qosay, Beknazardan Qwdayberdi, odan Maybasar men Jauğaşar (Alşañ) tuadı. Maybasardan Mataq, Jauğaşardan Şaqantay tuadı, yağni Mataq pen Şaqantay nemere – tuıs. Mataq Şaqañnıñ nemere ağası, batır adam. Ekeui tiri künderinde jauğa birge attansa da, auıl işinde, ağayın arasında älde bir kikiljiñmen tatu bolmasa kerek. Osı arazdıq Mataq qaytıs bolğannan keyin Şaqañnıñ: «Men ölgende Mataqtan tömenirek jerge qoyıñdar tirşiligimizde arazdasıp, kerisip jür edik, ölgende o düniede qatar jatayıq, meniñ jasım kişi, sondıqtan Mataq qabirinen tömenirek jatayın» – degen wlağattı sözi keyingi wrpaqqa ülgi bolarlıq. Şaqantay batırğa ülken kümbez – keşen 1993 jılı, yağni, qaytıs bolğannan keyin 200 jıldan keyin aq kirpişten örilip soğıldı. Sol jazda kümbez salınıp bitken soñ babalarımızğa ülken as berilip, qwran bağıştaladı. Şaqantaydıñ Jañıl bäybişesiniñ de qorım ziratı Qarauıl töbede, Şaqañ kümbeziniñ qasında. Qarauıl töbeniñ aynalasındağı kümbez zirattar jäne beyitter Şaqantay balaları men wrpaqtarınıñ jerlengen jeri. Qarauıl töbe kieli, qasietti jer sanaladı. Ötip bara jatqan köş, jolauşı nemese sapardağı adamdar bayaulatıp, köliginen tüsip, bata oqıp sıyınıp ötedi.

… «Elden  eldiñ  nesi  artıq , asıp  tuğan  eri  artıq»  degendey , batırlardıñ  tabiğatı  wqsas , köbi  tağdırlas  bolıp  keledi .Solardıñ  işinde  qaytalanbas  twlğa , qaharlı  qolbasşı , jolı  bölek , sipatı  basqa  biren  saran  ğajayıp  qırandar  ömirden  dürildetip  ötipti . Erteñgige  auaday  kerek  asıl  qazına , ösiet  pen  önege  tastap  ketipti .  Onıñ  esimi – Edige  tektes  Şaqantay  batır . Şeşuşi  ayqastardıñ  şeberi, «qırği»  atanğan , joyqın, swrapıl   şabuıldardıñ  qolbasşısı  Şaqantaydıñ  şeksiz   erlikterine  toqtalıp  jatpay , batırdıñ  basqa  qırların  bayandamaqpız . Ä. Bökeyhanov , M. Tınışpaev , M. Äuezovterdiñ  şığarmalarında  Şaqantay  esimi  aytıladı . Ol Şaqantay , Alşañ , Jauqaşar  degen  attarmen  de  aytıla  beredi . Wlt  tağdırın  elden  erek tüsingen  ol  qazaqtıñ  ösuine , damuına  özgeşe  üles  qostı. Ru, taypaların  öz  jerlerine  bastap  alğaşqı  ornalastıruşılardıñ  eñ  beldileriniñ  biri  boldı . Arqa , Şığıs , Jetisu  aymaqtarında  onıñ  izi  jatır . Onıñ  wldarı  21  auıl  qwrağan. Ru  atına   12 wl  köterilgen . Onıñ  näreste , balalıq , jastıq  ömirtarihın  aytıp  köreyik . Özge  näresteler  ge  wqsamaytın  bala   Jauqaşar – Jamaldan  tuadı . Bası  ülken , tabanı  jalpaq , denesi  iri  bala  otbasın  äbigerge  tüsiredi , besikke  simaydı . Atası  Qwdayberdi   men  äjesi  Kerbike  balağa  arnap  «büktemeli  besik»  istetedi . Jıljımalı , aspalı  «Şaqantay  besik» – hh   ğasırğa  deyin  saqtalğan .

                      Şaqanğa  besik  şaq  kelmey ,

                      Şağıla  bergen  şıtınap .

                      Bau  men  tañğış  üzilgen ,

                      Şirense  bala  jatıp  ap .

Bala  jeti  jasqa  tolğanda  15  jastağı  bozbaladay  köringen .

                          Qwlmambettiñ   tolğauınan 

                           Şaqantayğa  ne  kerek:                                 

   Jılqı , kiik  örgizgen,                       Dwşpan  kesip  ötpeytin ,

Arqaday  alıp  jon  kerek .                 Ebidey  soqqan  jel  kerek.

Atalar  keñes  qwratın ,                      Mäñgilik  aqqan  dariya ,

Aybındı  biik  tör  kerek .                  Sır, Ertistey  su  kerek .

Aldınan  wlan  jetkizgen ,                   Jeti  jwrttı  suarğan ,

Aybındı  batır  el  kerek.                  Kök  teñizdey  köl  kerek .

Basına  bögde  şıqpaytın,                  Jas  qatınnıñ  wyqısın,

Alatau  asqar  tau  kerek .                      Jas  balanıñ  külkisin ,

                                                                              Bwzdırmaytın  han  kerek .

Beknazarwlı  Qojageldiniñ  Şaqantaydı  bağalauı:

Şaqantayğa  äkelik  senimmen , köregendilikpen  qarağan . Tolıp  jatqan  keselden, mıñ  bir  attı  päle  men  qaterden  araşalaptı . Şaqantay – Maybasar  arazdığına  tosqauıl  qoyğan . Şaqantay  öziniñ  aynalasında  – aqın, änşi  men  küyşi , täuip , şeşen, barlauşı, añşı , sırnayşı, sıbızğışı, barabanşılardı  wstağan . Onıñ  sırtında  dauılpaz, dudığa, dabıl, qoñırauşılar  bar . Şaqantay   sarbaz  tañdauda  qatelespegen . Qolğa  tüsken  twtqındarğa  erekşe  qaraptı . Olardıñ  janın  saqtap,  jeke – jeke  auıl  jasaptı . Öz  mañına  Şaqantay  dästürin  ornatıptı . Şaqantay  şeşimi  bwzılmağan  , dau  tuğızbağan Ädilettigimen , qataldığımen  alıs  aymaqtarğa  tanımal  bolğan…

Jılqı  men  tüye  ösirude  talay  körşilerinen  ozğan. «Şaqantaydıñ  qwlası» , «Şürşittiñ  qara  jılqısı»  attı  twqımı  bölek  januarlar  1916 jılğa jetken. Şürşittiñ on mıñ asıl twqımdı qara-kök jılqısın, Qisıqbastıñ  atan  tüyelerin , bir  «moynaq» tolı  altın  wstağanın kim  bilmeydi . Qwlbaraq  pen  Baybaraqtıñ  qwla  tüsti   jılqıları  körşi  elderge  de  belgili  bolğan …

Şaqantay  ortasınıñ  önerdiñ  san  salasımen  şwğıldanğanın  el  jır  etedi . Jorıqtan  oralğanda  Şaqantay  sarbazdarı  sırnaylatıp, kerneyletip , baraban  soğıp auılğa  belgi  beretin. Bäyjigit  küyşiniñ  äskeri, jorıq  küyleri  «Şaqantay  marşına», «Tamaşa»  attı  küylerge aynalğan . Osı  küylerdi  ürmeli, soqpalı, qaqpalı  aspaptarmen  jañbırlı, jeldi  künderi  oynağanda  erekşe  äserli, keyde  üreyli  ün  beretin . Äsirese  Şaqañ  dudığa degen muzıkalıq  aspaptı 14  jasınan  qoınan  tastamağan.. Şaqantay äkesi  Alşañday  «alşañ»  basıp  jürgen. Şaşı  künge  şağılısqanda  ottay  qızarıp  körinedi  eken . Beti  qızıl  şıraylı, nwrlı bolğan. Jauqaşar – Jamaldan  asıl  tuğan  Şaqantaydan  örbigen  qızılşıraylı  lar, qızılşaştılar, şağırlar, qaldılar, meñdiler, aqsarılar, qaratorılar, şoyqaralar…  bügin  de  barşılıq .

           Jañıl  bir  elge  qwt  bolğan , Eñke  ıq  bolğan  desedi .

                  Soqır, Şebek, Sauısqan, Bwrğı, Süyir,

                  Eñkege -Alma, Toyan, Qorjın  bolğan  üyir.

                  Jañılğa – Däripjap  pen Qırğız, Qalpaq,

                  Haq  tağala  baq  berdi, şıqtı  büyir.

Eñke  darındı  ana  eken, bäybişege  jağıp  bir  taypa  elge  tirek  bolıptı. Jañıl  bäybişeniñ  ösietimen  Eñkege  biik , Jañılğa  ortaşa  kesene  salınğan. Eñbeksiz  jatpağan, közderin  satpağan, batırı men  aqını  köp  el- kedey  bolmas. Küşke  sengennen göri, käsipke, pısıqtıqqa beyimdilik  kerek  şığar , dep  otıradı  eken…

Neşe  aluan  önerdiñ , käsiptiñ  türlerine  Şaqantay  ortası  beyim  bolğan. Şöpşimelik käsip, täuiptik  öner, ot  qaru  jasau, jauıngerlik  saz,  Bäyjigittiñ  muzıkalıq  aspaptarı, «Sadır»  monşa – Şaqantay  jigitterine  tanıs  edi . Şaqantay  öz  küşimen  100 şaqtı  sarbaz,  Olar 12  auılğa  toptasqan . Şaqañ  tentekterin  ölimge  kespegen , auır  jaza  qamşı, şıbıq  düre  bolğan … Şaqañnıñ 22  wlı 12 auıl  bolıp  Baqanas  özeniniñ  boyına  ornalasqan  körinedi . Özi  80-nen   asqanda  üydiñ  janındağı  töbeniñ  basına  barıp , aqsaqaldarmen  äñgime  düken  qwrıp  otıradı  eken . Sonda  balaları, nemereleri  kelip  sälem  bergende, keybirin  tanımay  , şeşesiniñ  atın  swrap  otırğan . Batır  dünie

salğanda  onıñ  äyelderi  men  balaları  birin – biri  tani  bermegen . Jañıl  men  Şaqantay  Arqağa  qayta  kelgende Beknazar , Qosay  jwrtı jartı  audandıq  jerdi  bosatıp  Jañılğa  erulik  dep  sıyğa  tartqan . Ol  jer  bügingi  Baqanas  özeni , Qarauıl  töbe , Qosağaş , Egizqızıl  aymağı.

                                             MAZMWNI :

1.  Şaqantaydıñ   ata    tekteri   turalı   estip  bilgenderimiz …………   2
2.  Orta  zamandağı  kereyler…………………………………………………………..  6
3.  Şaqantay…………………………………………………………………………………….14
4.  Jobalay  bi…………………………………………………………………………………28

7.    Bayqotan  bi……………………………….. …………………………………………….. 33

8.    Toman bi , Begeş  şeşen ………………………………………………………  35 -36

9.    Nwralı  batır ……………………………………………………………………………. 38

10.  Şürşit  Qwlbaraqwlı  ……………………………………………………………….. 39

11.  Uäyis  Şondıbaywlı ………………………………………………………………….  39

12.  Beysembay  Toysarin  …………………………………………………………………. 43

13.  Şwbartaudan şıqqan belgili azamattar turalı  …………………………. 54

14.  Tenteksarı  şejiresi…………………………………………………………………..  82

15.  Müşel  turalı ……………………………………………………………………………. 85

16. Şaqantay turalı elge tarap ketken äñgimeler ……………………………..  85

16.  Şejire  kestesi  (shema) ………………………………………………………………. 90

17.  Mazmwnı …………………………………………………………………………… ………

(Mwqabanıñ  soñğı  betine)

Töltay Taytöleu Isqaqwlı  (1942 j. tuğan)

Abaq Kerey, Jastaban, Begimbet, Beknazar, Qwdayberdi, Jauqaşar, Şaqantay (Eñke), Qwlbaraq, Şürşit, Mwsabek, Töltay, Isqaq odan Taytöleu.

Töltaev T. bwrınğı Taldıqorğan oblısı, Sarqant audanı, Antonovka (Qazirgi atı Qoylıq) selosında 1942 jılı tuğan. Äkesi Isqaq baydıñ   balası   dep   qudalanğan  soñ , 1931 jıldarı   Sarqant   audanına   kelip   qonıstanğan  , 1942 j.  Wlı   Otan   soğısına   şaqırılıp ,  eki   aydan    keyin qaytıs bolğan. Töltaev   T.  1950 jılı orta mektepke tüsip, 1960 jılı on jıldıqtı Sarqant  qalasında  bitirgen . 1967  jılı  Kirov atındağı QazMU-nıñ mehanika jäne matematika fakul'tetin bitirgen. Eñbek jolın 1967 jılı Qazaq KSR Josparlau Komitetiniñ Esepteu ortalığında bastadı.

1972-1992 jıldarı birneşe Minstrlikterdiñ Esepteu Ortalıqtarında komp'yuterge bağdarlama qwrudı wyımdastıru salasında eñbek etti.

1992 jıldan osı uaqıtqa deyin «Respublikalıq informaciya esepteu ortalığı» Jauapkerşiligi  Şekteuli  Seriktestiginiñ  törağası . Almatı  qalasınıñ Audandıq, Qalalıq Äkimşilikteriniñ Qwrmet Gramotalarımen , «Qazaqstan Konstituciyasına 10 jıl» (2005), «10-jıl  Astana» (2008) merekelik medal'darımen   marapattalğan.

2016  jılı   «Ayagöz  audanınıñ  qwrmetti  azamatı»  atağı  berildi .

Jwbayı  Alşınbaeva  Esentay , joğarğı  oqu  orındarında  wstazdıq  qızmet  etedi , fizika – matematika  ğılımdarınıñ  kandidatı , professor .

Bir  wlı , eki  qızdarı , bes  nemere ,  bir  şöbereleri  bar .