اۆتورى:

تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا قاناتتاس وتىرعان رۋلار توپتاستىرىلىپ، ءوز تۇرعان وڭىرلەرىدەگى جاڭا ءجۇز بىرلەستىگىنە كىردى. 1456جىلى قازاق حاندىعى ەڭ العاش قۇرىلعان جەر شۋ، تالاس وزەندەرىنىڭ بويى ەدى. مىنە وسى قاراشاڭىراقتىڭ ورنى مەن ونىڭ اينالاسىنداعى جەتىسۋ، الاتاۋ، قاراتاۋ ايماقتارىنداعى رۋلار ۇلى ءجۇز دەپ اتالدى. قازاق حاندىعى قۇرىلعان كەزدەن باستاپ شەشۋشى رول اتقارىپ كەلە جاتقان ىرگەلى التى ۇلىس ورتا ءجۇز بولىپ بىرىكتىرىلدى. ولار التاي-ەرتىس، تارباعاتاي، سارى ارقا، ءسىبىر، بالقاش، سىردىڭ ورتا اعىسى وڭىرلەرىن الىپ جاتتى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا كەيىنىرەك قوسىلعان ەدىل-جايىقتاعى رۋلار كىشى ءجۇز بولىپ توپتاستىرىلدى. سول كەزدە قوڭىرات ۇلىسى ورتا ءجۇز بىرلەستىگىنە ەندى.

بۇل قازاق ۇلكەن يمپەريانىڭ قاراشاڭىراعىندا وتىرعان ۇلت. بىرلىككە كەلگەن سوڭعى ۋاقىتتاعى اتاۋى – قازاق. قازاقتىڭ ىشىندە ەۋرو-ازياداعى بارشا حالىقتارعا ءوڭى ۇقسايتىن ادامدى تابا الاسىز ءارى بۇگىنگى قازاقتار ەۋرو-ازياداعى بارشا حالىقتاردىڭ ءتىلىن جىلدام ءارى اكسەنتسىز مەڭگەرىپ كەتە الادى، ەلىكتەگىش كەلەتىنىمىز سودان. بىراق، افريكا تىلدەرى مەن كامبودجا تىلدەرىن مەڭگەرۋ بىزگە قيىنعا سوعادى. ويتكەنى، ۇلتتىڭ قان قۇرامىندا ولاردىڭ قانى جوق. ءبىر عانا ۇلتىمىزدان گەنەتيكانىڭ وتە كوپ ءتۇرى تابىلادى. باس سۇيەكتەرىمىز، شاشتارىمىز، بەت تەرىلەرىمىز دە ءارتۇرلى. كوپ ءتۇرلى حالىقتىڭ قانىنىڭ قوسىلىسىنان قۇرالعان قازاق سۇلۋ ۇلت بولدى، بەت تەرىسى بەرىك، دەنە ءبىتىمى ساپالى، بالالارىنىڭ ميى العىر جۇرت بولدى. كوپ حالىق ءبىر جەرگەك ەلىپ توعىسقان سوڭ سوزدىك قورىمىز دا وتە باي بولدى. التىن وردا كەزىن ايتساق تا، ودان بۇرىنعى ۋاقىتقا كوز جۇگىرتسەك تە، ءبىز يمپەييالىق حالىق بولعان سوڭ سان ءتۇرلى ۇلت پەن ۇلىستىڭ ۇيىسىپ، قىپشاقتانۋىنان پايدا بولعانبىز. قازاقتىڭ ون پايىزى كوك كوز، اق ناسىلدىگە جاتادى. سيرەك بولسادا ەسكى كەزدە كىرگەن قارا ناسىلدىلەردىڭ ۇرقى رەتىندە وتە قارا، ەرىنى ۇلكەن ادامدار دا ارامىزدا كەزدەسەدى. ەسكى كەزدەگى دۇنيە ءجۇزىنىڭ ءتارتىبىن بۇگىنگى اعىلشىن ءتىلدى وداقتاستار سياقتى قاداعالاپ وتىرعان قاۋىم ءبىز ەدىك. ويتكەنى، التىن وردا بولىپ، قىتايدا قۇبىلاي حان بولىپ، شاعاتاي ۇلىسى بولىپ، يراندا الاۋ(حۋلاگۋ) باتىر، ءۇندىستاندا ۇلى موعول يمپەرياسى بولىپ ازيانى، شىعىس ەۋروپانى شەڭگەلدەسەك، وسپان تۇرىكتەرى ەۋروپانى تاعى ءبىر جاقتان قىسىپ وتىردى. بەيبارىس باستاعان ۇلدارىمىز مىسىردى بيلەپ، افريكاعا سەس بولىپ وتىردى. ول كەزدە بۇگىنگى قوس امەريكا قۇرلىعى ءسوز ەتىلمەيتىن.

كۇنى كەشە عانا دەيمىز با، شىڭعىس حان باستاعان التاي تاراۋىنان تاراعان بۇگىنگى قازاقتىڭ 60 پايىزىن ۇستاپ وتىرعان ۇلىستار. ەسكى ۋاقىتتا ءبىر ەلدىڭ ءبىر ەلدى ىعىستىرىپ وتىرۋى قالىپتى قۇبىلىس بولاتىن. بۇگىنگى كىشى ءجۇز اتانىپ وتىرعان الشىندار، ەسكى كۇندە الشى-تاتار اتانىپ التايدى مەكەن ەتىپ، شىڭعىس حاننىڭ ارقاسىندا بەجەنەكتەردى قۋىپ سالىپ، التايدان باتىسقا شاۋىپ بۇگىنگى سىردان باستاپ جايىققا دەيىنگى جەردى يەلەپ الدى. قوڭىراتتار سىر مەن ءامۋدىڭ اراسىن يەلەپ، شىعىس قىتاي جەرىندەگى بايىرعى اتاجۇرتى بولعان بايسىننىڭ اتاۋىن الا كەلگەن. جالايىر جەتىسۋعا كوشىپ كەلدى.

كەشەگى اتى دۇركىرەگەن لياو، ياعني قارا قىتاي، قيدان پاتشالىعىنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ كوبى نايماننىڭ ىشىندە تولەگەتاي بىرلەستىگى ءبولىپ(تورت تولەگەتاي رۋىنىڭ شەجىرەلىك اكەسى قىتاي بي دەگەن ادام), ءبىرازى قىتاي-قىپشاق، باسقا رۋلاردا. ولاردىڭ بۇگىنگى قىتاي مەملەكەتىندەگى حان ۇلتىمەن تۇك قاتىسى جوق. كەشەگى عۇنداردىڭ مۇراگەرى قوڭىراتتار دا ءبىر اتادان تاراعانداي بولىپ ورتامىزدا وتىر. كەشەگى قيماق قاعاناتىن قۇرعان يباقتار، بۇگىنگى اباقتار كەرەيدىڭ ءبىر سالاسى بولىپ قازاق اتانىپ وتىر. جاۋگەرشىلىكتە بارىمتالانعان، ءوزى كەلىپ سىڭگەن قىزىلباس، قالماق، قىرعىزدان تىس، قازاقستان توپىراعىنا كەلگەن اراب حالقىنان قوجا رۋىنىڭ ءار تاراۋى قالىپتاستى. وسىلاي دا وسىلاي توعىسقان قان قانشاما، ولاردىڭ الدى رۋ بولىپ قالىپتاسىپ كەتكەن، سوڭى جەكە اتى بولىپ كەتكەن. دۇركىرەگەن قىپشاق قاعاناتىنىڭ يەلەرى بولعان قىپشاقتار دا ءبىر ۋىعىمىز بولىپ شاڭىراعىمىزعا شانشىلىپ وتىر. بۇلاردىڭ ءبارى ەرتەدە ءبىر-ءبىر ۇلت، ءبىر-ءبىر شەت مەملەكەت ەدى، ءبارىمىز ءبىر ارناعا قۇيىلىپ اسقاق الاش بولدىق. ءالحامدۋليللا، قىرىق تەمىردىڭ قىلاۋىنان ۇلت بولىپ ۇيىسىپ وتىرمىز. قازاقتىڭ بىرەۋ رۋىن كەمسىتسە اتىپ تۇراتىنى، قازاقتى كەمسىتسە كوپ نازار اۋدارمايتىنى سودان. ويتكەنى، رۋ اتى – ونىڭ ەسكى كەزدەگى ۇلتىنىڭ اتى.

ابىلقايىر حاننىڭ قاراماعىنداعى ەلدىڭ التىن وردا حانى وزبەك حاننىڭ اتىنا بايلانىستى وزبەكتەر دەپ اتالۋى، التىن وردا حانى نوعاي حاننىڭ اتىنا بايلانىستى تاتار اتانعان جۇرتىمىزدىڭ ءبىر ءبولىمىنىڭ نوعايلار اتانۋى، تۇعىرىل حاننىڭ ۇرپاق قاۋىمى بولعان تورعاۋىتتاردىڭ ەدىل وزەنىنىڭ بويىندا قالماق حان ۇلىسى دەپ اتالاتىن حاندىق قۇرىپ، حاندىقتىڭ اتاۋىن بىزگە بەلگىسىز بولعان قالماق حان دەيتىن ارۋاقتى ادامنىڭ اتىنا باعىشتاۋى، كەيىن سول سەبەپتى قالماق اتانىپ كەتكەنى، قيماق قاعاناتىنىڭ تۇڭعىش حانى تاتار حان دەگەن ادامنىڭ اتىنا بايلانىستى ءبىر قاۋىم ەلدىڭ تاتار اتانىپ كەتكەنى، كەرەي شەجىرەسىندەگى قارا بي دەپ اتالاتىن ەسكى حاننىڭ اتىنا بايلانىستى وعان قاراعان ءبىر قاۋىم ەلدىڭ قارايت(كەرەيت) بولىپ اتانىپ كەتۋى، نايمان شەجىرەسىندەگى قىتاي ءبيدىڭ اتىنا بايلانىستى ءبىر قاۋىم ەلدىڭ قىتاي، كەيىن قىتان(قيدان) اتانىپ، لياو(جول) پاتشالىعىن قۇرعانى، الاشا حاننىڭ اتىنا بايلانىستى ءبىر قاۋىمنىڭ الاشا رۋىن قالىپتاستىرعانى، وعىز حاننىڭ اتىنا بايلانىستى ءبىرسىپىرا ۇلىستاردىڭ جاپپاي وعىزدار اتانعانى سياقتى، ءتىپتى كوك تۇرىك كەزىندەگى موعول قاعاننىڭ اتىنا بايلانىستى كەيىنگى قياتتان شىققان شىڭعىس حاننىڭ جاڭا مەملەكەتىن موعول دەپ اتاعانىنداي، التىن ورداعا قاراستى ەل التىن وردا حاندارىنىڭ اتىنان تابارىك الىپ، وزدەرىنە ات قىلىپ قويىپ، وزدەرى سول اتپەن اتاندى. بۇرىنعى داۋىردە ۇلى قاعانداردىڭ اتىنان ءار ۇلىس-رۋ تابارىك الىپ، ونى وزدەرىنە جاڭا ات رەتىندە قولدانىپ، تاريحتى مۇلدەم ۇمىتپاۋدىڭ جولىن سالعان.

ءبىزدىڭ تۇركىدەگى قوڭ-تايشى دەگەن بيلەۋشى اتاۋى ويراتتا عانا ەمەس، قيدان پاتشالىعىندا دا بولعان. قوڭنىڭ ەسكى ۇعىمى كۇندى بىلدىرەدى. قوڭىر(حۋننۋ) – كۇن ادامى دەگەن ءسوز. ءتاڭىرى سوزىندەگى ءىرى ءسوزى بۇگىنگى قىتاي تىلىندە رى(日）دەگەن اتاۋمەن ادام ۇعىمىن بەرەدى. كەرەي وڭ حان دەگەندەگى وڭ ءسوزىن زە عالىمدار ۋاڭ دەگەن بيلەۋشى اتاق دەپ تاپسىرلەگەن.

قوڭىرات رۋىنداعىلاردىڭ گەنەتيكاسى

الەمدەگى حالىقتاردىڭ گەنوفونل توپتارىنىڭ ىشىندە س دەپ اتالاتىن گەنوفوند بار. C تەگىنىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى – ات جاقتىلارى كوپ، كوزدەرى تىم ۇلكەن ەمەس، جالپاق بەتتى، سارى ءناسىلدى، قارا شاشتى، ورتاشا بويلى، قاسيەتى كونپىس، شىدامدى، جاۋجۇرەك، جاۋلاپ الۋعا، بيلەپ توستەۋگە قۇمار، ادال، اڭعال، سەنگىش بولىپ كەلەدى. قازاق ىشىندە بۇل تەككە قان مەن سىلەكەيدەن الىنعان ناتيجەلەر بويىنشا ءالىمۇلى، بايۇلى، جەتىرۋ، كەرەي، قوڭىرات، ءۇيسىن رۋلارىنىڭ باسىم كوپشىلىك ادامى وسىعان جاتادى. جالايىردىڭ جارتىسى، نايمان مەن ۋاقتىڭ ۇشتەن ءبىرى، ارعىننىڭ تاراقتى، توبىقتى رۋلارى جاتادى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ اتاسى – عۇندار. قىتاي تاريحىنداعى ءبىرسىپىرا پاتشالاردىڭ قابىرى مەن ۇرپاقتارىنا جاسالعان زەرتتەۋ بويىنشا، ولاردىڭ گەنوفوند كورسەتكىشى س دەپ اتالاتىن تەك تۇرىنەن، ياعني كوشپەندىلەردىڭ ناسىلىنىنەن بولىپ شىققانىنا قاراپ، قىتاي تاريحىندا حان ديناستياسىنان باسقا، ناعىز قىتاي تەكتى پاتشالىقتى تابۋ قيىن. قىتايدىڭ نەگىزگى گەنوفوند ءتۇرى – و2 جانە و1.

مەن قحر عالىمدارى انىقتاعان س گەنوفوند توبىناە، ياعني ءبىزدىڭ عۇن تەكتى رۋلارمەن ۇقساس تەكتەن شىققان الەمنىڭ ماڭىزدى تۇلعالارىن تانىستىرامىن.

C1a1

توموحيسا مارۋياما (1978-), جاپونيالىق، Envirome, Inc كومپانياسىنىڭ باس ديرەكتورى.

C2

شىڭعىس حان – ازيانىڭ ۇلى بيلەۋشىسى.

ساراپتاما ونىڭ قازاق، موڭعول ىشىندەگى ۇرپاقتارىنان الىنعان.

تۇعىرىل حان – كەرەي حانى، شىڭعىس حاننىڭ ارقا سۇيەرى. ساراپتاما ونىڭ تورعاۋىتتاردىڭ ىشىندە گى تىكەلەي ۇرپاعى نەگىزىندە جانە قازاق پەن موڭعولداعى كەرەي ادامدارىنىڭ قانىن نەگىز ەتىپ الىنعان.

ءامىر تەمىر – تۇران يمپەرياسىنىڭ قۇرۋشىسى.

C2b1a1b1

يۋان-ۋي – قىتاي تاريحىنداعى كوشپەندىلەر قۇرعان سولتۇستىك ۋي مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىلەر اۋلەتىنەن.

C2b1a3a

نۇرقاش – تسين يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان، كوشپەندى جۋرجىن تايپاسىنىڭ كوسەمى.

C2b1b1

ەسۋكەي – شىڭعىس حاننىڭ اكەسى.

C2c1a1

شۋ ينگكي – جاپونيانىڭ وڭتۇستىگىنەن تايۋانعا دەيىن شاشىراپ جاتقان ارالداردا قۇرىلعان روشۋ مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىسى.

C2c1a1a1

دايان حان – شىڭعىس حاننىڭ ون بەسىنشى شوبەرەسى.

ليۋ يون – تسين يمپەرياسىنىڭ ماڭىزدى ءمينيسترى.

C2c1a2

سۋن دينگونگ – قىتاي تاريحىنداعى سۇڭ يمپەرياسىنىڭ يمپەراتورى.

سيما ي – قىتاي تاريحىنداعى باتىس جين مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى.

قوڭىراتتىڭ بايسىن دەپ اتالاتىن اتاجۇرتى قايدا؟

عۇن جايلى تاريحي كارتالادا وڭتۇستىك عۇنداردىڭ شوعىرلانعان جەرى بۇگىنگى قحر-دىڭ شانشي، سانشي ولكەلەرىندەگى سارىوزەننىڭ(حۋانحە) بويىنداعى سارى توپىراقتى ءۇستىرت رەتىندە كورسەتىلسە، سولتۇستىك عۇنداردىڭ شوعىرلانعان جەرى رەتىندە قىتايدىڭ سولتۇستىك-شىعىسىنداعى اۋماق كورسەتىلەدى. ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ ادامدارى بۇرىن جاپپاي باسىنا اق شىت تارتقان. بارلىق قازاققا ءتان شىت تارتۋ سالتى التاي قازاقتارىندا شىت تارتۋ سالتى ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلدى. تۋعان بالانىڭ باسى ءوسىپ كەتپەسىن دەپ تە شىت تارتادى. بايگەگە شاپقان جاستار شالما تارتادى. قاريالار اق شىت تارتادى. قىتايدىڭ سولتۇستىگىندەگى قىتايلانعان وڭتۇستىك عۇندار دەپ ەسەپتەلەتىن شانشي ولكەسىنىڭ، ياعني سارى وزەننىڭ(حۋانحە) تۇرعىندارى دا ءالى كۇنگە دەيىن اق شىت تارتادى. شانشي اۋەنى دەپ سانالاتىن باسقا قىتاي اۋەندەرىنە مۇلدەم ۇقسامايتىن ەسكى جورىق اۋەنى بۇگىنگى قحر مۋزىكا سالاسىندا ايرىقشا بەدەلگە يە. شانشيلىق ءانشى اباو تۋعان ءوڭىرىنىڭ اندەرىن ورىنداۋ بارىسىندا ۇنەمى باسىنا اق شىت تارتىپ الادى.

تۇركىلەردىڭ ايەلدەرىنىڭ جاۋلىق تارتاتىنىن ەجەلگى بالبالداردان كورۋگە بولادى. ەرلەرى دە جالاڭباس جۇرمەگەن سىڭايلى

وسىدان 5300 جىل بۇرىن جاسالعان شىت تارتىپ، اۋىزىن اشىپ ءان ايتىپ تۇرعان كوشپەندىنىڭ ءمۇسىنى قحر، ىشكى موڭعول اۆتونومياسىنىڭ ۇلانعاتى قالاسىنان تابىلىپ تاريحشىلاردى قاتتى قۋاندىرعان ەدى. بۇل وڭىرلەر ەسكىلىكتى عۇنداردىڭ سايران سالعان جايلاۋلارى بولىپ ەسەپتەلەتىن جەر. ءبىز تىلگە تيەك ەتكەن، تاريحتاعى سولتۇستىك عۇنداردىڭ شوعىرلانعان جەرى بولىپ تابىلاتىن، بۇگىنگى اتەش بەينەسىندەگى قىتاي كارتاسىن الدىڭىزعا جايىپ قاراساڭىز، سول اتەشتىڭ سالبىراعان تاماق تۇسىنداعى سولتۇستىك كورەيا مەن قىتاي ەلىنىڭ شەكتەسەتىن جەرىندە ۇزىننان-ۇزاققا سوزىلعان قىتاي تىلىندە چاڭبايشان دەپ اتالاتىن تاۋ بار. بۇل جەرگە قىتايلار تسين يمپەرياسىنداعى مانچجۋر حالقىنىڭ بيلىگى قۇلاعاننان كەيىن عانا كەلگەن. تاۋدىڭ ءتول اتاۋى بايشىن(بايسىن) 白神. بۇل ءتول اتاۋدى كورەيلەر ءالى كۇنگە دەيىن قولدانادى. ال، قىتايلار بايسىن، بايشىن اتاۋىن ءوز تىلدەرىنە بەيىمدەپ بايشان دەپ اتاپ، تاۋ جۇلگەسىنىڭ ۇزىندىعىنا بايلانىستى چاڭبايشان دەگەن. چاڭ(长）اتاۋى ۇزىن دەگەندى بىلدىرەدى.

وسى بايسىن تاۋى جانە وسى سولتۇستىك -شىعىس قىتايعا جاقىن تۇستاعى بۋرياتيادا بايسىن وزەنى بار. بۇل وڭىرلەر، ياعني بۇگىنگى سولتۇستىك -شىعىس قىتاي جەرى قوڭىراتتىڭ، ياعني عۇننىڭ كۇل توككەن اتا جۇرتى. كەيىن قوڭىراتتار، ياعني عۇندار تاريحتا جازىلعانداي باتىسقا جاپپاي كوشىپ، ءبىر ءبولىمى سىر-ءداريا مەن ءامۋ-ءداريانىڭ بويىنا قونىستاندى. سول كەزدە ولار اتاجۇرتتارىن ەستە ساقتاۋ ءۇشىن ەكى وزەننىڭ ارالىعىن بايسىن دەدى. بىراق، بۇل جەر ءشولدى، جيدەلى دالا بولعان سوڭ جيدەلى دەگەن ءسوزدى قوسىپ ايتىپ، جيدەلى-بايسىن اتالدى.

بايسىن تاۋىنىڭ وركەشىندەگى پەرى كولى وسى كۇنگە دەيىن كورىنىپ جارقىراپ جاتادى.

ەۋروپا جۇرتى گۋن دەپ، قىتاي حۋن دەپ باسقى اتاۋىن العان ەجەلگى كونگيرات ەلىن ءبىز قوڭىر دەپ اتاۋدىڭ ورنىنا، سولاردىڭ ءتىلىن دىبىستاپ گۋندى عۇن دەپ شامالاپ وقۋلىققا ەنگىزىپ جىبەردىك. حۋننۋ نەمەسە گۋننۋ دەگەن سوزدەردەگى ن ءارپىنىڭ ەكى رەت جازىلۋى ڭ ءارپىن بىلدىرەدى. ياعني، قوڭ دەگەنگە ءتىلى كەلە بەرمەيتىن حالىقتاردىڭ ەستەلىگى. كونگيرات قاعاناتىن قۇرعان قاعانداردىڭ تۋعان اۋلەتى قوڭىرات بولىپ ارامىزدا ءجۇر. ات – كوپشەلىك جالعاۋ. كونگير – قوڭىر. كونگيرات – قوڭىرلار دەگەن ءسوز. كۋنگيرلار قۇرعان ەل قازىر باسقى ق دىبىسى تىلدىك وزگەرىسكە ساي ءتۇسىپ قالىپ، ۆەنگريا بولىپ وتىر.

قاعاناتتىڭ ءبارىن بەلگىلى رۋ قۇرىپ، قاعانات سول رۋدىڭ اتىمەن اتالعان. قىپشاق قاعاناتىن قىپشاق ۇلىسى، عۇن قاعاناتىن قوڭىرات ۇلىسى، قيماق قاعاناتىن اباق ۇلىسى، اشينا جۇرتىن اجە(ەجە، ەجەن) اۋلەتى، ۇيعىر قاعاناتىن ۇيعىر ۇلىسى، قىرعىز قاعاناتىن قىرىق ۇلىسى، حيۋا حاندىعىن قوڭىرات ۇلىسى، قوقان حاندىعىن مىڭ ۇلىسى، تۇرىك قاعاناتىن تۇرعاق ۇلىسى، موعول يمپەرياسىن موعول ۇلىسى، ەفتاليت مەملەكەتىن ابدال ۇلىسى، قاراقىتاي پاتشالىعىن قودان ۇلىسى، ءۇيسىن قاعاناتىن ءۇيسىن ۇلىسى، تۇرگەش قاعاناتىن ءسارىۇيسىن رۋى، چەركەس قاعاناتىن شەركەش ۇلىسى، نايمان حاندىعىن نايمان ۇلىسى، ارگيپپەي ەلىن ارعىن ۇلىسى، كانگيۋي قاعاناتىن قاڭلى ۇلىسى، پەچەنەگ قاعاناتىن بەجەنە ۇلىسى، ءسىبىر حاندىعىن كەرەي ۇلىسى، التى الاش قاعاناتىن الاشا رۋى باستاپ قۇرعان.

قىپشاق قاعاناتى كەزىندەگى قوڭىراتتار

قىپشاق قاعاناتى كەزىندە جالپى قوڭىراتپەن بايلانىستىرۋعا بولاتىن ەكى ۇلىس بار. ونىڭ بىرەۋى قوڭىر دەپ تە، قوڭىرۇلى دەپ تە اتالسا، ەكىنشىسى كوتەن ۇلىسى.

قوڭىرات اتاۋىنىڭ قوڭىر ءتۇستى جىلقىمەن ەش قاتىسى جوق ەكەنىن، ات ءسوزىنىڭ كوپشە ماعىنادا ەكەنىن،تۇپكى اتاۋى قوڭىر،قونعر ەكەنىن بۇرىن جازعانمىن.

كوتەن ۇلىسى جايلى يبىن حالدۋن جازدى. قوڭىرۇلى جايلى ءال-نۋۆەيري قنعو، قنعر دەپ جازدى. مۇنى قونعىر، قونعو دەپ تە وقۋعا، قانعا، قانعار دەپ تە وقۋعا بولاما. بۇل اتاۋ قوڭىراتتى دا، قاڭلىنى دا وزىنە جاقىنداتادى.

يبىن حالدۋن قنعر اعلى دەپ، يبىن دوكماك قنعر وعلى دەپ جازدى. يبىن حالدۋن جازعان نۇسقانى قونعراعلى دەپ، يبىن دوكماك جازعان نۇسقانى قونعروعلى دەپ وقي الامىز.

جالپى ءبىزدىڭ قوڭىرات ءوز ىشىنەن كوكتىڭۇلى جانە كوتەنشى دەگەن ەكى ۇلكەن ۇلىسقا بولىنەدى. كوتەنشىنىڭ تۇپكى اتاۋى كوتەن. يبىن حالدۋن كوتەن ۇلىسىنىڭ قىپشاق قاعاناتى كەزىندەگى بەلدى رۋلاردىڭ ءبىرى ەكەنىن جازعان.

ەۋروپاداعى عۇن قاعاندارى

قاما تارحان

بەلبارىس قاعان

بالتاسار قاعان

ۇلدان(ۇلتان) قاعان

دوڭەت قاعان

قاراتون قاعان

وقتار قاعان

ورىع(وراق) قاعان

مونشاق قاعان

بىلە(بىلگە) قاعان

ەدىل قاعان(ەدى قاعاننىڭ ۇلدارى – ەلەك، تەڭىزەك، ۇلتىندىر، ەمىندىر، ەرنەك، جابا)

ەلەك قاعان

تەڭىزەك قاعان

تۇلدى(تۇعىلدىر) قاعان

ەرنەك(ەرەن) قاعان.

تاريحتا ايگىلى بولعان ەكى عۇن مەملەكەتىنىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى:

294 جىلدىق عۇن قاعاناتى زامانىمىزعا دەيىنگى 201 – زامانىمىزداعى 93

114 جىلدىق ەۋروپالىق عۇن قاعاناتى 352-496

تاريحشىلاردىڭ كەيبىرى اق عۇندار دەپ شامالايتىن، ناقتى عۇن ەكەنى تولىق دالەلدەنبەگەن مەملەكەت:

81 جىلدىق ابدال(ەفتاليت) مەملەكەتى 484-567

كەيىنگى ۋاقىتتاعى قوڭىرات رۋىنىڭ ادامدارى قۇرعان مەملەكەت:

409 جىلدىق حيۋا حاندىعى 1511-1920

***

قوسىمشا پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

«قازاقستان»: ۇلتتىق ەنتسكلوپەديا / باس رەداكتور ءا. نىسانباەۆ – الماتى «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1998.

گۋميلەۆ ل. ن. حۋننۋ. سرەديننايا ازيا ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا / پود رەد. م. ي. ارتامونوۆا. — م.: يزداتەلستۆو ۆوستوچنوي ليتەراتۋرى، 1960.

گۋميلەۆ ل. ن. حۋننى ۆ كيتاە. تري ۆەكا ۆوينى كيتايا سو ستەپنىمي نارودامي. III—VI ۆۆ. / پود رەد. ل. پ. دەليۋسينا. — م.: ناۋكا، گلاۆنايا رەداكتسيا ۆوستوچنوي ليتەراتۋرى، 1974.

تايشان يۋي. يسسلەدوۆانيە پروبلەم يستوري ي ەتنيچەسكوي يدەنتيچنوستي گۋننوۆ ۆ كيتايسكوي يستوريوگرافي. // كيتايسكي ينستيتۋت وبششەستۆەننىح ناۋك. ناۋچنو-يسسلەدوۆاتەلسكي ينستيتۋت يستوري.