Avtorı:

Täuke hannıñ twsında qanattas otırğan rular toptastırılıp, öz twrğan öñirleridegi jaña Jüz birlestigine kirdi. 1456jılı Qazaq handığı eñ alğaş qwrılğan jer Şu, Talas özenderiniñ boyı edi. Mine osı qaraşañıraqtıñ ornı men onıñ aynalasındağı Jetisu, Alatau, Qaratau aymaqtarındağı rular Wlı Jüz dep ataldı. Qazaq handığı qwrılğan kezden bastap şeşuşi rol atqarıp kele jatqan irgeli altı wlıs Orta Jüz bolıp biriktirildi. Olar Altay-Ertis, Tarbağatay, Sarı Arqa, Sibir, Balqaş, Sırdıñ orta ağısı öñirlerin alıp jattı. Qazaq handığınıñ qwramına keyinirek qosılğan Edil-Jayıqtağı rular Kişi Jüz bolıp toptastırıldı. Sol kezde Qoñırat wlısı Orta Jüz birlestigine endi.

Bwl qazaq ülken imperiyanıñ qaraşañırağında otırğan wlt. Birlikke kelgen soñğı uaqıttağı atauı – Qazaq. Qazaqtıñ işinde Euro-Aziyadağı barşa halıqtarğa öñi wqsaytın adamdı taba alasız äri bügingi qazaqtar Euro-Aziyadağı barşa halıqtardıñ tilin jıldam äri aksenciz meñgerip kete aladı, eliktegiş keletinimiz sodan. Biraq, Afrika tilderi men Kambodja tilderin meñgeru bizge qiınğa soğadı. Öytkeni, wlttıñ qan qwramında olardıñ qanı joq. Bir ğana wltımızdan genetikanıñ öte köp türi tabıladı. Bas süyekterimiz, şaştarımız, bet terilerimiz de ärtürli. Köp türli halıqtıñ qanınıñ qosılısınan qwralğan Qazaq swlu wlt boldı, bet terisi berik, dene bitimi sapalı, balalarınıñ miı alğır jwrt boldı. Köp halıq bir jergek elip toğısqan soñ sözdik qorımız da öte bay boldı. Altın Orda kezin aytsaq ta, odan bwrınğı uaqıtqa köz jügirtsek te, biz impeiiyalıq halıq bolğan soñ san türli wlt pen wlıstıñ wyısıp, Qıpşaqtanuınan payda bolğanbız. Qazaqtıñ on payızı kök köz, aq näsildige jatadı. Sirek bolsada eski kezde kirgen qara näsildilerdiñ wrqı retinde öte qara, erini ülken adamdar da aramızda kezdesedi. Eski kezdegi dünie jüziniñ tärtibin bügingi ağılşın tildi odaqtastar siyaqtı qadağalap otırğan qauım biz edik. Öytkeni, Altın Orda bolıp, Qıtayda Qwbılay han bolıp, Şağatay wlısı bolıp, Iranda Alau(Hulagu) batır, Ündistanda Wlı Moğol imperiyası bolıp Aziyanı, şığıs Europanı şeñgeldesek, Ospan Türikteri Europanı tağı bir jaqtan qısıp otırdı. Beybarıs bastağan wldarımız Mısırdı bilep, Afrikağa ses bolıp otırdı. Ol kezde bügingi qos Amerika qwrlığı söz etilmeytin.

Küni keşe ğana deymiz ba, Şıñğıs han bastağan Altay tarauınan tarağan bügingi qazaqtıñ 60 payızın wstap otırğan wlıstar. Eski uaqıtta bir eldiñ bir eldi ığıstırıp otıruı qalıptı qwbılıs bolatın. Bügingi kişi jüz atanıp otırğan Alşındar, eski künde Alşı-Tatar atanıp Altaydı meken etip, Şıñğıs hannıñ arqasında Bejenekterdi quıp salıp, Altaydan batısqa şauıp bügingi Sırdan bastap Jayıqqa deyingi jerdi ielep aldı. Qoñırattar Sır men Ämudiñ arasın ielep, şığıs Qıtay jerindegi bayırğı atajwrtı bolğan Baysınnıñ atauın ala kelgen. Jalayır Jetisuğa köşip keldi.

Keşegi atı dürkiregen Lyao, yağni Qara Qıtay, Qidan patşalığınıñ wrpaqtarınıñ köbi Naymannıñ işinde Tölegetay birlestigi bolıp(tört Tölegetay ruınıñ şejirelik äkesi Qıtay bi degen adam), biräzi Qıtay-Qıpşaq, basqa rularda. Olardıñ bügingi Qıtay memleketindegi Han wltımen tük qatısı joq. Keşegi Ğwndardıñ mwrageri Qoñırattar da bir atadan tarağanday bolıp ortamızda otır. Keşegi Qimaq qağanatın qwrğan Ibaqtar, bügingi Abaqtar Kereydiñ bir salası bolıp Qazaq atanıp otır. Jaugerşilikte barımtalanğan, özi kelip siñgen Qızılbas, Qalmaq, Qırğızdan tıs, Qazaqstan topırağına kelgen Arab halqınan Qoja ruınıñ är tarauı qalıptastı. Osılay da osılay toğısqan qan qanşama, olardıñ aldı ru bolıp qalıptasıp ketken, soñı jeke atı bolıp ketken. Dürkiregen Qıpşaq qağanatınıñ ieleri bolğan Qıpşaqtar da bir uığımız bolıp şañırağımızğa şanşılıp otır. Bwlardıñ bäri ertede bir-bir wlt, bir-bir şet memleket edi, bärimiz bir arnağa qwyılıp asqaq Alaş boldıq. Älhamdulilla, qırıq temirdiñ qılauınan wlt bolıp wyısıp otırmız. Qazaqtıñ bireu ruın kemsitse atıp twratını, Qazaqtı kemsitse köp nazar audarmaytını sodan. Öytkeni, ru atı – onıñ eski kezdegi wltınıñ atı.

Äbilqayır hannıñ qaramağındağı eldiñ Altın Orda hanı Özbek hannıñ atına baylanıstı Özbekter dep ataluı, Altın Orda hanı Noğay hannıñ atına baylanıstı Tatar atanğan jwrtımızdıñ bir böliminiñ Noğaylar atanuı, Twğırıl hannıñ wrpaq qauımı bolğan Torğauıttardıñ Edil özeniniñ boyında Qalmaq han wlısı dep atalatın handıq qwrıp, handıqtıñ atauın bizge belgisiz bolğan Qalmaq han deytin äruaqtı adamnıñ atına bağıştauı, keyin sol sebepti Qalmaq atanıp ketkeni, Qimaq qağanatınıñ twñğış hanı Tatar han degen adamnıñ atına baylanıstı bir qauım eldiñ Tatar atanıp ketkeni, Kerey şejiresindegi Qara bi dep atalatın eski hannıñ atına baylanıstı oğan qarağan bir qauım eldiñ Qarayt(Kereyt) bolıp atanıp ketui, Nayman şejiresindegi Qıtay bidiñ atına baylanıstı bir qauım eldiñ Qıtay, keyin Qıtan(Qidan) atanıp, Lyao(Jol) patşalığın qwrğanı, Alaşa hannıñ atına baylanıstı bir qauımnıñ Alaşa ruın qalıptastırğanı, Oğız hannıñ atına baylanıstı birsıpıra wlıstardıñ jappay Oğızdar atanğanı siyaqtı, tipti Kök Türik kezindegi Moğol qağannıñ atına baylanıstı keyingi Qiyattan şıqqan Şıñğıs hannıñ jaña memleketin Moğol dep atağanınday, Altın Ordağa qarastı el Altın Orda handarınıñ atınan täbärik alıp, özderine at qılıp qoyıp, özderi sol atpen atandı. Bwrınğı däuirde wlı qağandardıñ atınan är wlıs-ru täbärik alıp, onı özderine jaña at retinde qoldanıp, tarihtı müldem wmıtpaudıñ jolın salğan.

Bizdiñ Türkidegi Qoñ-Tayşı degen bileuşi atauı Oyratta ğana emes, Qidan patşalığında da bolğan. Qoñnıñ eski wğımı kündi bildiredi. Qoñır(Hunnu) – kün adamı degen söz. Täñiri sözindegi iri sözi bügingi qıtay tilinde ri(日）degen ataumen adam wğımın beredi. Kerey Oñ han degendegi oñ sözin ze ğalımdar Uañ degen bileuşi ataq dep täpsirlegen.

Qoñırat ruındağılardıñ genetikası

Älemdegi halıqtardıñ genofonl toptarınıñ işinde S dep atalatın genofond bar. C teginiñ eñ bastı erekşeligi – at jaqtıları köp, közderi tım ülken emes, jalpaq betti, sarı näsildi, qara şaştı, ortaşa boylı, qasieti könpis, şıdamdı, jaujürek, jaulap aluğa, bilep tösteuge qwmar, adal, añğal, sengiş bolıp keledi. Qazaq işinde bwl tekke qan men silekeyden alınğan nätijeler boyınşa Älimwlı, Baywlı, Jetiru, Kerey, Qoñırat, Üysin rularınıñ basım köpşilik adamı osığan jatadı. Jalayırdıñ jartısı, Nayman men Uaqtıñ üşten biri, Arğınnıñ Taraqtı, Tobıqtı ruları jatadı. Mwnıñ bäriniñ atası – Ğwndar. Qıtay tarihındağı birsıpıra patşalardıñ qabiri men wrpaqtarına jasalğan zertteu boyınşa, olardıñ genofond körsetkişi S dep atalatın tek türinen, yağni köşpendilerdiñ näsilininen bolıp şıqqanına qarap, Qıtay tarihında Han dinastiyasınan basqa, nağız Qıtay tekti patşalıqtı tabu qiın. Qıtaydıñ negizgi genofond türi – O2 jäne O1.

Men QHR ğalımdarı anıqtağan S genofond tobınae, yağni bizdiñ Ğwn tekti rularmen wqsas tekten şıqqan älemniñ mañızdı twlğaların tanıstıramın.

C1a1

Tomohisa Maruyama (1978-), Japoniyalıq, Envirome, Inc kompaniyasınıñ bas direktorı.

C2

Şıñğıs han – Aziyanıñ wlı bileuşisi.

Saraptama onıñ Qazaq, Moñğol işindegi wrpaqtarınan alınğan.

Twğırıl han – Kerey hanı, Şıñğıs hannıñ arqa süyeri. Saraptama onıñ Torğauıttardıñ işinde gi tikeley wrpağı negizinde jäne Qazaq pen Moñğoldağı Kerey adamdarınıñ qanın negiz etip alınğan.

Ämir Temir – Twran imperiyasınıñ qwruşısı.

C2b1a1b1

YUan'-Uy – Qıtay tarihındağı köşpendiler qwrğan Soltüstik Uy memleketiniñ bileuşiler äuletinen.

C2b1a3a

Nwrqaş – Cin imperiyasınıñ negizin qalağan, köşpendi Jurjın taypasınıñ kösemi.

C2b1b1

Esukey – Şıñğıs hannıñ äkesi.

C2c1a1

Şu Yingki – Japoniyanıñ oñtüstiginen Tayuanğa deyin şaşırap jatqan araldarda qwrılğan Roşu memleketiniñ bileuşisi.

C2c1a1a1

Dayan han – Şıñğıs hannıñ on besinşi şöberesi.

Lyu En – Cin imperiyasınıñ mañızdı ministri.

C2c1a2

Sun Dingong – Qıtay tarihındağı Swñ imperiyasınıñ imperatorı.

Sima I – Qıtay tarihındağı Batıs Jin memleketiniñ negizin qalauşı.

QOÑIRATTIÑ BAYSIN DEP ATALATIN ATAJWRTI QAYDA?

Ğwn jaylı tarihi kartalada Oñtüstik Ğwndardıñ şoğırlanğan jeri bügingi QHR-dıñ Şanşi, Sanşi ölkelerindegi Sarıözenniñ(Huanhe) boyındağı sarı topıraqtı üstirt retinde körsetilse, Soltüstik Ğwndardıñ şoğırlanğan jeri retinde Qıtaydıñ soltüstik-şığısındağı aumaq körsetiledi. Bizdiñ qazaq halqınıñ adamdarı bwrın jappay basına aq şıt tartqan. Barlıq Qazaqqa tän şıt tartu saltı Altay Qazaqtarında şıt tartu saltı üzilmey jalğasıp keldi. Tuğan balanıñ bası ösip ketpesin dep te şıt tartadı. Bäygege şapqan jastar şalma tartadı. Qariyalar aq şıt tartadı. Qıtaydıñ soltüstigindegi Qıtaylanğan Oñtüstik Ğwndar dep esepteletin Şanşi ölkesiniñ, yağni Sarı özenniñ(Huanhe) twrğındarı da äli künge deyin aq şıt tartadı. Şanşi äueni dep sanalatın basqa qıtay äuenderine müldem wqsamaytın eski jorıq äueni bügingi QHR muzıka salasında ayrıqşa bedelge ie. Şanşilıq änşi Abao tuğan öñiriniñ änderin orındau barısında ünemi basına aq şıt tartıp aladı.

Türkilerdiñ äyelderiniñ jaulıq tartatının ejelgi balbaldardan köruge boladı. Erleri de jalañbas jürmegen sıñaylı

Osıdan 5300 jıl bwrın jasalğan şıt tartıp, auızın aşıp än aytıp twrğan köşpendiniñ müsini QHR, İşki Moñğol avtonomiyasınıñ Wlanğatı qalasınan tabılıp tarihşılardı qattı quandırğan edi. Bwl öñirler eskilikti Ğwndardıñ sayran salğan jaylauları bolıp esepteletin jer. Biz tilge tiek etken, tarihtağı Soltüstik Ğwndardıñ şoğırlanğan jeri bolıp tabılatın, bügingi äteş beynesindegi Qıtay kartasın aldıñızğa jayıp qarasañız, sol äteştiñ salbırağan tamaq twsındağı Soltüstik Koreya men Qıtay eliniñ şektesetin jerinde wzınnan-wzaqqa sozılğan qıtay tilinde Çañbayşan dep atalatın tau bar. Bwl jerge Qıtaylar Cin imperiyasındağı Man'çjur halqınıñ biligi qwlağannan keyin ğana kelgen. Taudıñ töl atauı Bayşın(Baysın) 白神. Bwl töl ataudı Koreyler äli künge deyin qoldanadı. Al, Qıtaylar Baysın, Bayşın atauın öz tilderine beyimdep Bayşan dep atap, tau jülgesiniñ wzındığına baylanıstı Çañbayşan degen. Çañ(长）atauı wzın degendi bildiredi.

Osı Baysın tauı jäne osı soltüstik -şığıs qıtayğa jaqın twstağı Buryatiyada Baysın özeni bar. Bwl öñirler, yağni bügingi soltüstik -şığıs Qıtay jeri Qoñırattıñ, yağni Ğwnnıñ kül tökken ata jwrtı. Keyin Qoñırattar, yağni Ğwndar tarihta jazılğanday batısqa jappay köşip, bir bölimi Sır-Däriya men Ämu-Däriyanıñ boyına qonıstandı. Sol kezde olar atajwrttarın este saqtau üşin eki özenniñ aralığın Baysın dedi. Biraq, bwl jer şöldi, jideli dala bolğan soñ Jideli degen sözdi qosıp aytıp, Jideli-Baysın ataldı.

Baysın tauınıñ örkeşindegi Peri köli osı künge deyin körinip jarqırap jatadı.

Europa jwrtı Gun dep, Qıtay Hun dep basqı atauın alğan ejelgi Kongirat elin biz Qoñır dep ataudıñ ornına, solardıñ tilin dıbıstap Gundı Ğwn dep şamalap oqulıqqa engizip jiberdik. Hunnu nemese Gunnu degen sözderdegi N ärpiniñ eki ret jazıluı ñ ärpin bildiredi. YAğni, Qoñ degenge tili kele bermeytin halıqtardıñ esteligi. Kongirat qağanatın qwrğan qağandardıñ tuğan äuleti Qoñırat bolıp aramızda jür. At – köpşelik jalğau. Kongir – Qoñır. Kongirat – Qoñırlar degen söz. Kungirlar qwrğan el qazir basqı Q dıbısı tildik özgeriske say tüsip qalıp, Vengriya bolıp otır.

Qağanattıñ bärin belgili ru qwrıp, qağanat sol rudıñ atımen atalğan. Qıpşaq qağanatın Qıpşaq wlısı, Ğwn qağanatın Qoñırat wlısı, Qimaq qağanatın Abaq wlısı, Aşina jwrtın Äje(Eje, Ejen) äuleti, Wyğır qağanatın Wyğır wlısı, Qırğız qağanatın Qırıq wlısı, Hiua handığın Qoñırat wlısı, Qoqan handığın Mıñ wlısı, Türik qağanatın Twrğaq wlısı, Moğol imperiyasın Moğol wlısı, Eftalit memleketin Abdal wlısı, Qaraqıtay patşalığın Qodan wlısı, Üysin qağanatın Üysin wlısı, Türgeş qağanatın Sarıüysin ruı, Çerkes qağanatın Şerkeş wlısı, Nayman handığın Nayman wlısı, Argippey elin Arğın wlısı, Kangyuy qağanatın Qañlı wlısı, Peçeneg qağanatın Bejene wlısı, Sibir handığın Kerey wlısı, Altı Alaş qağanatın Alaşa ruı bastap qwrğan.

QIPŞAQ QAĞANATI KEZİNDEGİ QOÑIRATTAR

Qıpşaq qağanatı kezinde jalpı Qoñıratpen baylanıstıruğa bolatın eki wlıs bar. Onıñ bireui Qoñır dep te, Qoñırwlı dep te atalsa, ekinşisi Köten wlısı.

Qoñırat atauınıñ qoñır tüsti jılqımen eş qatısı joq ekenin, At söziniñ köpşe mağınada ekenin,tüpki atauı Qoñır,Qonğr ekenin bwrın jazğanmın.

Köten wlısı jaylı Ibın Haldun jazdı. Qoñırwlı jaylı Äl-Nuveyri قنعو، قنعر dep jazdı. Mwnı Qonğır, Qonğo dep te oquğa, Qanğa, Qanğar dep te oquğa bolama. Bwl atau Qoñırattı da, Qañlını da özine jaqındatadı.

Ibın Haldun قنعر اعلى dep, Ibın Dokmak قنعر وعلى dep jazdı. Ibın Haldun jazğan nwsqanı Qonğrağlı dep, Ibın Dokmak jazğan nwsqanı Qonğroğlı dep oqi alamız.

Jalpı bizdiñ Qoñırat öz işinen Köktiñwlı jäne Kötenşi degen eki ülken wlısqa bölinedi. Kötenşiniñ tüpki atauı Köten. Ibın Haldun Köten wlısınıñ Qıpşaq qağanatı kezindegi beldi rulardıñ biri ekenin jazğan.

EUROPADAĞI ĞWN QAĞANDARI

Qama Tarhan

Belbarıs qağan

Baltasar qağan

Wldan(Wltan) qağan

Döñet qağan

Qaraton qağan

Oqtar qağan

Orığ(Oraq) qağan

Monşaq qağan

Bile(Bilge) qağan

Edil qağan(Edi qağannıñ wldarı – Elek, Teñizek, Wltındır, Emindir, Ernek, Jaba)

Elek qağan

Teñizek qağan

Twldı(Twğıldır) qağan

Ernek(Eren) qağan.

Tarihta äygili bolğan eki Ğwn memleketiniñ ömir sürgen uaqıtı:

294 jıldıq Ğwn qağanatı zamanımızğa deyingi 201 – zamanımızdağı 93

114 jıldıq Europalıq Ğwn qağanatı 352-496

Tarihşılardıñ keybiri Aq Ğwndar dep şamalaytın, naqtı Ğwn ekeni tolıq däleldenbegen memleket:

81 jıldıq Abdal(Eftalit) memleketi 484-567

Keyingi uaqıttağı Qoñırat ruınıñ adamdarı qwrğan memleket:

409 jıldıq Hiua handığı 1511-1920

***

Qosımşa paydalanğan ädebietter tizimi:

«Qazaqstan»: Wlttıq encklopediya / Bas redaktor Ä. Nısanbaev – Almatı «Qazaq enciklopediyası» Bas redakciyası, 1998.

Gumilev L. N. Hunnu. Sredinnaya Aziya v drevnie vremena / Pod red. M. I. Artamonova. — M.: Izdatel'stvo Vostoçnoy literaturı, 1960.

Gumilev L. N. Hunnı v Kitae. Tri veka voynı Kitaya so stepnımi narodami. III—VI vv. / Pod red. L. P. Delyusina. — M.: Nauka, Glavnaya redakciya vostoçnoy literaturı, 1974.

Tayşan YUy. Issledovanie problem istorii i etniçeskoy identiçnosti gunnov v kitayskoy istoriografii. // Kitayskiy institut obşestvennıh nauk. Nauçno-issledovatel'skiy institut istorii.