سوۆەت مەكتەپتەرىندە وقۋشىلارعا اگرارلىق اۋعانستان سوۆەت وداعىن ءبىرىنشى بولىپ مويىندادى دەپ ۇيرەتتى. بىراق ونىڭ قانداي جاعدايدا بولعانىن ناقتىلامادى.
1919 جىلى 27 ناۋرىزدا لەنين ۇكىمەتى مەن اۋعانستان اراسىندا ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورنادى. بۇل كەلىسىمدى اۋعانستان اتىنان امانۋللا-حان جاسادى. ونىڭ مۇنداي قادامعا بارۋىنا سەبەپ بار ەدى. سودان ءبىر اي بۇرىن اۋعانستاندا بيلىك اۋىسىپ، امانۋللا-حان ءوز ءامىرىن تولىق ورناتۋعا تىرىسىپ جاتقان. وسى كەزدە بولشەۆيكتەر ونى ءبىرىنشى بولىپ كابۋل قوجايىنى دەپ تانىدى. ياعني بولشەۆيكتەردى مويىنداۋشىنىڭ ءوزى دە وزگە بىرەۋدىڭ مويىنداۋىنا ءزارۋ بولعان.
امانۋللانىڭ الدىندا اۋعان ءامىرى حابيبۋللا-حان بولعان. ول ەلدى 18 جىل باسقارىپ، 1919 جىلى 20 اقپاندا قاستاندىقتان قازا تاپتى. وسىدان كەيىن تاققا ونىڭ ءىنىسى ناسرۋللا وتىردى، بىراق ءبىر اپتادان كەيىن حابيبۋللانىڭ ءۇشىنشى ۇلى امانۋللا ونى “باۋىرىن ءولتىردى” دەپ ايىپتاپ، تۇرمەگە قامادى. ءبىر جىلدان كەيىن ناسرۋللانى تۇرمەدە ءولتىرىپ كەتتى.
بولشەۆيكتەر جاڭا ءامىر امانۋللانى حالىقارالىق وقشاۋدان شىعۋ ءۇشىن ەمەس، بريتانيا يمپەرياسىنا تويتارىس بەرۋ ءۇشىن قولدادى. 1919 جىلعا دەيىن اۋعانستان ءىس-جۇزىندە ۇلىبريتانيانىڭ پروتەكتوراتى بولىپ كەلدى. سوڭعىسى اۋعان بيۋدجەتىنە دوتاتسيا تولەپ، ونىڭ وتەمى رەتىندە كابۋلدىڭ سىرتقى ساياساتىن ءوزى جۇرگىزدى.
ال امانۋللا بولسا، اۋعانستاندى تولىقتاي تاۋەلسىز دەپ جاريالاپ، ءتىپتى كەشەگى قامقورشىسىنا قارسى سيمۆوليكالىق سوعىس جاريالادى. 1919 جىلى تامىزدا بريتانيالىقتار ونى مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى.
1921 جىلى 21 اقپاندا رسفسر مەن اۋعانستان اراسىندا دوستىق كەلىسىمى جاسالىپ، سونىڭ اياسىندا ماسكەۋ كابۋلعا جىل سايىن ميلليونداعان رۋبلگە تاتيتىن سۋبسيديا تولەپ وتىردى.
بولشەۆيكتەر شالعايداعى تاۋلى ەلدى كوممۋنيزم رەۆوليۋتسياسىن ۇندىستانعا جەتكىزۋ تەتىگى رەتىندە قاراستىردى. سول سەبەپتى ديپلوماتتار قول الىسقاندا قاۋىپسىزدىك قىزمەتتەرى بىردەن ىسكە كىرىستى.
سوۆەت بيلىگى بۇل جۇمىسقا ارميان گەنوتسيدىن ۇيىمداستىرۋعا قاتىسى بار دەگەن تۇرىك جامال پاشانى جۇمىلدىردى. 1921 جىلى 1 قاراشادا ول ناركوم باسشىسى ستالينمەن كەزدەسىپ، سول كەزدە ۇلىبريتانيا قاراماعىندا بولعان ءۇندىستاننىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا جۇمىس جۇرگىزۋگە، كوتەرىلىسكە شىعۋى مۇمكىن ادامدارعا قارۋ مەن قارجى جەتكىزۋگە دايىن ەكەنىن ايتقان.
ستالين بۇل باستامانى ماقۇلداپ، تروتسكيگە حات جازدى:
ء“ۇندى القابى مەن پەنجابتا كوپشىلىكتى قۇرايتىن مۇسىلمان تايپالارى اراسىندا جامالدىڭ بەدەلى جوعارى، ولار ءبىزدىڭ بازامىز ىسپەتتى. ەگەر انگليا 1922 جىلى كوكتەمدە نە جازدا سوققى جاسايتىن بولسا، سول جەردەن ولارعا زارداپ تيگىزۋگە بولادى. سونىمەن قاتار، ءبىز جامالعا اۋعانستاندا كەمى بريگادا ۇستاۋعا مۇمكىندىك بەرەمىز. ول [بريگادا] ءبىزدىڭ جانە تۇرىك نۇسقاۋشىلاردان (فورمالدى تۇردە امانۋللا-حانعا باعىناتىن – رەد.) تۇرادى. وسى ارقىلى اۋعانستاندا اعىلشىنداردىڭ ىقپالىنا قارسى ناعىز بازانى قۇرامىز. بۇل ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى. ونسىز ەكىنشى مىندەتتى (ۇندىستانداعى كوتەرىلىس قوزعالىسىنا ىقپال ەتۋ) ورىنداۋ مۇمكىن ەمەس”.
ساياسي بيۋرو باستاپقىدا تەك اقشا جىبەرۋمەن شەكتەلۋدى ۇيعاردى. ول اقشا نۇسقاۋشىلار مەن اسكەردى جابدىقتاۋعا جۇمسالۋى كەرەك بولعان. بىراق كوپ ۇزاماي تبيليسيدە جامال پاشانى ءوش الۋشى ارميان ازاماتى ءولتىرىپ كەتتى.
1923 جىلى امانۋللا-حان كونستيتۋتسيا قابىلدادى. بىراق اۋعانداردا ول ۇنامادى.
بريتانيالىق ءۇندىستاننان كەلەتىن يمپورت تاۋارلارىنا باج سالىعىن ەنگىزۋ شارۋالارعا سوققى بولىپ ءتيدى. بۇدان اسىرەسە شەكاراعا شاقىن جەردە تۇراتىندا زارداپ شەكتى. تۇرمىستىق تاۋار قىمباتتاپ كەتتى. وعان قوسا امانۋللا سالىقتى كۇشەيتىپ، الىم جيناۋدى ورتالىقتاندىرا باستادى. بيلىك جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. ديحانداردىڭ شامىنا مىندەتتى اسكەري قىزمەت تە قاتتى ءتيدى.
ءسويتىپ 1924 جىلى كوكتەمدە اۋعانستاننىڭ وڭتۇستىگىندە كوتەرىلىس باستالدى. كونستيتۋتسيالىق مونارح سولتۇستىكتەگى كورشىسىنەن كومەك سۇرادى، كورشىسى كۇزدە كابۋلعا 11 اۆياتور جىبەردى. ولار اسكەري بارلاۋمەن شەكتەلمەي، پۋشتۋن كوتەرىلىسشىلەرىن بومبالادى. سونىمەن قاتار سوۆەت ماماندارى اۋعانستاننىڭ اۋە كۇشتەرىن دايىنداۋدى قولعا الدى. سونداي-اق سسسر ارزان باعامەن قارۋ-جاراق، وق-ءدارى جانە راديو ستانتسيالارىن جەتكىزدى. بولشەۆيكتەر اسكەري بارلاۋ قىزمەتىن دە كۇشەيتتى.
1925 جىلى سسسر قارۋ-جاراق پەن وق-ءدارىنى كوبىرەك جىبەرە باستادى. ەكىجاقتى كەلىسىمدەردەن بولەك، 4,5 مىڭ ۆينتوۆكا، 50 پۋلەمەت، ونىڭ وق-دارىلەرى جانە راديو ستانتسيالارى تەگىن بەرىلدى.
ءسويتىپ اۋعان بيلىگى سوۆەت اسكەرىنىڭ دەمەۋىمەن كوتەرىلىستى باسىپ شىقتى. وسىدان كەيىن جيىرما اۋعان سوۆەت ۇشقىشتار ۋچيليششەسىنە جىبەرىلدى، 36 سوۆەت مامانى اۋعان اۋە كۇشتەرىنىڭ تۇراقتى قىزمەتكەرى اتاندى.
كوتەرىلىستى باسقاننان كەيىن ءامىر بولىپ كەلگەن اۋعان مونارحى ءوزىن پاديشاح امانۋللا دەپ اتادى. بۇعان شارۋالار مەن جۇمىسشىلار قۇقىعىن ءۇشىن كۇرەسەتىن بولشەۆيكتەر قارسىلىق تانىتپادى. قايتا ونى 1928 جىلى مامىر ايىندا ماسكەۋدە، لەنينگرادتا جانە مينسكىدە سالتاناتپەن قابىلدادى.
وسى كەزدە اۋعانستاندا شەنەۋنىكتەردىڭ قازىنانى تالان-تاراجعا سالۋى بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەڭگەيگە جەتىپ, شاراسىز كۇيگە تۇسكەن شارۋالار 1928 جىلى قايتادان قولعا قارۋ الدى. كوتەرىلىسكە ەلدىڭ شىعىسىنداعى پۋشتۋندار دا، سولتۇستىكتەگى تاجىكتەر دە قاتار شىقتى. سسسر شەكاراسىنا جاقىن ماڭدا كوتەرىلىستى ءداستۇرلى يسلامدى جاقتايتىن حابيبۋللا قالاقاني باستادى.
اۋعان اسكەرىنە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن سوۆەت اۆياتورلارى پۋشتۋن پارتيزاندارىنىڭ اۋىلىنا تاعى دا بومبا تاستادى. بىراق بۇل جولى بومبالاۋ كەرى اسەر بەردى. كوتەرىلىس كۇشەيىپ كەتتى.
پاديشاح امانۋللا سوۆەتتەردەن قارۋ-جاراقتى كوبىرەك جىبەرۋدى، ءتىپتى حيميالىق اۆيابومبا بەرۋدى سۇرادى. اسكەري كومەكتى نىعايتۋ ارقىلى سوۆەتتەر اۋعانستاندا اسكەري پروتەكتورات ورناتۋعا جاقىنداپ قالدى.
ساياسي بيۋرو 1928 جىلعى 13 جەلتوقساندا اۋعانستانعا 1000 ۆينتوۆكا، 20 پۋلەمەت، 1000 حيميالىق-ارتيللەريالىق سنارياد بەرۋدى ۇيعاردى، ونىڭ وتەمى رەتىندە ءجۇن مەن ماقتا سەكىلدى ءونىمدى قابىلداۋدى بۇيىردى. بىراق بولشەۆيكتەر ويلانا كەلە جاپپاي قىرىپ جويۋ قارۋىن بەرۋدەن باس تارتتى.
بىراق كوتەرىلىس قارقىنى باسەڭدەمەدى. امانۋللا جاعدايدى باعالاپ، 1929 جىلى 14 قاڭتارعا قاراعان ءتۇنى تاقتان باس تارتتى دا، قانداعارعا كەتىپ قالدى. كەلەسى كۇنى كابۋلدى حابيبۋللا قالاقانيدىڭ ادامدارى باسىپ الىپ، حابيبۋللا ءوزىن ءامىر جاريالادى. بىراق پۋشتۋندار ونى مويىنداماي، ونىمەن دە كۇرەسە باستادى. امانۋللا دا قارۋىن تاستاي قويماعان.
ستالين بۇل جولى اۋعانستاندى ءبىرجولا باعىندىرۋعا بەل بۋىپ، اسكەر كۇشىمەن پاديشاحتى قايتارۋدى ۇيعاردى. بارناۋىل زەرتتەۋشىسى ۆلاديمير بويكونىڭ ايتۋىنشا, وسىدان كەيىن پاديشاح قىزىل اسكەر مەن وگپۋ بەرگەن كەڭەسشىلەرىنە قاتتىراق تاۋەلدى بولار ەدى.
20 ناۋرىز كۇنى ساياسي بيۋرو اۋعانستانعا باسىپ كىرۋدى ۇيىمداستىرۋ جونىندە قاۋلى قابىلدادى. بۇل وپەراتسيانى ءستاليننىڭ دوسى – كليم ۆوروشيلوۆ باسقاراتىن بولدى. ال اۋعانستاندا اسكەري باسشىلىقتى كابۋلداعى اسكەري اتتاشە ۆيتالي پريماكوۆقا تاپسىردى. راگيب-بەي دەپ تانىلعان پريماكوۆ دايىندىق جۇمىستارىن 14 ساۋىرگە قاراي اياقتادى.
چەكيست گەورگي اگابەكوۆتىڭ ەستەلىكتەرىنە قاراعاندا، اۋعانستانعا تاڭ اتا سوعىس جاريالاماستان باسىپ كىرگەن.
“كۋاگەرلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، تاڭەرتەڭ شەكاراداعى تەرمەز قالاسىندا سوۆەت اەروپلاندارى اۋەگە كوتەرىلىپ، ءامۋداريا ۇستىنەن ۇشىپ وتكەن دە، پاتتا-گيسسار اۋعان شەكارا بەكەتىنىڭ ۇستىندە اينالىپ ۇشىپ جۇرگەن. اۋعان شەكاراشىلارى اەروپلاندارى كورەيىن دەپ دالاعا جۇگىرىپ شىققاندا، اەروپلاننان جاۋعان پۋلەمەت وقتارى بەكەتتەگى ساربازدىڭ ءبارىن قىرىپ سالعان” دەپ جازدى اگابەكوۆ.
اۋە شابۋىلى شەكارا بەكەتىن كۇل-تالقان ەتىپ، سوۆەت اسكەرى قايىقتار مەن بارجا ارقىلى ءامۋداريادان وتكەن.
ينتەرۆەنتتەر كۇشى اتتى اسكەردەن تۇرعان. ولاردىڭ اراسىندا اۋعان فورماسىن نە جەرگىلىكتى قىزىلداردىڭ كيىمىن كيگەن مىڭداعان سارباز بەن اۋعان ەميگرانتتارى بولعان.
پريماكوۆ وتريادتارى ءبىر اپتا ىشىندە اۋعانستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى باس قالاسى مازاري-شاريفكە جەتىپ، ونى قيىندىق كورمەي باسىپ الدى. وپەراتسيا ءساتتى كورىنگەنىمەن، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ نارازىلىعىن كۇشەيتىپ جىبەردى. كەلەسى كۇنى-اق حابيبۋللا اسكەرى قالانى قۇرساۋعا الدى. ولار تاجىكستاننان جىبەرىلگەن ەسكادروندى تاس-تالقان ەتىپ، كەرى قۋىپ شىقتى. ال مازاري-ءشاريفتىڭ وزىندە قالعان وتريادتارعا سوۆەتتەر قارۋ-جاراقتى اەروپلاندارمەن جەتكىزدى.
سوۆەت بيلىگى قوسىمشا كۇش جۇمساپ، حابيبۋللا اسكەرىنىڭ قۇرساۋىن بۇزىپ شىقتى. ءسويتىپ بولشەۆيكتەر ءبىر اپتا ىشىندە كابۋلعا جەتىپ، امانۋللانى قىزمەتىنە قايتارۋعا جاقىن قالدى. بىراق پاديشاح اسكەرى جەڭىلگەن سوڭ 23 مامىر كۇنى شەتەلگە قاشتى. سول سەبەپتى سوۆەت اسكەرى اۋعانستاندا كونستيتۋتسيالىق مونارحيانى قالپىنا كەلتىرە الماي، ەلگە ورالدى. سوۆەت بيلىگى ولاردىڭ ىشىندە ءۇش ءجۇز ادامعا قىزىل تۋ وردەنىن تابىستادى، قالعانىنا باعالى سىيلىق بەردى. قىزىل اسكەر ىشىندە قازا تاپقاندار مەن جارالانعاندار 120 ادام بولعان. سوۆەتتەردىڭ دەرەگىنە قاراعاندا، مىڭعا تارتا اۋعان مەرت بولعان.
ءبىر جىلدان كەيىن سوۆەت كاۆالەريالىق بريگاداسى اۋعانستانعا تاعى باسىپ كىردى. بۇل جولى ولار ۇجىمداستىرۋدان قاشقان مودجاحەد ەميگرانتتاردى جويۋدى كوزدەگەن. جەدەل قۇجاتتارعا قاراعاندا، بريگادا ءوز ماقساتىنا جەتە بىلگەن. وپەراتسيانى جۇرگىزگەن ياكوۆ مەلكۋموۆ كەيىنىرەك ورتالىق ازيا اسكەري وكرۋگىنىڭ اسكەر قولباسشىسىنا كومەكشى بولعان. بىراق 1937 جىلى كولىماعا 15 جىلعا ايدالعان.
كابۋلدا ازاماتتىق سوعىس 1933 جىلى اياقتالىپ، تاققا مۇحاممەد زاحير-شاح وتىردى دا، ەلدى 1973 جىلعا دەيىن باسقاردى.
1930-جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي ميليتاريزاتسياعا كۇش سالعان ستالين بۇكىل ەۋرازياعا كوز تىكتى. ەۋروپادا سوعىس باستالعاندا، لوندون مۇنى بىردەن ءتۇسىندى. 1939 جىلى 7 قىركۇيەكتە ۇلىبريتانيا مەن ءۇندىستان اراسىندا مەموراندۋم جاسالىپ، وندا: “ۇندىستانداعى اسكەر اۋعانستاندى رەسەيدەن وزدىگىنەن قورعاي المايدى، وعان يمپەريا كۇشتەرىنىڭ قولداۋ قاجەت. بىراق [يمپەريانىڭ] وزگە مىندەتتەمەلەرى كوپ بولعاندىقتان، [قولداۋدىڭ كورسەتىلۋى] ەكىتالاي” دەپ جازىلدى.
كابۋلداعى ساتسىزدىگىنەن ون جىلدان استام ۋاقىت وتكەندە كرەمل اۋعانستاندى تاعى دا جاۋلاپ الماق بولادى. ستالين ءۇندى مۇحيتىنا جەتۋدىڭ ءۇش نۇسقاسىن قاراستىردى دەسەدى. 1939 جىلى سوۆەت-فين سوعىسىنىڭ شارىقتاۋ شەگىندە بريتانيا سوعىسقا فينليانديانى جاقتاپ كىرىسسە، وعان وڭتۇستىك ازيادا جاۋاپ قايتارۋ قاراستىرىلدى. ەگەر گيتلەر بريتانداردى جەڭسە، ولاردىڭ “قاراۋسىز قالعان” كولونيالارى تارتىپ الۋعا مۇمكىندىك بولدى. ءۇشىنشى نۇسقا 1941 جىلى كوكتەمدە ايقىندالا باستادى. ەگەر گەرمانيانى جاۋلاپ السا، قۇرلىقتىق ەۋروپانىڭ يەسى اتانىپ، ودان كەيىن رەۆوليۋتسيا يدەياسى ازياعا دا تاراتۋعا بولار ەدى.
بىراق گەرمانيا سوۆەت وداعىنا ءبىرىنشى بولىپ شابۋىلداپ، رەۆوليۋتسيا الاۋىن اۋعانستان ارقىلى ۇندىستانعا جەتكىزۋ جوسپارى كەيىنگە شەگەرىلدى. سوعىس بىتكەن سوڭ، اۋعانستاندى باعىندىرۋ باستاماسى قايتا قاراستىرىلدى، بىراق ونى جۇزەگە اسىرامىن دەگەنشە، ءستاليننىڭ ءوزى دە قايتىس بولدى. ونىڭ مۇراگەرلەرى اقش باستاعان باتىس ەلدەرى مەن ولاردىڭ وداقتاستارىن تىكەلەي شابۋىلداماي، ء“ۇشىنشى الەم” ەلدەرىن بىرتىندەپ باعىندىرماق بولادى. سول ەلدەر ارقىلى دامىعان ەلدەردى قۇرساۋعا الۋدى كوزدەيدى. 1970-جىلدارى سوۆەت اسكەرى اۋعانستانعا وسى تۇجىرىم اياسىندا باسىپ كىردى. بۇل اۋعانستاندى قاندى توزاققا اينالدىرىپ، تالىپتەردىڭ پايدا بولۋىنا اكەلدى.
ءستالينيزمنىڭ اسكەري تاريحىن زەرتتەۋشى الەكساندر گوگۋننىڭ ماقالاسىنان ىقشامدالىپ اۋدارىلدى.
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ