ازاتتىق: پارلامەنتتەگى جيىندا توقاەۆ تاعى دا قازاقستانعا قارسى قانداي دا ءبىر “كۇشتەر” ۇيىمداستىرعان “تەرروريستىك سوعىس” تۋرالى ايتتى. “جاۋ قاتىگەزدىكپەن كەز كەلگەن ارەكەتكە بارۋعا دايىن ەكەنىن كورسەتتى” دەدى ول. توقاەۆ سوزىندە اتاماعان “جاۋ” كىم؟
دوسىم ساتپاەۆ: ءبىراز ادام بۇل مالىمدەمەدەن ناقتىلىق كۇتتى. تىم بولماسا ادامداردىڭ اتىن اتايدى دەپ ويلادى. قازىر ساحنا سىرتىندا الدەبىر كەلىسسوزدەر ءجۇرىپ جاتقان سياقتى. بالكىم، كۇدىككە ىلىنگەندەرمەن كەلىسسوز ءجۇرىپ جاتۋى دا مۇمكىن. ايتىلماعان جايت كوپ. وليگارحتار، قارجىلىق-شارۋاشىلىق توپتار تۋرالى سوزدەر ايتىلدى. جايتتى بىلەتىندەر كىمدەر تۋرالى ءسوز بولعانىن ءتۇسىندى. ءبىر جاعىنان ناقتى ەسىمدەر اتالمادى.
ازاتتىق: توقاەۆ ءوز سوزىندە نازارباەۆ جايلى ءبىر رەت ايتىپ، ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىڭ “ارقاسىندا” ەلدە “وتە تابىستى كومپانيالار مەن حالىقارالىق دەڭگەيدەگى باي ادامداردىڭ توبى پايدا بولدى” دەدى. بۇل ءسوز نەنى بىلدىرەدى؟
دوسىم ساتپاەۆ: قازىر توقاەۆ ءپۋتيننىڭ جولىمەن جۇرۋگە تىرىسىپ جاتىر. پۋتين بيلىكتى بەرگەن ەلتسينگە نە ىستەپ ەدى؟ ول ەلتسيننىڭ وليگارحتارىن ءوز جاعىنا تارتىپ، سوققى جاساي باستادى. كەيىن وليگارحتاردىڭ ءبىر بولىگى تۇرمەگە قامالدى، ءبىر بولىگى ەلدەن كەتتى، ءۇشىنشى بولىگى پۋتين جاققا ءوتىپ، سونىڭ كومانداسىنا قوسىلدى.
قازاقستاندا دا سونداي بولادى دەپ ويلايمىن. ءبىر كەزدەرى نازارباەۆتىڭ ماڭايىندا شوعىرلانعان ساياسي جانە بيزنەس ەليتا توقاەۆتىڭ كومانداسىنا قوسىلار. ءبىرىنشى پرەزيدەنتكە قىزمەت ەتكەندەردىڭ كوبى توقاەۆتىڭ ماڭىنا بارسا ايتارلىقتاي ساياسي وزگەرىس بولمايدى. ەكونوميكادا وزگەرىس بولار، بىراق ساياسي سالا وزگەرمەي قالۋى مۇمكىن. توقاەۆ 30 جىل بويعى جۇيەنى شىنىمەن وزگەرتكىسى كەلسە وسى سالادا جۇمىستى كۇشەيتۋى كەرەك.
نازارباەۆ تۇسىندا بايىعاندار، “تەرروريستەر” جانە كەزەكتى استا-توك ۋادە
ازاتتىق: توقاەۆ ەكس-پرەزيدەنتتىڭ قىزىنا تيەسىلى ۋتيليزاتسيا الىمى كومپانياسىنىڭ جۇمىسىن توقتاتۋدى، نازارباەۆ وتباسىنىڭ مۇددەلەرى بار كەدەندەگى “بىلىقتى” رەتتەۋدى تاپسىردى. ول تاۋ-كەن جانە مۇناي سالاسىن دا ايتىپ قالدى…
دوسىم ساتپاەۆ: بۇل بيزنەس-قۇرىلىمعا ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىڭ قاتىسى بار. ەلدەن سىرتقا شىعاتىن قارجىنى توقتاتۋ تۋرالى مالىمدەمەسى دە وسى ادامدارعا قاراتا ايتىلسا كەرەك. مۇنىڭ ءبارى كەيىنگى وقيعالاردان سوڭ باستالىپ، [ۇقك توراعاسى] كارىم ءماسىموۆتىڭ ۇستالۋىنان كەيىن جەدەلدەدى.
ازاتتىق: توقاەۆ “بايلار بايلىعىمەن ءبولىسسىن” دەگەندى مەڭزەدى. ەندى بايلاردىڭ تاعدىرى نە بولادى؟ مەنشىكتى قايتارۋ ياكي ەليتا اراسىندا قارجىنى قايتا ءبولىسۋ ءجۇرىپ جاتىر ما؟
دوسىم ساتپاەۆ: مەنشىكتى قايتارۋ توقاەۆقا ءتيىمسىز. ول جاقسى ينۆەستيتسيالىق كليماتتى ساقتاۋعا مۇددەلى ەكەنىن ايتتى. شەتەلدىك ينۆەستورلار مەنشىكتى قايتارۋدان قاتتى قورقادى. قازىر ينۆەستيتسيا تارتۋ جاعىنان ەلدىڭ باستى قارسىلاسى وزبەكستان ەكەنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. قازاقستاندا مەنشىكتى قايتارۋ باستالسا، بۇل ەلگە اقشا سالعىسى كەلەتىن ينۆەستورلاردى ۇركىتەدى.
مەنىڭشە، بۇل جەردە ەكى نۇسقا بار: قارسىلاس دەپ سانايتىن وليگارحتاردى قاتتى قىسىپ، باسقالارىمەن كەلىسەدى. ەكىنشى نۇسقا، ولاردى بەلسەندى تۇردە قولدانادى.
ورتالىق ازيادا مۇنداي ءادىس قولدانىلدى، ياعني بۇرىنعى باسشىلارمەن جۇمىس ىستەگەندەردىڭ كاپيتالىن الىپ الدى. قىرعىزستان پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆ قىزىق ءادىس قولداندى. ول ساياسي جانە بيزنەس ەليتانىڭ كوبىن قۇمتور التىن كەنىشى اينالاسىنداعى جەمقورلىق ءۇشىن ايىپتادى. كەيبىرىن تۇرمەگە وتىرعىزدى. كەيىن ولارمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، ولار اقشالارىن اۋداردى دا، بوساپ شىقتى.
وليگارحتارمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ ءتۇرلى ءادىسى بار. باسقالارعا ساباق بولۋ ءۇشىن كەيبىرەۋىن قاماپ قويادى، “ەشكىم جازاسىز قالمايدى” دەگەندەي يشارا تانىتادى. بيلىككە مويىنسۇناتىن، ياعني توقاەۆ ايتقان جوبالارعا كاپيتالىن قوسۋعا نيەتى بارلارىن قالدىرادى (ول بۇل قور مەملەكەتتىك بولمايدى، بەلگىلى ءبىر رەسۋرستار ەسەبىنەن ءومىر سۇرەدى دەدى عوي). مەنىڭشە ءدال وسى قوردى وليگارح توپتار قارجىلاندىرادى، سەبەبى ولاردى بۇعان ماجبۇرلەيدى. مەنىڭشە، بۇل ء“پۋتيننىڭ ۆاريانتىنا” كەلەدى.
توقاەۆ ەسكەرتۋسىز وق اتۋعا بۇيرىق بەردى. ەلدەگى 7 قاڭتارداعى احۋال
ازاتتىق: وتكەن اپتادا ازاتتىققا بەرگەن سۇحباتىڭىزدا توقاەۆتى “جارتىلاي پرەزيدەنت” دەپ اتاپ ەدىڭىز. ەندى ول تۋرالى وسىلاي ايتۋعا كەلە مە؟
دوسىم ساتپاەۆ: قازىر “جارتىلاي ءترانزيتتىڭ” اياقتالعانىن كورىپ وتىرمىز. بۇل داعدارىس توقاەۆقا بيلىكتى نىعايتۋعا مۇمكىندىك بەردى، وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا ونىڭ قولىندا مۇنداي بيلىك بولماعان. بىلتىر وعان “نۇر وتان” پارتياسى توراعاسىنىڭ ورنىن بەردى، ال بيىل تاعى ءبىر ماڭىزدى قىزمەت – قاۋىپسىزدىك كەڭەسى توراعاسىنا باسشىلىقتى قولىنا الدى. نازارباەۆ ساياسات ساحناسىنان كەتكەندە جارتىلاي ترانزيت ءداۋىرى اياقتالادى دەپ بۇرىننان ايتىپ ءجۇرمىز. بۇل جاعداي توقاەۆقا نومەنكلاتۋرا ىشىندە جانە بۇگىنگى ءسوزى ارقىلى قوعام اراسىندا پوزيتسياسىن نىعايتۋعا مۇمكىندىك بەردى. بۇگىنگى سوزىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەگە ەرەكشە كوپ نازار اۋدارىلدى.
ازاتتىق: ءيا، توقاەۆ الەۋمەتتىك ساياسات تۋرالى كوپ ايتتى. ۇكىمەتكە “حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋ باعدارلاماسىن ازىرلەۋگە”، ينفلياتسيانى اۋىزدىقتاپ، جۇمىسسىزدىقتى ازايتۋعا تاپسىرما بەردى. تارتىپسىزدىك ەلدەگى تەڭسىزدىكتى اشىق كورسەتتى دەگەنى پوپۋليزمگە ۇقساپ كەتتى…
دوسىم ساتپاەۆ: ارينە. مەنىڭ ويىمشا، بۇل – قازىر توقاەۆتىڭ اينالاسىندا جۇرگىزىلىپ جاتقان ساياسي-تەحنولوگيالىق جۇمىستىڭ ءبىر بولىگى، سوندىقتان ول مۇنداي مالىمدەمەلەرمەن قوعامنىڭ ءبىر بولىگىن وزىنە تارتادى.
ونىڭ ءسوزىنىڭ ناقتىلاۋ كورىنگەن نەگىزگى بولىگىنە قارايتىن بولساق، وندا ءبىرىنشى پرەزيدەنتپەن بايلانىسى بار دەلىنەتىن جەكەلەگەن قارجى-ونەركاسىپتىك توپتاردىڭ قارجىلىق قىزمەتىن باقىلاۋعا بايلانىستى سۇراقتار بار. قازىر مەنشىكتى قايتا ءبولىسۋ باستالىپ جاتقانى بايقالادى. بۇل ادەتتە ءبىر ادامنىڭ كۇشى ازايىپ، ەكىنشىسى كۇشەيگەن كەزدە بولادى. بۇل ورتالىق ازيانىڭ كوپ ەلىنە ءتان. وزبەكستانعا قاراڭىز: يسلام كاريموۆتى ماقتاعاندار ەندى شاۆقات ميرزيەەۆتى سولاي ماداقتاپ جاتىر. تۇركىمەنستاندا ء[بىرىنشى پرەزيدەنت ساپارمۇرات] نيازوۆ قايتىس بولعاننان كەيىن گۋربانگۋلى بەردىمۇحامەدوۆتىڭ جەكە باسىنا تابىنۋ قالىپتاستى. قازىردىڭ وزىندە وسىنداي العىشارتتاردى كورىپ وتىرمىز. بۇعان قالاي جول بەرمەيمىز؟ قازاقستان بيفۋركاتسيا نۇكتەسى دەپ اتالاتىن جاعدايدا تۇر.
الدىمىزدا بىرنەشە جول تۇر. ءار داعدارىس وزگەرىسكە جول اشادى، بۇل – كلاسسيكا. بۇل مۇمكىندىكتى پايدالانباسا، قازىر الاڭدى وليگارحتار مەن ءتيىمسىز مەملەكەتتىك اپپاراتتان، بيلىكتىڭ بارلىق دەڭگەيىندەگى سابوتاج جاساۋشىلاردان تازالاماسا، ازاماتتىق قوعاممەن جۇمىستى باستاماسا، ساياسي جۇيەنى وزگەرتپەسە ء(ىرى نارازىلىقتى بولدىرماۋدىڭ جولى سول عانا، سەبەبى نارازىلىقتى زاڭدى تۇردە شىعارۋدىڭ جولى بار بولسا، الەۋمەتتىك پار جينالىپ قالمايدى), “30 جىل بوسقا ءوتىپتى، بارلىعىن جاڭادان باستايمىز” دەمەسە، ەلدى جوعالتىپ الامىز. ەكىنشى جول – بار كۇشىمەن جۇيەنىڭ قاڭقاسىن ساقتاپ قالۋ، ماردىمسىز وزگەرىس جاساپ، بارلىعىن مۇلىكتى بولىسۋمەن شەكتەۋ، ءبىر وليگارحتى ەكىنشىسىمەن الماستىرۋ. بۇل ءبىر ورىندا كىبىرتىكتەۋ بولادى.
ازاتتىق: قازىرگى بيلىك تۇبەگەيلى وزگەرىسكە بارا الا ما؟ امبيتسياشىل ماقساتتار قويىلدى، ال مەملەكەتتىك اپپارات – باياعى.
دوسىم ساتپاەۆ: تۇبەگەيلى وزگەرىس تۋرالى قانداي دا ءبىر سالماقتى باستاما ەستىمەدىم. بۇرىن ءوزى ايتىپ جۇرگەندەردى قايتالاۋ بولدى. رەفورمالار پاكەتى… ماسەلەن، [بىلتىرعى سايلاۋ مەن رەفورمالار تۋرالى مالىمدەلەردەن سوڭ] پارلامەنت تە سول بۇرىنعى پارلامەنت بولدى. كەشە عانا نازارباەۆتى ماقتاپ وتىرعان دەپۋتاتتار بۇگىن ءدال سولاي توقاەۆتى ماداقتاپ وتىر. توقاەۆتىڭ ماڭىنا كەزىندە نازارباەۆقا ماداق ايتىپ جۇرگەن ونىڭ پروپاگانديستەرى مەن بۇلبۇلدارى توپتاستى، ەندى ولار ەكىنشى پرەزيدەنتكە دە سولاي ماداق ايتا باستادى. بۇل الاڭداتادى. بەسەنەدەن بەلگىلى قاعيدات: پاتشانى جاسايتىن – ونىڭ اينالاسى. كادرلاردى تۇبىرىمەن قايتا جاساقتاپ، بيلىككە جاڭا ادامداردى اكەلمەيىنشە (ونى جاڭا الەۋمەتتىك ليفتىلەر مەن ءادىل دە تازا سايلاۋسىز جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس), وندا سالماقتى ساياسي وزگەرىس كۇتۋ بەكەر.
توقاەۆ دەموكراتيالىق وزگەرىستەر تەز جۇرگەنىن قالايتىن ساياساتكەرگە ۇقسامايدى
ازاتتىق: توقاەۆتىڭ الدىندا قانداي سىن-قاتەر تۇر؟ ول قازىر نە ىستەۋى كەرەك؟
دوسىم ساتپاەۆ: ول قازىر ءدال نازارباەۆ ايتقاندى ايتىپ، شيكىزاتتىق ەمەس ەكسپورتتى ۇلعايتامىن، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتامىن دەپ وتىر. بىراق ول 30 جىلدا بارلىق سالادا قۇردىمعا كەتكەنىمىزدى رەسمي تۇردە مويىنداسا، وندا ءبىر-ەكى جىلدا جاعدايدى تۇزەپ الامىز دەپ ۇمىتتەنۋ اقىماقتىق بولار ەدى. ءتىپتى توقاەۆ ازىرگە ساياساتقا تيىسپەي، ۇلكەن ساياسي رەفورمالاردى باستايدى دەگەن كۇننىڭ وزىندە ەكونوميكالىق جۇيەنى وزگەرتۋ ءۇشىن 10-20 جىل كەرەك بولادى. مۇنى [گرۋزيانىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى ميحايل] سااكاشۆيليدىڭ مىسالىمەن جىلدامداتساق، وندا ءبىر، ءبىر جارىم جىل ىشىندە جاساۋعا بولادى. بىراق ول ءۇشىن بيلىكتە سااكاشۆيلي بولۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك اپپاراتتى 90 پايىزعا وزگەرتۋ قاجەت. ۇشىنشىدەن، ەلگە جۇمىس ىستەيتىن، جەمقورلىققا باتپاعان جاس تەحنوكراتتاردان جاڭا ەليتا قالىپتاستىرۋ كەرەك، ال بۇل ءۇشىن ساياسي ەرىك-جىگەر قاجەت بولادى. بۇعان قوسا سااكاشۆيلي بيلىككە رەۆوليۋتسيادان سوڭ كەلگەنىن، وعان بيلىكتى مۇراگەرلىكپەن قالدىرماعانىن ەستە ۇستاعان ءجون.
مەنىڭشە، ەڭ ماڭىزدىسى – ءبىز جولعالتىپ العان ۇرپاقتى نە ىستەيمىز دەگەن سۇراق. بۇلىك پەن توناۋعا قاتىسقان جاستاردى نە ىستەيمىز؟ الماتىدا بۇل نەگىزىنەن شەت جاقتاردان كەلگەن ازاماتتار بولدى. ولاردى قايتا وقىتىپ، بىردەڭە ىستەۋ كەرەك. بۇل ماسەلەنى شەشپەسە، ەرتەڭ باسقا جەردە تاعى “جارىلادى”.
ازاتتىق راديولى
پىكىر قالدىرۋ