قازاقستانداعى بايقوڭىر عارىش ايلاعى رەسەي كوسموناۆتيكاسىنىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالىپ كەتتى. 90-جىلداردان بەرى بايقوڭىر رەسەيدەن الشاقتاي باستادى. قازاقستانمەن كەلىسىمشارت 2050 جىلعا دەيىن جالعاسقانىمەن، بايقوڭىردا بىرتىندەپ رەسەيدىڭ بەلسەندىلىگى ازايىپ كەلەدى. زىمىران ۇشىرۋ كەشەندەرى از قولدانىلىپ، الدا نە بولادى دەگەن سۇراق كۇشەيدى. 2023 جىلى عارىش ايلاعىن بىرلەسىپ پايدالانۋ ماسەلەسى تاعى دا ۋشىقتى: قازاقستان رەسەي مۇلكىن بۇعاتتاپ، 2 ميلليارد رۋبل سۇرادى. ال رەسەي تارابى 220 ميلليون دوللارلىق قارسى تالاپ قويىپ وتىر.
رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى 1994 جىلعى كەلىسىمشارت بويىنشا، بايقوڭىر عارىش ايلاعى بار قۇرىلعىسىمەن بىرگە قازاقستاننىڭ يەلىگىندە قالدى، ال رەسەي عارىش قىزمەتىنە قاجەت اۋماق پەن ينفراقۇرىلىمدى جىلىنا 115 ميلليون دوللار تولەپ جالعا الاتىن بولدى.
رەسەي بايقوڭىردى ۇلتتىق باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىرۋعا، اسكەري ماقساتتاعى عارىش ساپارلارىنا جانە حالىقارالىق جوبالارعا پايدالانادى، ياعني “مير” جانە حالىقارالىق عارىش ستانتسياسىنىڭ باسقارۋىمەن باسقا مەملەكەتتەردىڭ عىلىمي اپپاراتتارىن ۇشىرادى. بايقوڭىر “روسكوسموستىڭ” كوممەرتسيالىق قىزمەتىندە دە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. رەسەي شەتەلدىك جەر سەرىكتەرىن تاسىمالداۋشى “پروتون” زىمىراندارىن ۇشىرعانى ءۇشىن كەيىنگى 25 جىلدا 10 ميلليارد دوللار تابىس تاپقان.
2000-جىلدارى بايقوڭىردان “سويۋز”، “پروتون”، “زەنيت”، “دنەپر”، “تسيكلون” زىمىراندارى ۇشىرىلدى. عارىش ايلاعىندا ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ۇشىرۋ كەشەنى بار ەدى. بۇعان كوپ جۇمىس كۇشى مەن قىرۋار قارجى كەتەتىن. وسىنىڭ ءبارى رەسەي مەن قازاقستاننىڭ ارىپتەستىكتى جالعاستىرۋعا قىزىعا تۇسۋىنە اسەر ەتتى.
بىراق قازاقستانعا رەسەيدىڭ عارىش ايلاعىنان قىرۋار تابىس تاۋىپ، جىل سايىن كەلىسىمشارتتا بەلگىلەنگەن سومانى عانا تولەيتىنى ۇناعان جوق. ونىڭ ۇستىنە، “روسكوسموستىڭ” نەگىزگى اسىراۋشىسى “پروتون” بولدى. ول ۋلى وتىن ەسەبىنەن ۇشادى. بۇدان قازاقستاننىڭ قورشاعان ورتاسىنا زيان كەلەدى. قوس مەملەكەت اراسىندا وسى ماسەلە بىرنەشە رەت ۋشىعىپ، زىمىران ۇشىرۋ ۋاقىتشا توقتاعان كەزدەر دە بولدى.
بايقوڭىردى پايدالانۋ مۇمكىندىگىن ساقتاپ، قوس مەملەكەت قارىم-قاتىناسىنداعى شيەلەنىستى شەشۋ ءۇشىن رەسەي مەن قازاقستان “بايتەرەك” بىرلەسكەن جوباسىن قولعا الدى. جوباعا سايكەس، بايقوڭىر عارىش ايلاعىنىڭ ءبىر بولىگى قايتا سالىنىپ، ونى قوس مەملەكەت ەكولوگياعا قاۋىپسىز زىمىراندار ۇشىرۋ ءۇشىن كوممەرتسيالىق ماقساتتا بىرلەسىپ پايدالانۋى كەرەك ەدى. جوبا “بايتەرەك” دەپ اتالدى، قاعاز جۇزىندە ونى جۇزەگە اسىرۋ 2004 جىلى باستالدى. رەسەي عارىش ايلاعىنا ءالى قولدانىسقا ەنبەگەن “انگارا” زىمىرانىنا ارنالعان ۇشىرۋ كەشەنىن سالۋدى ۇسىندى. بىراق كەيىن اۋەلدەگى وپتيميستىك جوسپارلاردى قايتا قاراۋعا تۋرا كەلدى. ويتكەنى جاڭا ۇشىرۋ كەشەنىنە كوپ قارجى كەرەك بولدى، ال زىمىران وندىرۋشىلەر اسىقپادى. سوندىقتان 2020 جىلى “انگارانى” ورتا ساناتتاعى زىمىرانعا اۋىستىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى، 2021 جىلى ونىڭ ورنىنا رەسەيلىك “سويۋز-5″ زىمىرانى قولدانىلاتىنى ايتىلدى.
“سويۋز-5″ زىمىرانى – بولشەكتەرى شەتەلدەن كەلەتىن “زەنيتتىڭ” تۇگەلدەي رەسەيدە قۇراستىرىلاتىن نۇسقاسى. “زەنيت” زىمىرانى سسسر كەزىندە رەسەي مەن ۋكراينادا وندىرىلەتىن بولشەكتەردەن قۇراستىرىلاتىن. بۇل زىمىران 1990-2000 جىلدارى ۇشىرىلدى. رەسەي قىرىمدى اننەكسيالاعاننان كەيىن “زەنيت” ءوندىرۋ توقتادى. بىراق بايقوڭىر مەن اقش-تىڭ “تەڭىز ستارتىنداعى” ۇشىرۋ كەشەنى قالدى. “تەڭىز ستارتى” ءموبيلدى عارىش كەشەنى كاليفورنيادا بولعانىمەن، ول كەزدە رەسەيلىك “ەنەرگيا” زىمىران-عارىش كاسىپورنىنا تيەسىلى بولدى. “روسكوسموستىڭ” قاتىسۋىمەن “تەڭىز ستارتىن” رەسەيلىك S7 Space جەكەمەنشىك كومپانياسى ساتىپ الدى. كومپانيا رەسەي مەملەكەتتىك كورپوراتسياسىنا كوممەرتسيالىق ماقساتقا 80 زىمىران وندىرۋگە تاپسىرىس بەرمەك بولدى. “روسكوسموس” “سويۋز-5″ راكەتاسىن بىرىكتىرسە، “وتە اۋىر ساناتتاعى زىمىران تاسىمالداۋشى قۇرىلعى” جاساۋعا جارايدى دەپ شەشتى. “سويۋز-5″ – ورتا ساناتتاعى زىمىران، بىراق بەسەۋىن بىرىكتىرسە، “اسا اۋىر سالماقتاعى زىمىرانداردى تاسيتىن قۇرىلعى” شىعادى.
ءدال سول كەزدە قازاقستانعا دا “بايتەرەك” جوباسى بويىنشا “انگارانىڭ” ورنىنا “سويۋز-5″ ۇسىنىلدى. بايقوڭىردى “سويۋز-5″ ۇشىرۋعا دايىنداۋ ءۇشىن “زەنيت” ۇشىرۋ كەشەندەرىن مودەرنيزاتسيادان وتكىزۋ كەرەك. بۇعان “انگارا” ۇشىرۋ كەشەنىن سالۋعا جۇمسالاتىن اقشادان از قارجى كەتەدى.
“بايتەرەك” جوباسىن “انگارادان” “سويۋز-5″ زىمىرانىنا كوشىرۋ جوباعا ەكىنشى تىنىس سىيلاعانداي بولدى. “زەنيت” زىمىراندارىن ۇشىرۋعا ارنالعان ينفراقۇرىلىمنىڭ ءبارى “بايتەرەككە” ءوتتى. بىراق قازاقستان كەلىسىمشارتتا كورسەتىلگەن ەسكى كەشەندى مودەرنيزاتسيالاۋعا كەتەتىن 220 ميلليون دوللاردى بولۋگە اسىقپادى. بۇعان ەكى سەبەپ بولدى: “سويۋز-5″ ءوندىرىسىنىڭ كەشەۋىلدەۋى جانە اقش-تىڭ رەسەي زىمىراندارىنا سانكتسيا سالۋى. 2015 جىلى اقش رەسەيلىك زىمىران-عارىش كومپانيالارىنىڭ ونىمدەرىنە سانكتسيا سالدى. بىراق بۇل سانكتسيالار 2023 جىلى عانا كۇشىنە ەندى. سايكەسىنشە، “بايتەرەك” قۇرىلعان كەزدەگى يدەيالار نەمەسە، قۇجات تىلىمەن ايتقاندا، “تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمە” جارامسىز بولىپ قالدى.
رەسەي ۋكرايناعا باسىپ كىرگەننەن كەيىن رەسەيدىڭ سىرتقى ەكونوميكالىق جاعدايى ناشارلادى. “بايتەرەك” بىرلەسكەن كاسىپورنىنىڭ رەسەي جاعىنان يەگەرى “حرۋنيچەۆ ورتالىعى” مەن “سويۋز-5″ زىمىرانىن ءوندىرۋشى “پروگرەسس” زىمىران-عارىش ورتالىعى سانكتسياعا ىلىكتى. رەسەي زىمىراندارىنا تاپسىرىس بەرىپ كەلگەن كومپانيالار “روسكوسموستان” سىرت اينالىپ كەتتى. مۇنداي جاعدايدا “بايتەرەكتىڭ” بولاشاعى قيىندادى، سوندىقتان قازاقستاننىڭ ءتيىمسىز اكتيۆكە اقشا سالعىسى كەلمەۋىن تۇسىنۋگە بولادى. جوبانىڭ قازىرگى جاعدايى تۇسىنىكسىز، سەبەبى قازاقستان جاڭا تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمە كۇتىپ وتىر. ەلدىڭ بۇل جوباعا ارى قاراي قاتىسۋى وسى قۇجاتقا بايلانىستى بولماق.
“سويۋز-5-ءتى” وندىرۋشىلەر قيىن جاعدايدا قالدى، ەندى ولار قۇراستىرعان زىمىرانىن قايدان ۇشىرارىن بىلمەيدى. “تەڭىز ستارتى” ءموبيلدى عارىش ايلاعى رەسەيگە جەتكىزىلگەنىمەن، وعان دا مودەرنيزاتسيا كەرەك. بۇل “بايتەرەك” جوباسىنان دا قىمباتقا تۇسكەلى تۇر. “اسا اۋىر سالماقتاعى زىمىرانداردى تاسيتىن قۇرىلعىنى” ءوندىرۋ بەلگىسىز مەرزىمگە كەيىنگە قالدى.
ۇشىرۋ كەشەنىنە كوممەرتسيالىق جانە مەملەكەتتىك سۇرانىس بولماسا، زىمىران قۇراستىرۋعا نەگىز جوق. سودان بولار، “روسكوسموس” “امۋر-سپگ” زىمىرانىن ءوندىرۋدى جانداندىردى. بىلتىر “روسكوسموستىڭ” سول كەزدەگى باسشىسى بۇل زىمىراندى قۇراستىرۋدا اسىقپايمىز دەگەن. “امۋر-سپگ” قۇرىلىمى جاعىنان “سويۋز-5-كە” ۇقسايدى. “پروگرەسس” ورتالىعىنىڭ بۇل زىمىراندى وندىرۋگە قۋاتى جەتەدى. وعان باسقا وتىن قولدانىلادى جانە زىمىران ۆوستوچنىي عارىش ايلاعىنان ۇشىرىلادى.
باسقا زىمىران جوبالارى دا قىرىمنىڭ قۇربانىنا اينالدى. “تسيكلون” جانە “دنەپر” زىمىراندارى ۋكراينادا ءوندىرىلىپ، 2000-جىلدارى بايقوڭىردان ۇشىرىلعان. بىراق 2014 جىلدان كەيىن ۇشپايتىن بولدى. قىرىم اننەكسياسىنا دەيىن بۇل زىمىراندار رەسەيدىڭ پلەسەتسك جانە ياسنىي عارىش ايلاقتارىنان ۇشىرىلاتىن.
قازىر بايقوڭىردا رەسەيدىڭ “سويۋز-2″ جانە “پروتون” زىمىراندارىن ۇشىراتىن ەكى زىمىران ۇشىرۋ كەشەنى عانا قالدى. 2010-جىلدارى “سويۋز-2″ زىمىراندارى №1 جانە № 31 الاڭداردان ۇشاتىن. ء“بىرىنشى الاڭ” “گاگارين ستارتى” دەپ تە اتالادى. سسسر كەزىندە يۋري گاگارين مىنگەن عارىش كەمەسى مەن “سپۋتنيك-1″ جەر سەرىگى وسى جەردەن عارىشقا اتتانعان. 2019 جىلى بۇل الاڭنىڭ جۇمىسى توقتادى. بۇعان دا قىرىمدى اننەكسيالاۋ اسەر ەتتى. زىمىراننىڭ وسىعان دەيىنگى مودەلى – “سويۋز-فگ” قۇرىلىسىنا ۋكراينادا وندىرىلگەن بولشەكتەر قولدانىلعان. ولار تاۋسىلعاندا “روسكوسموس” “سويۋز-2″ جاڭا سەرياسىنا كوشتى. “گاگارين ستارتى” جاڭا سەرياداعى زىمىرانداردى ۇشىرۋعا جارامايدى. بۇل الاڭ بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىنىڭ كومەگىمەن مودەرنيزاتسيادان ءوتۋى كەرەك ەدى، بىراق 2022 جىلى بۇل ارىپتەستىك دە توقتادى.
رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى كەلىسىمشارت بويىنشا، زىمىران وتىنىنىڭ زياندىعىنا بايلانىستى “پروتوندار” بايقوڭىردان 2025 جىلعا دەيىن عانا ۇشىرىلادى. “پروتون” ءوندىرىسى توقتاعان، بولاشاقتا عارىشقا اۋىر جۇك تاسىمالداۋ مىندەتى ۆوستوچنىي عارىش ايلاعىنان ۇشاتىن “انگاراعا” جۇكتەلەدى.
“بايتەرەك” جوباسى جۇزەگە اسپاسا، 2025 جىلى بايقوڭىردا “سويۋز-2″ زىمىرانىنا ارنالعان ءبىر عانا ۇشىرۋ كەشەنى قالادى. رەسەي “سويۋز-2″ زىمىرانىن پلەسەتسك جانە ۆوستوچنىي عارىش ايلاقتارىنان دا ۇشىرا الادى. بايقوڭىرداعى “31-الاڭنىڭ” ءبىر ارتىقشىلىعى – حالىقارالىق عارىش ستانتسياسىنا زىمىران ۇشىرۋ مۇمكىندىگى. رەسەي مەن اقش اراسىنداعى قازىرگى كەلىسىمگە سايكەس، “روسكوسموس” 2028 جىلعا دەيىن حالىقارالىق عارىش ستانتسياسىنا قاتىسۋشى بولا الادى. بىراق 2022 جىلى جازدا “2024 جىلدان كەيىن ارىپتەستىك توقتاۋى مۇمكىن” دەگەن حابار تاراعان.
رەسەي عارىشقا ادام ۇشىرۋدى جالعاستىرىپ، 2028 جىلدان كەيىن ءوز وربيتا ستانتسياسىن پايدالانعىسى كەلەدى. بىراق ازىرگە بۇل ستانتسيا دايىن ەمەس. بۇل جوسپاردىڭ ءبارى رەسەي ەكونوميكاسىنىڭ بولاشاعى مەن مەملەكەتتىڭ قاي سالاعا باسىمدىق بەرەتىنىنە بايلانىستى. باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋعا جاعدايى جەتسە، رەسەي ۆوستوچنىي عارىش ايلاعىن “سويۋز” زىمىراندارىنا ساي مودەرنيزاتسيادان وتكىزىپ، سونى پايدالانا الادى.
2028 جىلى رەسەي بايقوڭىردان ءبىرجولا كەتۋى مۇمكىن. بۇل كەزدە ادامزاتقا باسقا عالامشارلارعا جول اشقان “عارىش قاقپاسى” الاڭى، ياعني بايقوڭىر تەمىر-تەرسەككە اينالىپ، وتكەن ءداۋىر مەن ەسكى دەرجاۆانىڭ ەسكەرتكىشى بولىپ قالادى.
رەسەي مەن اقش-تىڭ حالىقارالىق عارىش ستانتسياسىنداعى ارىپتەستىگى جالعاسىپ، ۋكراينامەن بەيبىت كەلىسىمگە قول قويىلىپ، باتىس سانكتسيالارىنىڭ كۇشى جويىلسا، “روسكوسموستىڭ” قازاقستاندىق عارىش ايلاعىنداعى عۇمىرى ۇزارىپ، بولاشاعى وزگەرۋى دە مۇمكىن.
ازاتتىقتىڭ ورىس قىزمەتىنىڭ ءتىلشىسى ۆيتالي ەگوروۆتىڭ ماقالاسى قازاقشاعا اۋدارىلدى.
پىكىر قالدىرۋ