Qazaqstandağı Bayqoñır ğarış aylağı Resey kosmonavtikasınıñ ajıramas böligine aynalıp ketti. 90-jıldardan beri Bayqoñır Reseyden alşaqtay bastadı. Qazaqstanmen kelisimşart 2050 jılğa deyin jalğasqanımen, Bayqoñırda birtindep Reseydiñ belsendiligi azayıp keledi. Zımıran wşıru keşenderi az qoldanılıp, alda ne boladı degen swraq küşeydi. 2023 jılı ğarış aylağın birlesip paydalanu mäselesi tağı da uşıqtı: Qazaqstan Resey mülkin bwğattap, 2 milliard rubl' swradı. Al Resey tarabı 220 million dollarlıq qarsı talap qoyıp otır.
Resey men Qazaqstan arasındağı 1994 jılğı kelisimşart boyınşa, Bayqoñır ğarış aylağı bar qwrılğısımen birge Qazaqstannıñ ieliginde qaldı, al Resey ğarış qızmetine qajet aumaq pen infraqwrılımdı jılına 115 million dollar tölep jalğa alatın boldı.
Resey Bayqoñırdı wlttıq bağdarlamaların jüzege asıruğa, äskeri maqsattağı ğarış saparlarına jäne halıqaralıq jobalarğa paydalanadı, yağni “Mir” jäne Halıqaralıq ğarış stanciyasınıñ basqaruımen basqa memleketterdiñ ğılımi apparattarın wşıradı. Bayqoñır “Roskosmostıñ” kommerciyalıq qızmetinde de mañızdı röl atqaradı. Resey şeteldik jer serikterin tasımaldauşı “Proton” zımırandarın wşırğanı üşin keyingi 25 jılda 10 milliard dollar tabıs tapqan.
2000-jıldarı Bayqoñırdan “Soyuz”, “Proton”, “Zenit”, “Dnepr”, “Ciklon” zımırandarı wşırıldı. Ğarış aylağında olardıñ ärqaysısınıñ wşıru keşeni bar edi. Bwğan köp jwmıs küşi men qıruar qarjı ketetin. Osınıñ bäri Resey men Qazaqstannıñ äriptestikti jalğastıruğa qızığa tüsuine äser etti.
Biraq Qazaqstanğa Reseydiñ ğarış aylağınan qıruar tabıs tauıp, jıl sayın kelisimşartta belgilengen somanı ğana töleytini wnağan joq. Onıñ üstine, “Roskosmostıñ” negizgi asırauşısı “Proton” boldı. Ol ulı otın esebinen wşadı. Bwdan Qazaqstannıñ qorşağan ortasına ziyan keledi. Qos memleket arasında osı mäsele birneşe ret uşığıp, zımıran wşıru uaqıtşa toqtağan kezder de boldı.
Bayqoñırdı paydalanu mümkindigin saqtap, qos memleket qarım-qatınasındağı şielenisti şeşu üşin Resey men Qazaqstan “Bäyterek” birlesken jobasın qolğa aldı. Jobağa säykes, Bayqoñır ğarış aylağınıñ bir böligi qayta salınıp, onı qos memleket ekologiyağa qauipsiz zımırandar wşıru üşin kommerciyalıq maqsatta birlesip paydalanuı kerek edi. Joba “Bäyterek” dep ataldı, qağaz jüzinde onı jüzege asıru 2004 jılı bastaldı. Resey ğarış aylağına äli qoldanısqa enbegen “Angara” zımıranına arnalğan wşıru keşenin saludı wsındı. Biraq keyin äueldegi optimistik josparlardı qayta qarauğa tura keldi. Öytkeni jaña wşıru keşenine köp qarjı kerek boldı, al zımıran öndiruşiler asıqpadı. Sondıqtan 2020 jılı “Angaranı” orta sanattağı zımıranğa auıstıru turalı şeşim qabıldandı, 2021 jılı onıñ ornına reseylik “Soyuz-5″ zımıranı qoldanılatını aytıldı.
“Soyuz-5″ zımıranı – bölşekteri şetelden keletin “Zenittiñ” tügeldey Reseyde qwrastırılatın nwsqası. “Zenit” zımıranı SSSR kezinde Resey men Ukrainada öndiriletin bölşekterden qwrastırılatın. Bwl zımıran 1990-2000 jıldarı wşırıldı. Resey Qırımdı anneksiyalağannan keyin “Zenit” öndiru toqtadı. Biraq Bayqoñır men AQŞ-tıñ “Teñiz startındağı” wşıru keşeni qaldı. “Teñiz startı” mobil'di ğarış keşeni Kaliforniyada bolğanımen, ol kezde reseylik “Energiya” zımıran-ğarış käsipornına tiesili boldı. “Roskosmostıñ” qatısuımen “Teñiz startın” reseylik S7 Space jekemenşik kompaniyası satıp aldı. Kompaniya Resey memlekettik korporaciyasına kommerciyalıq maqsatqa 80 zımıran öndiruge tapsırıs bermek boldı. “Roskosmos” “Soyuz-5″ raketasın biriktirse, “öte auır sanattağı zımıran tasımaldauşı qwrılğı” jasauğa jaraydı dep şeşti. “Soyuz-5″ – orta sanattağı zımıran, biraq beseuin biriktirse, “asa auır salmaqtağı zımırandardı tasitın qwrılğı” şığadı.
Däl sol kezde Qazaqstanğa da “Bäyterek” jobası boyınşa “Angaranıñ” ornına “Soyuz-5″ wsınıldı. Bayqoñırdı “Soyuz-5″ wşıruğa dayındau üşin “Zenit” wşıru keşenderin modernizaciyadan ötkizu kerek. Bwğan “Angara” wşıru keşenin saluğa jwmsalatın aqşadan az qarjı ketedi.
“Bäyterek” jobasın “Angaradan” “Soyuz-5″ zımıranına köşiru jobağa ekinşi tınıs sıylağanday boldı. “Zenit” zımırandarın wşıruğa arnalğan infraqwrılımnıñ bäri “Bäyterekke” ötti. Biraq Qazaqstan kelisimşartta körsetilgen eski keşendi modernizaciyalauğa ketetin 220 million dollardı böluge asıqpadı. Bwğan eki sebep boldı: “Soyuz-5″ öndirisiniñ keşeuildeui jäne AQŞ-tıñ Resey zımırandarına sankciya saluı. 2015 jılı AQŞ reseylik zımıran-ğarış kompaniyalarınıñ önimderine sankciya saldı. Biraq bwl sankciyalar 2023 jılı ğana küşine endi. Säykesinşe, “Bäyterek” qwrılğan kezdegi ideyalar nemese, qwjat tilimen aytqanda, “tehnikalıq-ekonomikalıq negizdeme” jaramsız bolıp qaldı.
Resey Ukrainağa basıp kirgennen keyin Reseydiñ sırtqı ekonomikalıq jağdayı naşarladı. “Bäyterek” birlesken käsipornınıñ Resey jağınan iegeri “Hruniçev ortalığı” men “Soyuz-5″ zımıranın öndiruşi “Progress” zımıran-ğarış ortalığı sankciyağa ilikti. Resey zımırandarına tapsırıs berip kelgen kompaniyalar “Roskosmostan” sırt aynalıp ketti. Mwnday jağdayda “Bäyterektiñ” bolaşağı qiındadı, sondıqtan Qazaqstannıñ tiimsiz aktivke aqşa salğısı kelmeuin tüsinuge boladı. Jobanıñ qazirgi jağdayı tüsiniksiz, sebebi Qazaqstan jaña tehnikalıq-ekonomikalıq negizdeme kütip otır. Eldiñ bwl jobağa arı qaray qatısuı osı qwjatqa baylanıstı bolmaq.
“Soyuz-5-ti” öndiruşiler qiın jağdayda qaldı, endi olar qwrastırğan zımıranın qaydan wşırarın bilmeydi. “Teñiz startı” mobil'di ğarış aylağı Reseyge jetkizilgenimen, oğan da modernizaciya kerek. Bwl “Bäyterek” jobasınan da qımbatqa tüskeli twr. “Asa auır salmaqtağı zımırandardı tasitın qwrılğını” öndiru belgisiz merzimge keyinge qaldı.
Wşıru keşenine kommerciyalıq jäne memlekettik swranıs bolmasa, zımıran qwrastıruğa negiz joq. Sodan bolar, “Roskosmos” “Amur-SPG” zımıranın öndirudi jandandırdı. Bıltır “Roskosmostıñ” sol kezdegi basşısı bwl zımırandı qwrastıruda asıqpaymız degen. “Amur-SPG” qwrılımı jağınan “Soyuz-5-ke” wqsaydı. “Progress” ortalığınıñ bwl zımırandı öndiruge quatı jetedi. Oğan basqa otın qoldanıladı jäne zımıran Vostoçnıy ğarış aylağınan wşırıladı.
Basqa zımıran jobaları da Qırımnıñ qwrbanına aynaldı. “Ciklon” jäne “Dnepr” zımırandarı Ukrainada öndirilip, 2000-jıldarı Bayqoñırdan wşırılğan. Biraq 2014 jıldan keyin wşpaytın boldı. Qırım anneksiyasına deyin bwl zımırandar Reseydiñ Pleseck jäne YAsnıy ğarış aylaqtarınan wşırılatın.
Qazir Bayqoñırda Reseydiñ “Soyuz-2″ jäne “Proton” zımırandarın wşıratın eki zımıran wşıru keşeni ğana qaldı. 2010-jıldarı “Soyuz-2″ zımırandarı №1 jäne № 31 alañdardan wşatın. “Birinşi alañ” “Gagarin startı” dep te ataladı. SSSR kezinde YUriy Gagarin mingen ğarış kemesi men “Sputnik-1″ jer serigi osı jerden ğarışqa attanğan. 2019 jılı bwl alañnıñ jwmısı toqtadı. Bwğan da Qırımdı anneksiyalau äser etti. Zımırannıñ osığan deyingi modeli – “Soyuz-FG” qwrılısına Ukrainada öndirilgen bölşekter qoldanılğan. Olar tausılğanda “Roskosmos” “Soyuz-2″ jaña seriyasına köşti. “Gagarin startı” jaña seriyadağı zımırandardı wşıruğa jaramaydı. Bwl alañ Birikken Arab Ämirlikteriniñ kömegimen modernizaciyadan ötui kerek edi, biraq 2022 jılı bwl äriptestik de toqtadı.
Resey men Qazaqstan arasındağı kelisimşart boyınşa, zımıran otınınıñ ziyandığına baylanıstı “Protondar” Bayqoñırdan 2025 jılğa deyin ğana wşırıladı. “Proton” öndirisi toqtağan, bolaşaqta ğarışqa auır jük tasımaldau mindeti Vostoçnıy ğarış aylağınan wşatın “Angarağa” jükteledi.
“Bäyterek” jobası jüzege aspasa, 2025 jılı Bayqoñırda “Soyuz-2″ zımıranına arnalğan bir ğana wşıru keşeni qaladı. Resey “Soyuz-2″ zımıranın Pleseck jäne Vostoçnıy ğarış aylaqtarınan da wşıra aladı. Bayqoñırdağı “31-alañnıñ” bir artıqşılığı – halıqaralıq ğarış stanciyasına zımıran wşıru mümkindigi. Resey men AQŞ arasındağı qazirgi kelisimge säykes, “Roskosmos” 2028 jılğa deyin halıqaralıq ğarış stanciyasına qatısuşı bola aladı. Biraq 2022 jılı jazda “2024 jıldan keyin äriptestik toqtauı mümkin” degen habar tarağan.
Resey ğarışqa adam wşırudı jalğastırıp, 2028 jıldan keyin öz orbita stanciyasın paydalanğısı keledi. Biraq äzirge bwl stanciya dayın emes. Bwl jospardıñ bäri Resey ekonomikasınıñ bolaşağı men memlekettiñ qay salağa basımdıq beretinine baylanıstı. Bağdarlamanı jüzege asıruğa jağdayı jetse, Resey Vostoçnıy ğarış aylağın “Soyuz” zımırandarına say modernizaciyadan ötkizip, sonı paydalana aladı.
2028 jılı Resey Bayqoñırdan birjola ketui mümkin. Bwl kezde adamzatqa basqa ğalamşarlarğa jol aşqan “Ğarış qaqpası” alañı, yağni Bayqoñır temir-tersekke aynalıp, ötken däuir men eski derjavanıñ eskertkişi bolıp qaladı.
Resey men AQŞ-tıñ halıqaralıq ğarış stanciyasındağı äriptestigi jalğasıp, Ukrainamen beybit kelisimge qol qoyılıp, Batıs sankciyalarınıñ küşi joyılsa, “Roskosmostıñ” qazaqstandıq ğarış aylağındağı ğwmırı wzarıp, bolaşağı özgerui de mümkin.
Azattıqtıñ Orıs qızmetiniñ tilşisi Vitaliy Egorovtıñ maqalası qazaqşağa audarıldı.
Pikir qaldıru