9 قاراشادا رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين قازاقستانعا كەلدى. قازاقستان باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ونى ستراتەگيالىق ارىپتەسىنە ساي ءسان-سالتاناتپەن كۇتىپ الدى.
بىراق بۇرىن باسىمدىق بەرىلگەن كەي دۇنيەلەردىڭ وزگەرگەنى بايقالدى.
جاقىندا حالىقارالىق قىلمىستىق سوت ۋكرايناداعى ىقتيمال سوعىس قىلمىستارى ءۇشىن ۆلاديمير ءپۋتيندى تۇتقىنداۋعا وردەر بەردى. رەسەي پرەزيدەنتى ودان بەرى ءۇش ەلگە ساپارلادى. سونىڭ ءبىرى – قازاقستان.
قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن ىقپالدى مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارىمەن جوعارى دەڭگەيدە كەزدەسۋ ۇيرەنشىكتى دۇنيەگە اينالىپ بارادى. كەيىنگى كەزدەرى ديپلوماتيالىق كۇنتىزبەدە بوس ورىن جوق.
رەسەي مەن قازاقستان پرەزيدەنتى كەلىسسوز جۇرگىزىپ جاتقاندا، كورشى وزبەكستاندا ەكونوميكالىق ارىپتەستىك ۇيىمىنىڭ ءسامميتى ءوتتى. جيىنعا تۇركيا باسشىسى رەجەپ تايىپ ەردوعان، يران پرەزيدەنتى يبراگيم رايسي، قازاقستاننىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ءاليحان سمايىلوۆ قاتىستى. يتاليا پرەزيدەنتى سەردجيو ماتارەللو ءدال سول كۇنى تاشكەنتتە وزبەكستان باسشىسى شاۆكات ميرزياەۆپەن جانە باسقا دا وكىلەتتى تۇلعالارمەن كەلىسسوز جۇرگىزدى.
3 قاراشادا استانادا تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرى باس قوستى. ەكونوميكالىق ارىپتەستىك ۇيىمى سياقتى تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنا دا رەسەي مەن قىتاي كىرمەيدى.
ودان بۇرىن توقاەۆ پەن ميرزياەۆ فرانتسيا پرەزيدەنتى ەممانۋەل ماكروندى ءوز ەلدەرىندە قارسى العان. بۇل – وسى ماۋسىمداعى ەڭ اتىشۋلى كەزدەسۋ بولدى.
قازان ايى سالىستىرمالى تۇردە تىنىش ءوتتى، ال قىركۇيەك ءارتۇرلى وقيعالارعا تولى بولدى. قىركۇيەكتە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى نيۋ-يوركتەگى بۇۇ باس اسسامبلەياسى اياسىندا اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەنمەن، كەيىن بەرليندە گەرمانيا كانتسلەرى ولاف شولتسپەن كەزدەستى.
كەي كەزدەسۋلەر ءبىراز ۋاقىت بۇرىن جوسپارلانعان. سوعان قاراماستان، رەسەي ۋكرايناعا قارسى سوعىس اشقالى ەكى جىل وتكەندە ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىك العان جانە اقش اۋعانستانعا اسكەر كىرگىزگەن جىلداردى ەسەپتەمەگەندە، ءبىرىنشى رەت ديپلوماتيالىق قىزىعۋشىلىق نىسانىنا اينالىپ وتىرعانىن اتاپ ءوتۋ كەرەك.
بىراق بۇل قىزىعۋشىلىق ۇزاققا سوزىلا ما؟
ورتالىق ازيانى زەرتتەۋمەن اينالىساتىن داۆيدە كانكاريني ايماق ەلدەرىنىڭ حالىقارالىق بايلانىستارىنىڭ كۇرت ارتۋىن ەكونوميكالىق “كوپىرشىك” (بەلسەندىلىك ينۆەستيتسيا تارتاتىن نەگىزگى فاكتورلاردان اسىپ تۇسكەندە قولدانىلاتىن مەتافورا) ۇعىمىنا تەڭەيدى. كانكاريني ورتالىق ازيانىڭ الەۋەتىن، ميرزياەۆ پەن توقاەۆتىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتى ۇتىمدى شەشىم ەكەنىن مويىندايدى.
كەزدەسۋلەردىڭ كوبى سيمۆوليكالىق مانگە عانا يە بولعانىمەن، وڭىرگە كەلگەن وكىلەتتى تۇلعالار ءبىرلى-ەكىلى ەكونوميكالىق نە ساياسي كەلىسىمدەرگە قول قويماي كەتپەيدى، بۇل وتە ماڭىزدى دەيدى ساراپشى.
ورتالىق ازياعا ءبارى قىزىعا ما؟
1-2 قاراشادا ماكرون ورتالىق ازياعا كەلگەننەن كەيىن شەتەلدىك اقپارات قۇرالدارىندا “وڭىردە گەوساياسي باسەكە ارتىپ كەلەدى”، “فرانتسيا رەسەي مەن قىتايدىڭ اۋلاسىنا كىردى” دەگەن پىكىر كوبەيدى.
بىراق ورتالىق ازيا ەلدەرى باسقاشا ويلايدى. 5 قاراشادا ابۋ-دابيدە وتكەن بۇكىلالەمدىك ساياسي كونفەرەنتسيادا قازاقستان سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى رومان ۆاسيلەنكو بۇل قاتىناس بارىنە پايدالى دەدى.
ماكرون “قازاقستان ۇلكەن دەرجاۆانىڭ ۆاسسالى بولۋدان باس تارتتى” دەپ استانانىڭ ۋكرايناداعى سوعىس ماسەلەسىندە ماسكەۋدىڭ قىسىمىنا قاراماستان بەيتاراپ پوزيتسيادا قالعانىن ماقتادى.
كەزدەسۋ بارىسىندا قازاقستان-فرانتسيا كاسىپكەرلەرى كولىك قۇراستىرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا كولەمى 1,4 ميلليارد دوللار بولاتىن كەلىسىمگە قول قويدى. جاقىندا Total Energies فرانتسۋز كومپانياسى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە جەل ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ تۋرالى كەلىسىم جاسادى.
فرانتسيا وزبەكستانمەن دە ەكونوميكالىق بايلانىسىن نىعايتقىسى كەلەدى. ماكروننىڭ تاشكەنتكە ساپارىنان كەيىن، وزبەكستاننىڭ تاۋ-كەن ءوندىرىسى جانە گەولوگيا ءمينيسترى بوريس يسلاموۆ ەكى جاڭا ۋران كەن ورنىن يگەرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلسا، فرانتسيانىڭ Orano مەملەكەتتىك اتوم كومپانياسى 500 ميلليون دوللار كولەمىندە ينۆەستيتسيا سالاتىنىن ايتتى. تاراپتار سونداي-اق اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ ەكسپورتىن ارتتىراتىن لوگيستيكالىق جەلىلەر قۇرىلىسىن ينۆەستيتسيالاۋ تۋرالى كەلىسىمگە كەلدى.
بارىنەن دە ميرزياەۆ پەن ماكروننىڭ تۇنگى سامارقاندى ارالاۋعا شىعىپ، ۇزاق ۋاقىت ءبىر-ءبىرىنىڭ قولىن قىسىپ، جىلى سويلەسىپ تۇرعانى ەستە قالدى.
وزبەكستانداعى الەۋمەتتىك جەلىلەردە تانىمال بولعان بۇل سۋرەت ماسكەۋگە ۇناي قويعان جوق. 12 قاراشادا رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆ “ەۋرووداق ماسكەۋدى ورتالىق ازيادان ىعىستىرعىسى كەلەدى، بىراق رەسەي وڭىردە تاريحتان بەرى كەلە جاتىر” دەدى.
فرانتسيا پرەزيدەنتىن قىرعىزستان باسشىسى سادىر جاپاروۆ تا قوناققا شاقىردى. پرەزيدەنت اكىمشىلىگى ماكروننىڭ بۇل شاقىرۋعا وڭ جاۋاپ بەرگەنىن حابارلادى.
ماكروننان كەيىن قازاقستانعا پۋتين كەلدى. قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپاەۆ ۆاديم بورەيكونىڭ “گيپەربورەي” باعدارلاماسىنا بەرگەن سۇحباتىندا “ورتالىق ازيادا بولعان حالىقارالىق قوناقتاردان كەيىن، بۇل كەزدەسۋ توقاەۆقا قاراعاندا، پۋتينگە كوبىرەك كەرەك ەدى” دەيدى.
توقاەۆ پەن پۋتين كەزدەسكەندە ءبىر جايسىزدىق بايقالدى. ماسەلەن، توقاەۆ قازاقشا سويلەپ، كەيىن ورىس تىلىنە كوشتى. ماسكەۋدەن كەلگەن دەلەگاتسياعا توقاەۆقا قازاقشا سويلەي باستاعانى كۇتپەگەن جاعداي بولدى.
ال پۋتين توقاەۆتىڭ اكەسىنىڭ اتىن ايتا الماي، تاعى دا قاتەلەستى. رەسەي پرەزيدەنتى ارىپتەسىنىڭ اتى-ءجونىن بۇرىن دا بىرنەشە رەت بۇرمالاعان. كەيبىرى پۋتين مۇنى ادەيى ىستەي مە ەكەن دەپ جاتتى.
ساياساتتانۋشى ساتپاەۆتىڭ پىكىرىنشە، رەسەي قازىر بۇرىنعىدان ءالسىز بولعانىمەن، ونىڭ قازاقستانداعى ىقپالى ازايدى دەۋگە ءالى ەرتە. ول قازاقستان–رەسەي بىرلەسكەن كاسىپورىندارى كوبەيىپ كەلە جاتقانىن، جاقىندا قازاقستاندىق وليگارحتار بيزنەسىنىڭ ءبىر بولىگىن رەسەيلىكتەرگە ساتقانىن مىسالعا كەلتىردى.
كولەڭكەلى يمپورت ارقاسىندا قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى ساۋدا قاتىناستارى دا قارقىندى دامىپ كەلەدى.
ءپۋتيننىڭ قازاقستانعا ساپارى بارىسىندا ۇلكەن بيزنەس كەلىسىمدەر جاسالماسا دا، ەنەرگەتيكا مينيسترلىكتەرىنىڭ اراسىندا ءوزارا تۇسىنىستىك تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويىلدى. مەموراندۋمعا سايكەس، رەسەي كوكشەتاۋ، وسكەمەن جانە سەمەي قالالارىنا جىلۋ ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋعا ينۆەستيتسيا بولەدى.
قازاقستان سەناتىنىڭ توراعاسى ماۋلەن اشىمباەۆ 10 قىركۇيەكتە “رەسەيدىڭ قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ ىقتيمالدىعى ازايعان سوڭ، استانا وسىنداي شاعىن كەلىسىمدەرمەن ماسكەۋدىڭ كوڭىلىن اۋلاپ وتىر ما؟” دەگەن جۋرناليستەر سۇراعىنا “اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ تاعدىرى جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمدا شەشىلەدى، مۇنىڭ كەيىنگى كەلىسىمدەرگە ەش قاتىسى جوق” دەپ جاۋاپ بەردى.
بيلىك يادرولىق ەنەرگيا يدەياسىن قولدايتىندىقتان، بۇل جوبا تۇبىندە جۇزەگە اساتىن سياقتى.
بۇل – قازاقستان ءۇشىن تاعى ءبىر گەوساياسي تەپە-تەڭدىكتى قاجەت ەتەتىن قادام. ۋكرايناداعى سوعىسقا دەيىن رەسەيدىڭ “روساتوم” كومپانياسى قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋعا قاتىسقىسى كەلگەن. بىراق سوعىستان كەيىن كومپانيانىڭ جوباعا ارالاسۋى قيىنداپ كەتتى.
بىلتىر تاجىكستان پرەزيدەنتى ەمومالي راحمون پۋتيننەن ءوز ەلىنە كوبىرەك ينۆەستيتسيا ءبولۋدى سۇراپ، ماسكەۋدىڭ دۋشانبەدە وتكەن ساۋدا جارمەڭكەسىنە ءمينيستردىڭ ورىنباسارىن جىبەرۋى قۇرمەتسىزدىك بولعانىن ەسكەرتكەن. راحمون تاشكەنتتەگى سامميتكە بارماس بۇرىن، يران پرەزيدەتى رايسيمەن ۆيزاسىز رەجيم، ساۋدا، كولىك جانە مادەنيەت سالاسىنداعى ارىپتەستىك تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزدى.
دۋشانبە مەن تەگەراننىڭ اراسى بىردە جاقسى، بىردە ناشار بولعانىمەن، تاجىكستان بيلىگى كورشىسىنەن مۇناي ەكسپورتتاۋدى سۇراپ وتىر. بۇل ماسكەۋدىڭ تاجىكستان ەنەرگەتيكالىق نارىعىنداعى مۇددەسىنە كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن.
پيتتسبۋرگ ۋنيۆەرسيتەتى نارىقتاردى باسقارۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى دجەننيفەر بريك ءمۋرتازاشۆيليدىڭ پىكىرىنشە، وسىنىڭ ءبارى ماسكەۋدىڭ ورتالىق ازياداعى ستراتەگيالىق باسىمدىعىن ساقتاپ قالعانىمەن، ىقپال ەتۋ تەتىكتەرىن جوعالتا باستاعانىن كورسەتەدى.
– باسقا مەملەكەتتەر رەسەيدىڭ السىزدىگى مەن ورتالىق ازيانىڭ گەوساياسي ماڭىزىن كوردى. وڭىرگە قىزىعۋشىلىق جوعارى بولعاندىقتان، ايماق ەلدەرى بۇرىننان ارمان بولعان كوپۆەكتورلى ساياساتىن جۇزەگە اسىرا الادى، – دەدى ول.
ساراپشى الداعى ۋاقىتتا ديپلوماتيالىق بايلانىستار جالعاسقانىمەن، بولاشاقتا الەم قىزىعۋشىلىعى ازايۋى مۇمكىن دەپ توپشىلايدى.
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ