اقش وسى ايدا رەسەيدەگى ءىرى بيرجا حولدينگىنە سانكتسيا سالدى. امەريكانىڭ قارجى مينيسترلىگى ماسكەۋ بيرجا ارقىلى اسكەري ماقساتقا كاپيتال تارتقان، رەسەي ازاماتتارى مەن “دوس مەملەكەتتەر” “روستەح”، “ۆەرتولەتى روسسي” سياقتى قورعانىس كاسىپورىندارىنىڭ قۇندى قاعازدارىن ساتىپ الىپ، ينۆەستيتسيا قۇيعان دەپ ەسەپتەيدى.
رەسەيگە قارسى سانكتسيالار قازاقستانعا دا اسەر ەتەدى. ويتكەنى استانا رەسەي ەكونوميكاسى باسىمدىققا يە ەۋرازيا ەكونوميكا وداعىنا مۇشە. ماسكەۋ – استانانىڭ نەگىزگى ساۋدا سەرىكتەستەرىنىڭ ءبىرى.
رۋبل يۋانعا تاۋەلدى. تەڭگەنىڭ جايى نە بولادى؟
ماسكەۋ بيرجاسى سانكتسياعا ىلىنگەننەن كەيىن دوللار جانە ەۋرومەن ساۋدا جاساۋدى توقتاتتى. قازىر بيرجاداعى نەگىزگى ۆاليۋتا – يۋان مەن رۋبل. قىتاي ۆاليۋتاسىنىڭ رەسەيدەگى پوزيتسياسى كۇشەيىپ كەلەدى: ەندى ءرۋبلدىڭ قىمباتتاۋى نەمەسە قۇلدىراۋى يۋانعا بايلانىستى. ءرۋبلدىڭ قالاي وزگەرەتىنى بەلگىسىز. ۆاليۋتا باعامىنا ەكونوميكالىق، ساياسي جانە پسيحولوگيالىق فاكتورلار اسەر ەتەدى. الەمدە يۋان دەۆالۆاتسياسى مەن ۆاليۋتا سوعىسى بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام بار. ساراپشىلار وسىنى ەسكەرىپ، رۋبل تۇراقتى بولىپ قالادى دەگەنگە سەنبەيدى. ونىڭ ۇستىنە، كەي ساراپشىلار رۋبل قۇنسىزدانادى دەپ وتىر.
سولتۇستىكتەگى كورشىنىڭ ۆاليۋتاسىنا قاراي يكەمدەلەتىن قازاقستاندىق تەڭگەنىڭ جايى نە بولماق؟
قازاقستاندىق ەكونوميست ارمان بايعانوۆتىڭ پىكىرىنشە، ماسكەۋ – قازاقستاننىڭ نەگىزگى ساۋدا ارىپتەسى، شەتەلدەن اكەلىنەتىن تاۋاردىڭ تورتتەن ءبىر بولىگى رەسەيدەن كەلەدى. سوندىقتان كورشى ەلدەگى ۆاليۋتا ماسەلەسى ەلەۋسىز قالمايدى.
– رەسەي ەكونوميكاسى قۇلدىراعان سايىن، تەڭگە باعامى وزگەرەدى. كەز كەلگەن قۇلدىراۋ بىزگە اسەر ەتەدى. رەسەيدەن ساتىپ الاتىن تاۋارلارمەن بىرگە ينفلياتسيا كەلەدى. بىردەن بولماسا دا، اسەرىن بايقايمىز. رەسەي ەكونوميكاسى السىرەي بەرەدى، ءبىز ەۋرازيا ەكونوميكا وداعىنا مۇشەمىز، كەدەن وداعىندامىز، رەسەيمەن ساۋدا كولەمى ۇلكەن. سوندىقتان بۇل ماسەلە ءبىزدىڭ ەكونوميكانى دا اينالىپ وتپەيدى. ولاردا دەۆالۆاتسيا بولسا، ءرۋبلدىڭ ىزىنشە تەڭگە دە قۇنسىزدانۋى مۇمكىن.
ايدىڭ باسىنان بەرى تەڭگە ءبىرشاما السىرەدى: 26 ماۋسىمدا دوللاردىڭ ورتاشا باعامى 463,83 بولدى، 1 ماۋسىمدا بۇل كورسەتكىش 447, 5 تەڭگە ەدى. كەي ساراپشىلار تەڭگەنىڭ قۇلدىراۋىن MOEX سالىنعان سانكتسيالارمەن بايلانىستىردى. بىراق ۇلتتىق بانك مۇنىڭ سەبەبىن رەسەيگە قارسى سانكتسيالاردان ەمەس، ۇلتتىق قوردان كەلەتىن ترانش كولەمىنىڭ قىسقارۋىنان كورەدى.
كوكتەمدە سۋ تاسقىنى سالدارىن جويىپ، الەۋمەتتىك شىعىنداردى جابۋ ءۇشىن بيلىك ۇلتتىق قوردان اقشا العان. قورداعى دوللاردى بيرجادا ساتۋدان تەڭگە كۇشەيدى. قازىر ۇلتتىق قوردان ترانسفەرت ازايعان سوڭ، تەڭگە السىرەپ جاتىر. قارجى جونىندەگى ساراپشى ارمان بەيسەمباەۆ تەڭگە باعامىنىڭ سانكتسياعا قاتىسى جوعىن وسىلاي تۇسىندىرەدى.
– بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە، ۇلتتىق قوردان كەلەتىن ترانش كولەمىنىڭ ازايۋىمەن بايلانىستى. بۇرىن ترانشتاردى بيرجا ارقىلى كونۆەرتاتسيالايتىن. ماۋسىمنىڭ باسىنان بەرى ترانشتار ەكى ەسە ازايدى. ولار ۇلتتىق قوردان العىسى كەلگەننىڭ ءبارىن الدى. ەندى بۇل ترانشتار بىرتىندەپ جوعالا باستادى، – دەيدى بەيسەمباەۆ.
ساراپشىنىڭ پىكىرىنشە، قازىر تەڭگە تۇراقتالا باستاعان، ويتكەنى ۇلتتىق ۆاليۋتاعا جاساندى قولداۋ كورسەتىلىپ جاتقان جوق.
– [ۇلتتىق بانك باسشىسى] سۇلەيمەنوۆ دوللاردىڭ 460 تەڭگە بولۋى بيۋدجەتتە ەسكەرىلگەن دەدى. بۇعان دەيىن تەڭگە نىعايىپ، دوللار 439 تەڭگەگە جەتىپ ەدى. بۇعان ساۋىردە ۇلتتىق قوردان ميلليارد دوللار الۋ سەبەپ بولدى. مامىردا 700-800 ميلليون، ماۋسىمدا 400 ميلليون [دوللار] الدى. وسىعان دەيىن ۇلتتىق قوردان ترانش رەتىندە كەلگەن اقشا ەكى ەسە قىسقاردى. سوندىقتان تەڭگەنىڭ نىعايۋ فاكتورى كۇرت جويىلدى.
ۇلتتىق بانك موسبيرجاعا قارسى سانكتسيا تەڭگە باعامىنا اسەر ەتپەيدى دەيدى.
“رەسەي بۇرىننان سانكتسيامەن ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقاندىقتان، ولاردىڭ باسقا بيرجاسى، رۋبل/دوللار ساتىلاتىن الاڭدارى بار. قازىر وسى بالاما الاڭدارعا كوشىپ جاتىر. تيىسىنشە، ەداۋىر ىقپالىن كورىپ وتىرعان جوقپىز”، – دەيدى ۇلتتىق بانك توراعاسى تيمۋر سۇلەيمەنوۆ.
ءبىر جىل بۇرىن ۇلتتىق بانك تەڭگەنى رۋبلدەن “اجىراتتىق” دەپ مالىمدەگەن. بىراق ساراپشىلار قارجى سالاسىنداعى وكىلەتتى تۇلعالار قازاقستانعا ءتيىمسىز رۋبل باعامىنا جول بەرگىسى كەلمەيدى دەيدى.
ارمان بەيسەمباەۆ تەڭگەنىڭ رۋبلگە شاققانداعى باعامى 1:5 بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. قازاقستان سوندا عانا رەسەي تاۋارلارى جاۋلاپ الاتىن ىشكى نارىقتى سىرتقى سوققىدان قورعاي الادى.
– باستىسى – اسىرا سىلتەمەۋ. ءرۋبلدىڭ ەكى نەمەسە ءۇش تەڭگەدەن بولۋى – جاقسى ەمەس، ويتكەنى ءوز تاۋارىمىزبەن سالىستىرعاندا، يمپورتتىق ءونىم ارزانداپ كەتەدى. بۇل ىشكى وندىرىسكە ءتيىمسىز. رەسەي تاۋارلارىنا تاۋەلدىلىك ارتادى. 2022 جىلعىداي رۋبل 7-9 تەڭگەدەن بولسا، كەرىسىنشە، رەسەيلىك ءونىم قىمباتتاپ، ينفلياتسيا كۇشەيەدى. وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەرگە ول دا زيان.
تەڭگەنىڭ رۋبلگە شاققاندا السىرەۋى دە – جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس.
– بۇل دۇرىس بولار ەدى. بىراق وتاندىق ونىمدەر باعاسىن قالاي ارزانداتادى؟ ىشكى ءوندىرىس تە يمپورتقا تاۋەلدى عوي. بىزدە ءوندىرىستىڭ تۇيىق جۇيەسى جوق. قۇرال-جابدىق، بولشەكتەردىڭ ءبارى سىرتتان كەلەدى. كوپ زاتتى رەسەيدەن تاسيمىز. دەمەك ءوز تاۋارىمىز بولسا دا، باعاسىن ارزانداتا المايمىز. ويتكەنى يمپورتقا تاۋەلدىلىك بار. ءوز ءوندىرىسىمىز بار دەيمىز. بىراق وندىرىستەگى يمپورت ۇلەسىن قاراڭىزشى. وتاندىق ءونىم دەگەنىمىزدىڭ ءوزى يمپورتتىق قۇرالدارمەن جاسالعان، – دەيدى بەيسەمباەۆ.
قازاقستاندا شيكىزاتقا تاۋەلدى ەكونوميكانى ديۆەرسيفيكاتسيالاۋ تۋرالى ايتىلىپ كەلە جاتقانىنا كوپ جىل بولدى. بىراق ءىس جۇزىندە تەڭگەنى مىقتى ۆاليۋتاعا اينالدىراتىن ديۆەرسيفيكاتسيا جاسالعان جوق.
سانكتسياعا ىلىنگەن اكتسيونەر
ماسكەۋ بيرجاسى (MOEX) قازاقستاندىق قور بيرجاسى (KASE) اكتسيالارىنىڭ ءبىر بولىگىنە يە. KASE – قازاقستاندىق ەميتەنتتەردىڭ قۇندى قاعازدارى مەن شەتەلدىك ۆاليۋتالار ساتىلاتىن ەكى بيرجانىڭ ءبىرى (تاعى ءبىر بيرجا استانا حالىقارالىق قارجى ورتالىعىندا جۇمىس ىستەيدى).
اقش ماسكەۋ بيرجاسىنا سانكتسيا سالعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە استانا جاعدايدى باقىلاپ وتىرعانىن، KASE بيرجاسىنداعى ساۋدا ادەتتەگى تارتىپپەن ءجۇرىپ جاتقانىن حابارلادى. كەيىنىرەك قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگى KASE بيرجاسىنا سانكتسيا سالىنبايدى، ونداي شەكتەۋلەر ەنگىزۋ ءۇشىن موسبيرجادا 50 نەمەسە ودان كوپ پايىز اكتسيا بولۋى كەرەك ەدى دەدى.
قازىر MOEX قازاقستاندىق بيرجانىڭ 13,1 پايىز اكتسياسىنا يە. ماسكەۋ بيرجاسى – KASE-ءنىڭ ەكىنشى ءىرى يەسى. ءبىرىنشىسى – قازاقستان ۇلتتىق بانكى.
ارمان بەيسەمباەۆ ماسكەۋ بيرجاسى كەزىندە KASE اكتسيونەرلەرى قاتارىنا ەۋرازيا ەكونوميكا وداعىنا مۇشە ەلدەردىڭ (قازاقستان، رەسەي، ارمەنيا، بەلارۋس، قىرعىزستان) بىرىڭعاي بيرجا كەڭىستىگىن قۇرۋ ماقساتىمەن قوسىلعانىن ايتادى.
– ماسكەۋ بيرجاسى كەزىندە KASE-گە ورتاق قارجى نارىعى بويىنشا ينتەگراتسيانى كۇشەيتۋ، ەۋرازيا ەكونوميكا وداعى نەگىزىندە ورتاق بيرجا الاڭىن قۇرۋ جوسپارىمەن قوسىلعان. بۇل جوسپار ازىرگە نەمەسە ءبىرجولا توقتاپ قالعان سياقتى. ايتەۋىر، قازىر بەلگىسىز مەرزىمگە دەيىن، – دەيدى ەكسپەرت.
ماسكەۋ بيرجاسى 2019 جىلى KASE-ءنىڭ 3,3 پايىز اكتسياسىن ساتىپ العان. 2020 جىلى ۇلەسىن 13,1 پايىزعا جەتكىزدى. بۇل رەسەي ۋكرايناعا باسىپ كىرمەي تۇرىپ بولعان، كەيىن باتىس ەلدەرى ماسكەۋگە قارسى سانكتسيا سالدى. ەكونوميستەر رەسەيدىڭ ستراتەگيالىق ماقساتى – قازاقستان بيرجاسىن ءوز ىقپالىندا قالدىرۋ بولدى دەيدى.
قازىر جاعداي وزگەردى، ماسكەۋدىڭ بيرجا كاپيتالىنداعى ءرولى جاعىمسىز نارسە سانالادى. رەسەيلىك Frank Media ىسكەرلىك باسىلىمى 25 ماۋسىمدا رەسەي ساۋدا الاڭىنا جاقىن اقپارات كوزىنە سۇيەنىپ، قازاقستان قور بيرجاسى ماسكەۋدەن 13,1 پايىز اكتسياسىن وزىنە قايتا ساتۋدى سۇراپ وتىر دەپ جازدى. “موسبيرجا كەلىسۋى مۇمكىن”، – دەيدى اقپارات كوزى.
كەلىسىمشارت قۇنى بەلگىسىز، بىراق ىسكەرلىك باسىلىمدار ساتىلىمعا بالاما دايىندىقتار ءجۇرىپ جاتقانىن جازدى. KASE شىلدەدە اكتسيونەرلەردىڭ كەزەكتەن تىس جينالىسىن وتكىزبەك. كۇن تارتىبىندەگى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى – ساتىپ الۋ كەزىندە اكتسيا قۇنىن انىقتاۋ ءادىسىن وزگەرتۋ.
قازاقستان سانكتسياعا ىلىنگەن كومپانيالاردان اكتسيالارىن قايتارىپ الۋدى بۇرىن دا بايقاپ كورگەن. 2023 جىلى “بايتەرەك” ۇلتتىق حولدينگى رەسەيلىك سبەربانكتىڭ “ەنشىلەس كومپانياسىن” ساتىپ العان. اقش رەسەيدىڭ ۋكرايناعا قارسى اگرەسسياسىنا بايلانىستى سبەربانككە سانكتسيا سالدى. قارجى سالاسىنداعى وكىلەتتى تۇلعالاردىڭ دەرەگىنشە، كەلىسىمشارتتا رەسەيلىك “سبەربانككە” 130 ميليارد تەڭگە كولەمىندە ديۆيدەند تولەۋ قاراستىرىلعان. بانك اتاۋى Bereke بولىپ وزگەردى، ال ءبىر جىلدان كەيىن ونى كاتارلىق Lesha bank 65 ميلليارد تەڭگەگە ساتىپ الدى. “بايتەرەك” باسشىلىعى قازاقستان ەش شىعىن كورگەن جوق دەپ مالىمدەدى.
پىكىر قالدىرۋ