AQŞ osı ayda Reseydegi iri birja holdingine sankciya saldı. Amerikanıñ qarjı ministrligi Mäskeu birja arqılı äskeri maqsatqa kapital tartqan, Resey azamattarı men “dos memleketter” “Rosteh”, “Vertoletı Rossii” siyaqtı qorğanıs käsiporındarınıñ qwndı qağazdarın satıp alıp, investiciya qwyğan dep esepteydi.

Reseyge qarsı sankciyalar Qazaqstanğa da äser etedi. Öytkeni Astana Resey ekonomikası basımdıqqa ie Euraziya ekonomika odağına müşe. Mäskeu – Astananıñ negizgi sauda seriktesteriniñ biri.

RUBL' YUAN'ĞA TÄUELDİ. TEÑGENİÑ JAYI NE BOLADI?

Mäskeu birjası sankciyağa ilingennen keyin dollar jäne euromen sauda jasaudı toqtattı. Qazir birjadağı negizgi valyuta – yuan' men rubl'. Qıtay valyutasınıñ Reseydegi poziciyası küşeyip keledi: endi rubl'diñ qımbattauı nemese qwldırauı yuan'ğa baylanıstı. Rubl'diñ qalay özgeretini belgisiz. Valyuta bağamına ekonomikalıq, sayasi jäne psihologiyalıq faktorlar äser etedi. Älemde yuan' deval'vaciyası men valyuta soğısı boluı mümkin degen boljam bar. Sarapşılar osını eskerip, rubl' twraqtı bolıp qaladı degenge senbeydi. Onıñ üstine, key sarapşılar rubl' qwnsızdanadı dep otır.

Soltüstiktegi körşiniñ valyutasına qaray ikemdeletin qazaqstandıq teñgeniñ jayı ne bolmaq?

Qazaqstandıq ekonomist Arman Bayğanovtıñ pikirinşe, Mäskeu – Qazaqstannıñ negizgi sauda äriptesi, şetelden äkelinetin tauardıñ törtten bir böligi Reseyden keledi. Sondıqtan körşi eldegi valyuta mäselesi eleusiz qalmaydı.

– Resey ekonomikası qwldırağan sayın, teñge bağamı özgeredi. Kez kelgen qwldırau bizge äser etedi. Reseyden satıp alatın tauarlarmen birge inflyaciya keledi. Birden bolmasa da, äserin bayqaymız. Resey ekonomikası älsirey beredi, biz Euraziya ekonomika odağına müşemiz, Keden odağındamız, Reseymen sauda kölemi ülken. Sondıqtan bwl mäsele bizdiñ ekonomikanı da aynalıp ötpeydi. Olarda deval'vaciya bolsa, rubl'diñ izinşe teñge de qwnsızdanuı mümkin.

Aydıñ basınan beri teñge birşama älsiredi: 26 mausımda dollardıñ ortaşa bağamı 463,83 boldı, 1 mausımda bwl körsetkiş 447, 5 teñge edi. Key sarapşılar teñgeniñ qwldırauın MOEX salınğan sankciyalarmen baylanıstırdı. Biraq Wlttıq bank mwnıñ sebebin Reseyge qarsı sankciyalardan emes, Wlttıq qordan keletin tranş köleminiñ qısqaruınan köredi.

Köktemde su tasqını saldarın joyıp, äleumettik şığındardı jabu üşin bilik Wlttıq qordan aqşa alğan. Qordağı dollardı birjada satudan teñge küşeydi. Qazir Wlttıq qordan transfert azayğan soñ, teñge älsirep jatır. Qarjı jönindegi sarapşı Arman Beysembaev teñge bağamınıñ sankciyağa qatısı joğın osılay tüsindiredi.

– Bwl birinşi kezekte, Wlttıq qordan keletin tranş köleminiñ azayuımen baylanıstı. Bwrın tranştardı birja arqılı konvertaciyalaytın. Mausımnıñ basınan beri tranştar eki ese azaydı. Olar Wlttıq qordan alğısı kelgenniñ bärin aldı. Endi bwl tranştar birtindep joğala bastadı, – deydi Beysembaev.

Sarapşınıñ pikirinşe, qazir teñge twraqtala bastağan, öytkeni wlttıq valyutağa jasandı qoldau körsetilip jatqan joq.

– [Wlttıq bank basşısı] Süleymenov dollardıñ 460 teñge boluı byudjette eskerilgen dedi. Bwğan deyin teñge nığayıp, dollar 439 teñgege jetip edi. Bwğan säuirde Wlttıq qordan milliard dollar alu sebep boldı. Mamırda 700-800 million, mausımda 400 million [dollar] aldı. Osığan deyin Wlttıq qordan tranş retinde kelgen aqşa eki ese qısqardı. Sondıqtan teñgeniñ nığayu faktorı kürt joyıldı.

Wlttıq bank Mosbirjağa qarsı sankciya teñge bağamına äser etpeydi deydi.

“Resey bwrınnan sankciyamen ömir sürip kele jatqandıqtan, olardıñ basqa birjası, rubl'/dollar satılatın alañdarı bar. Qazir osı balama alañdarğa köşip jatır. Tiisinşe, edäuir ıqpalın körip otırğan joqpız”, – deydi Wlttıq bank törağası Timur Süleymenov.

Bir jıl bwrın Wlttıq bank teñgeni rubl'den “ajırattıq” dep mälimdegen. Biraq sarapşılar qarjı salasındağı ökiletti twlğalar Qazaqstanğa tiimsiz rubl' bağamına jol bergisi kelmeydi deydi.

Arman Beysembaev teñgeniñ rubl'ge şaqqandağı bağamı 1:5 boluı kerek dep esepteydi. Qazaqstan sonda ğana Resey tauarları jaulap alatın işki narıqtı sırtqı soqqıdan qorğay aladı.

– Bastısı – asıra siltemeu. Rubl'diñ eki nemese üş teñgeden boluı – jaqsı emes, öytkeni öz tauarımızben salıstırğanda, importtıq önim arzandap ketedi. Bwl işki öndiriske tiimsiz. Resey tauarlarına täueldilik artadı. 2022 jılğıday rubl' 7-9 teñgeden bolsa, kerisinşe, reseylik önim qımbattap, inflyaciya küşeyedi. Otandıq tauar öndiruşilerge ol da ziyan.

Teñgeniñ rubl'ge şaqqanda älsireui de – jaqsılıqtıñ nışanı emes.

– Bwl dwrıs bolar edi. Biraq otandıq önimder bağasın qalay arzandatadı? İşki öndiris te importqa täueldi ğoy. Bizde öndiristiñ twyıq jüyesi joq. Qwral-jabdıq, bölşekterdiñ bäri sırttan keledi. Köp zattı Reseyden tasimız. Demek öz tauarımız bolsa da, bağasın arzandata almaymız. Öytkeni importqa täueldilik bar. Öz öndirisimiz bar deymiz. Biraq öndiristegi import ülesin qarañızşı. Otandıq önim degenimizdiñ özi importtıq qwraldarmen jasalğan, – deydi Beysembaev.

Qazaqstanda şikizatqa täueldi ekonomikanı diversifikaciyalau turalı aytılıp kele jatqanına köp jıl boldı. Biraq is jüzinde teñgeni mıqtı valyutağa aynaldıratın diversifikaciya jasalğan joq.

SANKCIYAĞA İLİNGEN AKCIONER 

Mäskeu birjası (MOEX) qazaqstandıq qor birjası (KASE) akciyalarınıñ bir böligine ie. KASE – qazaqstandıq emitentterdiñ qwndı qağazdarı men şeteldik valyutalar satılatın eki birjanıñ biri (tağı bir birja Astana halıqaralıq qarjı ortalığında jwmıs isteydi).

AQŞ Mäskeu birjasına sankciya salğan künniñ erteñine Astana jağdaydı baqılap otırğanın, KASE birjasındağı sauda ädettegi tärtippen jürip jatqanın habarladı. Keyinirek qarjı narığın retteu jäne damıtu agenttigi KASE birjasına sankciya salınbaydı, onday şekteuler engizu üşin Mosbirjada 50 nemese odan köp payız akciya boluı kerek edi dedi.

Qazir MOEX qazaqstandıq birjanıñ 13,1 payız akciyasına ie. Mäskeu birjası – KASE-niñ ekinşi iri iesi. Birinşisi – Qazaqstan Wlttıq banki.

Arman Beysembaev Mäskeu birjası kezinde KASE akcionerleri qatarına Euraziya ekonomika odağına müşe elderdiñ (Qazaqstan, Resey, Armeniya, Belarus', Qırğızstan) birıñğay birja keñistigin qwru maqsatımen qosılğanın aytadı.

– Mäskeu birjası kezinde KASE-ge ortaq qarjı narığı boyınşa integraciyanı küşeytu, Euraziya ekonomika odağı negizinde ortaq birja alañın qwru josparımen qosılğan. Bwl jospar äzirge nemese birjola toqtap qalğan siyaqtı. Äyteuir, qazir belgisiz merzimge deyin, – deydi ekspert.

Mäskeu birjası 2019 jılı KASE-niñ 3,3 payız akciyasın satıp alğan. 2020 jılı ülesin 13,1 payızğa jetkizdi. Bwl Resey Ukrainağa basıp kirmey twrıp bolğan, keyin Batıs elderi Mäskeuge qarsı sankciya saldı. Ekonomister Reseydiñ strategiyalıq maqsatı – Qazaqstan birjasın öz ıqpalında qaldıru boldı deydi.

Qazir jağday özgerdi, Mäskeudiñ birja kapitalındağı röli jağımsız närse sanaladı. Reseylik Frank Media iskerlik basılımı 25 mausımda Resey sauda alañına jaqın aqparat közine süyenip, Qazaqstan qor birjası Mäskeuden 13,1 payız akciyasın özine qayta satudı swrap otır dep jazdı. “Mosbirja kelisui mümkin”, – deydi aqparat közi.

Kelisimşart qwnı belgisiz, biraq iskerlik basılımdar satılımğa balama dayındıqtar jürip jatqanın jazdı. KASE şildede akcionerlerdiñ kezekten tıs jinalısın ötkizbek. Kün tärtibindegi taqırıptardıñ biri – satıp alu kezinde akciya qwnın anıqtau ädisin özgertu.

Qazaqstan sankciyağa ilingen kompaniyalardan akciyaların qaytarıp aludı bwrın da bayqap körgen. 2023 jılı “Bäyterek” wlttıq holdingi reseylik Sberbanktiñ “enşiles kompaniyasın” satıp alğan. AQŞ Reseydiñ Ukrainağa qarsı agressiyasına baylanıstı Sberbankke sankciya saldı. Qarjı salasındağı ökiletti twlğalardıñ dereginşe, kelisimşartta reseylik “Sberbankke” 130 miliard teñge köleminde dividend töleu qarastırılğan. Bank atauı Bereke bolıp özgerdi, al bir jıldan keyin onı katarlıq Lesha bank 65 milliard teñgege satıp aldı. “Bäyterek” basşılığı Qazaqstan eş şığın körgen joq dep mälimdedi.

Azat Europa / Azattıq radiosı