تۇلعالار قازاق شەجىرەسى

سارباس رۋى جانە سارتوقاي باتىر

kerey.kz

 |  Sep 1, 2024

تاريحتى تۇگەندەۋ، وتكەننىڭ شەجىرەسىن كەيىنگە جالعاۋ – اتادان بالاعا جالعاسقان ەجەلگى ءداستۇر.

شەجىرە، ۇلت-رۋ، تايپا تاريحى – اتانى ءبىلۋ، ارعى تاريحتى ءبىلۋ بولىپ قالماستان ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى جولىنداعى باستان كەشكەن سان قيلى وقيعالارى مەن اۋىر تاعدىرىنان دا مول دەرەك بەرەدى. شەجىرە – تۇتاس حالىق تاريحىنىڭ ىرگەتاسى عانا ەمەس، ۇلت پەن ۇلىس تانۋدىڭ الىپپەسى  سانالادى. «قازاق حالقى 200-دەن اسا رۋدان قۇرالسا دا ءار رۋدىڭ ءوز شەجىرەسى بولعان. شەجىرەشىلەر ءجۇز، تايپا، رۋ، اتا تاريحىن تەرەڭ تالداي بىلگەن»(1).

پاتشالىق رەسەيدىڭ داۋرەنى اياقتالار تۇستا قازاقتىڭ مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋدى ماقسات تۇتقان الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان (1866-1937) العاشقى بولىپ قازاق تاريحىنىڭ قاجەتتىلىگىن العا تارتىپ، باشقۇرتتىڭ ايگىلى عالىمى ءۋاليدي توعانمەن كەزدەسىپتى. ءۋاليدي توعان ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «مەن بىرنەشە كۇن ءاليحان بوكەيحاندىكىندە تۇردىم. وندا قوناقتا احمەت بايتۇرسىن بولدى. ءبىز تۇركىلەر تاريحىنا قازاق حاندارىنىڭ دا تاريحىن ەندىرۋ تۋرالى تالقىلاپ، ۇزاق اڭگىمەلەستىك» دەيدى(2).

ءسويتىپ، ءا.بوكەيحان قازاقتىڭ ءتول تاريحىن جازۋعا بارىنشا مۇددەلىلىك تانىتقان. ول سول تۇستىڭ وزىندە: «ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتقان جۇرت، ءوزىنىڭ تاريحىن ۇمىتقان ەل – قايدا ءجۇرىپ، قايدا تۇرعاندىعىن، نە ىستەپ نە قويعاندىعىن بىلمەيدى، كەلەشەكتە باسىنا قانداي كۇن تۋاتىندىعىنا كوزى جەتپەيدى…

تاريح نە ايتادى؟ – دەسەڭىز، ونىڭ ايتاتىنى مىناۋ: ءبىزدىڭ بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ كىم ەكەندىگى; ولاردىڭ دۇنيەدە نە ىستەپ، نە بىتىرگەندىگى; قانداي قۋاتى بارلىعى، ول قۋاتتى نە ورىنعا جۇمساعاندىعى; ىستەپ جۇرگەن ءىسىنىڭ قايسىسىنان پايدا، قايسىسىنان زارار كورگەندىگى; بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ دوسى-دۇسپانى كىم ەكەندىگى; نە سەبەپپەن باعى تايعاندىعى جانە سوعان ۇقساس ىستەردىڭ بارلىعىن تاريح سويلەپ ءتۇسىندىرىپ تۇرادى…»(3) دەگەن ەكەن.

ەرتەدەن كەلە جاتقان حالىقتاردىڭ بارىندە دە جەكە وتباسىنىڭ، اۋلەتتىڭ، حالىقتىڭ، جەكە تاريحي تۇلعالاردىڭ شەجىرەلەرىن جاساۋ، ونى وتكەن تاريحتىڭ تاڭباسى رەتىندە كەيىنگە قالدىرۋ ءداستۇرى بولعان. ايتالىق، بىلگە قاعان، كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى، تونىكوك تاسى، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»، راشيد اد-ءديننىڭ «جاميع ات تاۋاريحى»، ابىلعازى ءباھادۇردىڭ «تۇركى حاندار شەجىرەسى»، قىتاي، كورەي، ورىس جانە ت.ب. ەۋروپا ەلدەرىنىڭ شىركەۋلىك تىركەۋ كىتاپتارى نەمەسە اقسۇيەك تۇقىمىنىڭ اۋلەت بايانى; ءوز تەگىمىز جايىنداعى م.قاشقاري، ش.ءۋاليحانوۆ، ش.قۇدايبەردى، ءماشھۇر ءجۇسىپ، ت.ب، عۇلامالار شەجىرەسى سىندى تالاي دۇنيەلەر بولدى. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاق حاندارى ەسىمحان، تاۋكە، سامەكە، ابىلمامبەت، ابىلايلاردىڭ ۇرپاقتارى حان وردالارىندا شەجىرە جيناپ ساقتاعاندىعى جازىلعان.

قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا جازىلۋىنشا، «ابىلايدىڭ شەجىرەسى ونىڭ ۇرپاقتارى ارقىلى كەيىن كاپيتان اندرەەۆكە، ن.ي.گرودەكوۆتىڭ قولىنا تيەدى. ونىڭ تولىق ءتۇرىن ساقتاعان ش.ءۋاليحانوۆ، ابلقايىردىڭ شەجىرەسى تولىعىمەن م. تەۆكەلەۆتىڭ، پ.ن.رىچكوۆتىڭ قولىنا تۇسەدى. ونداي شەجىرەلەردى ورىس ارپىنە ءتۇسىرىپ جيناعان كىسىلەر: ا.ي.لەۆشين، گ.س.سابالۋكوۆ، ن.اريستوۆ…» جانە باسقالار بولىپ تابىلادى. «ولاردىڭ توپتاعان شەجىرەلەرى ءالى كۇنگە دەيىن مۇراعات ساقتاۋلى»(4) ەكەن.

شىن مانىندە، قازاق تاريحىن قازاق شەجىرەسىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. «شەجىرە كوشپەلىلەردىڭ مادەنيەتىنە ءتان تۇردە جالعاسىن تاپقان اۋىزشا (جازباشا) تاريحي ءداستۇر، قازاق حالقى تاريحىنىڭ اسا ماڭىزدى تاريحي دەرەك كوزى»(5).

ادەبيەت جانە ءتىل تۇرعىسىنان العاشقى بولىپ شەجىرەلەرگە باعا بەرگەن عالىم ا. بايتۇرسىنۇلى: «شەجىرە جازۋشىلار ەستىگەن-بىلگەنىن سول قالپىندا، شيكى تۇرىندە تىزەدى. تاريحشىلار قۇر ىستەگەنىمەن قاناعاتتانباي، راس، وتىرىگىن تەكسەرىپ، راسىن عانا الادى» – دەپ، شەجىرە مەن تاريحتىڭ اراسىنداعى بايلانىستى تياناقتاپ تۇسىندىرەدى(6).

«18-عاسىردا قىتايدى بيلەگەن ەجەنحاننىڭ اسكەري اكىمشىلىك قىزمەتكەرلەرى قازاق اراسىنان قازاقتىڭ كوپتەگەن شەجىرەلىك دەرەكتەرىن جيناپ، مانجۋ تىلىندە جازباعا تۇسىرگەن ەكەن. بۇل جازبالار قازىر پەكيندەگى حان سارايى مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇر»(7).

شىنجاڭداعى قازاق شەجىرەشىلەرىنەن – قىلىشباي، ورىسباي، ماۋلىكەي، ءابىلماجىن، بەيسەنبى، ءمامي اتىنداعى شەجىرەشىلەر بولۋمەن بىرگە اسىلبەك قايىرىمۇلى، ءسۇلتانشارىپ اڭساتىۇلى، مەللاتحان الەنۇلى، نۇربولات وسپانۇلى، قادىس ءجانابىلۇلى، قازىم المەنۇلى، شەرۋباي يمانقوجاۇلى، ت.ب. شەجىرەشىلەر بولعان.

بۇگىنگى كۇنى شىنجاڭدا، قازاقستاندا، موڭعوليادا، تۇركيا-ەۋروپادا مەكەندەپ وتىرعان وسكەن وركەن – ورتا ءجۇز كەرەي تايپاسىنىڭ دا تاريحى تىم تەرەڭ.

اريستوۆ: «10 عاسىرداعى كەرەيلەردىڭ جان سانى 900 مىڭ ادامعا جەتكەن»(8) دەگەن دەرەك كەلتىرەدى.

«كەرەيلەردىڭ بايىرعى تاريحى  –  ەجەلگى حۇننۇ يمپەرياسى كەزەڭىنەن باستاۋ الادى.  حۇننۇلاردا  24 تايپالىق وداق بولدى. ونىڭ  قۇرامىندا ەجەلگى تۇرىك تەكتەس تايپالاردىڭ ءبىرى كەرەيلەردىڭ ارعى اتا-بابالارى  بولدى. الايدا ول كەزدەردە كەرەيلەردىڭ ارعى اتا-بابالارى وزدەرىن   نە دەپ اتاعانى بىزگە  بەيمالىم، ونداي جازبا دەرەكتەر تابىلماعان. دەگەنمەن قازىرگى قازاقستان مەن موڭعوليا جەرىندەگى حۇننۇ ءداۋىرىنىڭ ءىرى-ءىرى قورعاندارىنان   تابىلعان ارحەولوگيالىق زات-بۇيىمداردىڭ كوشپەلى تۇرىك، موڭعول تەكتەس ەتنوستارعا ورتاق» ەكەندىگى دالەلدەنىپ وتىر(9).

«كەرەي – ارىداعى ۇلى عۇن مەملەكەتى، بەرىدەگى ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءتۇپ مەكەنى، كەيىندە تاتار دالاسى اتاۋىمەن ماعلۇم بولعان كەڭبايتاق ۇستىرتتە ەجەلدەن قالىپتاسقانىرگەلى تايپالاردىڭ بىرى. ەسكىلىكتى قىتايدىڭ  «تسزين شۋ» –  «تسزين تاريحىندا»، ءميلادي 284-287 جىلدار وقيعاسىن بايانداۋ بارىسىندا عۇن ۇلىسىنىڭ ۇيتقىسى بولىپ تۇرعان ون توعىز ارىستىڭ قاتارىندا  «حەلاي»،  «حەيلان»  دەيتىن تايپا اتاۋى تاڭبالانعان. كەرەي (كەرەيت) دەپ ايعاقتايدى حح عاسىرداعى قىتاي عالىمدارى. ەجەلگى تاريحنامانىڭ ايتۋىنشا، كەيىنگى كەرەي(حەليان، تسيۋيليان) –  شىنىندا دا كونە عۇن جۇرتىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. بۇل كەرەي قاڭلىمەن ەكەۋى بىر حالىق دەپ كورسەتەدى. «باتىستاعى بولىگى قاڭلى اتانسا، شىعىستاعى جۇرتى كەرەي اتاندى»، – دەيدى. ياعني ارعى  زاماندا بۇلار قاڭعالى (تەلە–گاوگۇي) بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىندابولدى دەگەن سوز. سونىمەن قاتار، زەرتتەۋشىلەردىڭ بايىبىنشا، كەيىنگى كەرەي تايپاسى، كەرەي پاتشالىعى بۇرناعى تۇرىك قاعاناتىنىڭ ساباقتاس مۇراگەرى بولىپ تابىلادى. «ولار حالقىنىڭكوپتىگىمەن، اسكەرىمەن جانە  باعزى زامانداعى حاندارىمەن داڭقتى بولدى»، – دەپ جازادى ءراشيد-ءاد-دين. «تايپانىڭ تۇپ اتاۋى – كەرەي، «د» («ت»)  جۇرناعى –  كوپتىك بەلگى، سوندىقتان دا كەرەيت اتاندى»، – دەپ جازعان ىشكى موڭعول وقىمىستىسى سايشيال، ەسكىلىكتى قىتاي دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ»(10).

قازاق تاريحىن زەرتتەۋشى قىتاي عالىمى سۋ بيحاي دا كەرەيلەردىڭ تۇركى ۇلتىنىڭ ءبىر تارماعى ەكەنىن، ءتىلىنىڭ دە تۇركى ءتىلدى بولعانىن ايتا كەلىپ: «وسىنداي ءبىر ىرگەلى ۇلىس البەتتە تەك يۋان پاتشالىعى زامانىنان (شىڭعىس حان زامانىنان – رەد) بەرى عانا پايدا بولا قالعان جوق. ول تاريحتا ەرتەدەن بولعان. ەرتەدە سەلەنگا وزەنىنىڭ ءبىر تارماعى بولعان، كەيىن بۇل جەر شىعىس تۇركى قاعاناتى مەن بىرىككەن تۇركى قاعاناتىنىڭ ساياسي ورتالىعى بولدى. دەمەك، بۇل جەر تاريحتان بەرى تۇركى حالىقتارىنىڭ ۇستەمدىك ەتكەن ايماعى»(11) دەيدى.

دەمەك، كەرەي تايپاسىنىڭ تاريحى  قازاقتىڭ وزگە تايپالارىنىڭ تاريحى سىندى ەجەلگى داۋىرلەردەن باستاۋ الىپ، سان-قيلى وزگەرىستەرىمەن  ورىلگەن.

كەرەي رۋىنىڭ تاريحى، شەجىرەسى ءسوز بولعاندا ەرتە زاماندارعا جەتەلەيدى. بۇل جايىندا ەسكى موڭعول، قىتاي جازبالارىنان قالسا، راشيد اد-دين، ابىلعازى ءباھاۇر، د.تاۋزارۇلى، س.باحرامۇلى، ق.تولىبايۇلى،  ا.ن.اريستوۆ، ءا.مارعۇلان، م.تىنىشبايۇلى، م.س.مۇقانوۆ، س.ا.امانجولوۆ، ا.سەيدىمبەك، ي.قابىشۇلى، س.تاۋكەيۇلى، ج.بەيسەنۇلى، ق.ءجانابىلۇلى، ق.جۋسانبايۇلى، ا.قابسەمەتۇلى، ق.بيعوجين، ا.كۇزەمبايۇلى، ج.وشان، ە.ءابىل، ش.راحمەتۇلى، ج.شاكەنۇلى، س.راحمەتۇلى قاتارلى ت.ب. تاريحشى عالىمداردىڭ، شەجىرەشىلەردىڭ  ەڭبەكتەرى بارشىلىق.

سوڭعى جىلدارى شەجىرە جيناۋ، ونى باستىرۋ عىلىمي تۇردە جولعا قويىلدى. الماتىدا قۇرىلعان «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعى ۇجىم باسشىسى حايروللا عابجاليلوۆتىڭ جەتەكشىلىگىندە «قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى» عىلىمي زەرتتەۋ جوباسى بويىنشا كوپ تومدىق تاريحي-شەجىرەلىك ەڭبەكتەردى شىعاردى. سونىڭ ءبىر تومى – «كەرەي»(12) بولىپ جارىق كوردى.

شەجىرەلىك دەرەكتەر بويىنشا: «تۇركى كەرەيتتەردىڭ كەيىنگى مۇراگەرلەرى – كەرەيلەر تۇعىرىل حان، شىڭعىس حان داۋىرىنەن كەيىن قازاقتىڭ ورتا ءجۇز قۇرامىنداعى كەرەي رۋى مەن كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى  كەرەيتتەردىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولدى. كەرەيتتەردىڭ ازداعان بولەگى ۇلى ءجۇز قۇرامىنا جانە ورتا ءجۇزدىڭ نايمان رۋى قۇرامىنا ءسىڭىپ كەتكەن.

ورتا ءجۇز كەرەيلەرى – اباق، اشامايلى، تۇرعاق سىندى ءۇش رۋدان قۇرالادى»(13).

كەرەي رۋىنىڭ كەيىنگى تايپالىق بولىنىسىنە قاراعاندا، ش.قۇدايبەردى، ن.مىڭجاني، م.ماعاۋين، ا.تاتانايۇلى سىندى ءبىراز تاريحشىلار ءوز ەڭبەكتەرىندە جازادى. م.ماعاۋين:«ەجەلگى كەرەي تايپاسىنىڭ ەڭ ۇلكەن قاۋىمى قازاق حالقىنا ۇيتقى بولعان جۇرت قاتارىندا، بۇلار: اشامايلى-كەرەي، اباق-كەرەي، ۋاق-كەرەي، نايمان ساناتىنداعى قارا-كەرەي  جانە   جەتىرۋ بىرلەستىگىنە ەنگەن كەرەيت ءھام تابىن رۋىنىڭ قۇرامىنداعى جامان-كەرەي، شانىشقىلى ىشىندەگى اق-كەرەي، بايۇلى تايپاسىنا كىرىككەن تازدار رۋىنىڭ ءبىر تارماعى جاستابان» دەگەن دەرەك كەلتىرەدى(14).

قىتاي عالىمى سۋ بيحاي دا: ««قازاق شەجىرەسىنە» سۇيەنەر بولساق، اتالعان كەرەيلەردىڭ ءۇش ۇلكەن توبى بار، ولار: 1- قاراكەرەي، 2- سارىكەرەي، 3- ۋاق كەرەي… بۇگىندە قازاق ىشىندەگى قارا كەرەيلەر نايمانعا جاتادى»(15) دەيدى.

تاريحشى نيعىمەت مىڭجاني بايانى بويىنشا: «كەيبىر ەتنوگرافتار كەرەي ۇلىسىن  سارى كەرەي، قارا كەرەي، ۋاق كەرەي دەپ ءۇش سالاعا ايىرادى… شەجىرەشىلەر: سارى كەرەيدەن قارا بي، قارا بيدەن اشامايلى، اباق تاراعان دەيدى. قازىرگى شىنجاڭداعى كەرەيدىڭ كوبى اباق كەرەي. بۇل ون ەكى تايپاعا بولىنەدى: جادىك، جانتەكەي، شەرۋشى، قاراقاس، مولقى، كونساداق، يتەلى، شىبارايعىر، جاستابان، سارىباس، مەركىت، شيمويىن. شەجىرە دەرەكتەرىندە اشامايلى كەرەي ون تايپاعا بولىنەدى: سيبان، بالتا، كوشەبە، اقسارى، قۇلسارى، سەمەنالى، نۇرالى، نۇرىمبەت، اقىمبەت، ساماي» بولىپ تارايدى(16).

جازۋشى-تاريحشى اسقار تاتانايۇلى ەر جانىبەكتىڭ ءومىر جولىنا ەگجەي-تەگجەيلى توقتالا كەلىپ:  «اباق كەرەيدىڭ ون ەكى اتا بولىپ، بۇكىل ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنا تانىلىپ ەسە-تەڭدىك الۋى دا جانىبەكتىڭ تۇسى ەدى» دەيدى(17).

ەندەشە، ءبىز تاقىرىپقا كوتەرىپ وتىرعان سارباس رۋى جانە سارتوقاي باتىر حاقىندا از-كەم توقتالايىق.

«اباق كەرەيدىڭ ەر جانىبەك زامانىنان بۇرىن قانشا اتاعا بولىنگەنى جايىندا ناقتى دەرەك جوق. ەر جانىبەك ەلىن، جەرىن جاۋدان قورعاعان ايگىلى باتىر عانا ەمەس، حالقىن داۋدان قورعاعان شەشەن دە كوسەم بولعان ادام. سول بابامىز: «مەن ون ەكى جاسىمنان باستاپ ون ەكى رەتكى شايقاستا جۇلدە الدىم. تەمىرقازىق دەگەن جۇلدىز بار، ونى اينالىپ جۇرەتىن اق بوز ات، كوك بوز ات، جەتى قاراقشى، ەكى اتتىڭ ارقانى – جيىنى ون ەكى شوق جۇلدىز. بۇعىنىڭ ءمۇيىزى ون ەكى سالالى. ءبىر جىل ون ەكى اي بولسا، ون ەكى جىل ءبىر مۇشەل. پايعامبارىمىزدىڭ ون ەكى يمامى بولعان. ءتۇس جورۋدىڭ دا ون ەكى ءتۇرى بار. قارا نار بوتاسىن ون ەكى اي كوتەرەدى» دەپ ون ەكى سانىن قاسيەتتەپ ءوتىپتى. سول ءۇشىن دە «اباق كەرەي ون ەكى اتادان قۇرالۋى كەرەك» دەپ، ون ەكى رۋعا بولگەن ەكەن»(18).

ءسويتىپ، جانىبەك باتىر جاساقتاعان اباقتىڭ ون ەكى اتاسى تومەندەگىدەي بولعان:  جادىك (ۇرانى جانات), جانتەكەي (جانتەكەيدىڭ ۇلكەن ۇرانى سامەنبەت. كەيىننەن شاقاباي، ودان سوڭ جانىبەك بولدى), شەرۋشى (ۇرانى بايتايلاق), قاراقاس (ۇرانى قاپتاعاي), مولقى (ۇرانى ماشان), يتەلى (ۇرانى بۇقارباي), جاستابان (ۇرانى جوبالاي، سارباس (ۇرانى سارتوقاي، ەسكى شەجىرە بويىنشا سارباس – اباق كەرەيدىڭ كەنجەسى، اباق كەرەيدىڭ شاڭىراعى سارباستا دەلىنەدى), كونساداق (ۇرانى جاباي),  شىبارايعىر (ۇرانى قوجابەرگەن),  مەركىت (ۇرانى المەنبەت),  قۇلتايبولات (ۇرانى تىلەۋىمبەت).

گ.ن.ءپوتانيننىڭ بىرنەشە تومدىق «وچەركي سەۆەرو-زاپادنوي مونگولي» ەڭبەگىنىڭ ءىى تومىندا «كيرگيزى»، ياعني «قازاقتار» اتالاتىن ءبولىم بار. قازاقتار جايلاعان ايماقتىڭ تابيعاتىنا، قىسقى جانە جازعى قونىستارىنا شولۋ جاساعان سوڭ عالىم ولاردىڭ رۋلىق قۇرىلىمىنا توقتالادى. اباق كەرەيدى: «1) دجانتىكەي، 2) دجادىك، 3) چەرەۋچي، 4) يتەلي، 5) كارا–كاسس. 6) مۋلكۋ. 7) چۋبار–ايگىر، 8) مەركيت، 9) يتەنگميان، 10) دجاس–تابان، 11) سارباس 12) چي–موين»(19) دەپ بولەدى. 

شاكەرىم شەجىرەسىندە دە سارباس رۋى اباق كەرەيدىڭ ءبىر تارماعى رەتىندە كورسەتىلەدى. شىنجاڭدا جارىق كورگەن شەجىرەلىك كىتاپتاردىڭ بارلىعى دا سارباس رۋىن ون ەكى اباق تايپاسىنىڭ ءبىرى رەتىندە اتايدى.

شەجىرەلىك دەرەكتەردىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن، اتالعان اتا اتتارىنتەرىستەي المايدى.

شىنجاڭدا جانە قازاقستاندا سارباس رۋىنىڭ اتا شەجىرەسى جارىق كوردى. سول شەجىرەگە جازعان العى سوزىندە كورنەكتى تاريحشى عالىم جاقىپ مىرزاحانۇلى بىلاي دەپتى:

««اباق كەرەيدىڭ ءتور شەجىرەسىندە» جəنە ونىڭ ءبىر بۇتاعى بولعان «سارباس شەجىرەسىندە» سارباستان شىققان ارۋاقتى باتىر سارتوقاي جəنە كەزىندە (تاريحتا) ءتəيجى، ۇكىرداي سىندى شەن ۇستاعان ەل اعالارى تەگىس اتالىپ عانا قالماستان، ولاردىڭ «سارباس شەجىرەسىنىڭ» ءəربىر اتا ۇرپاعى تارتىلعان بولىمدەرىنە قويىلىپ تانىستىرىلۋىنىڭ، مەنىڭشە وزىندىك تاريحي مəن-ماڭىزى بار»(20).

اتالعان دەرەكتەر بويىنشا ءبىز سارباس رۋىنىڭ قازاقتىڭ ورتا ءجۇز اباق تايپاسىنا جاتاتىن ون ەكى رۋدىڭ ءبىرى ەكەنىن، ونىڭ سارتوقاي دەگەن باتىرى بولعانىن انىق بايقايمىز.

ۇران – ادامدارعا رۋح بەرەتىن، ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىراتىن دابىل ءسوز. ءبىر ءسوز بىرنەشە جۇزدەگەن، مىڭداعان ادامداردىڭ اۋزىنان ءبىر مەزەتتە كۇڭىرەنىپ، جاڭعىرىپ ەستىلگەندە، جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحى كوتەرىلىپ، تەك العا ۇمتىلعان. ال، اتى ۇرانعا اينالۋ – ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان. ەسىمىنىڭ ۇرانعا اينالۋى ءۇشىن سول ادامنىڭ باتىرلىق، بيلىك دارەجەسىمەن بىرگە ەرەكشە قاسيەتتەرى بولۋى مىندەتتى.

ۋيكيپەديا – اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەتتە: «سارباس – قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى رۋ. شەجىرە بويىنشا، ورتا ءجۇز قۇرامىنداعى كەرەي تايپاسىنىڭ اباق كەرەي تارماعىنان تاراتىلادى. كەرەيدىڭ از رۋى. كوبى التاي تاۋىندا قونىستانعانىمەن، 19ع. سوڭى مەن 20 ع. باس كەزىندەگى ءار – ءتۇرلى ساياسي احۋالدارعا بايلانىستى جان-جاققا ءبولىنىپ كەتكەن. قازىرگى تاڭدا قحر سين تسزيان، موري، باركول، ىلە، اقساي قازاق اۆت. اۋداندارىندا، قازاقستاندا – الماتى، شىعىس قازاقستان، ورتالىق قازاقستاندا، موڭعوليادا – باي ولكە، قوبدا ايماقتارىندا، ەۋروپادا – نيدەرلاندى، ۆەستەرەس، ستوكگولم، بەرلين، ميۋنحەن، فرانتسيادا، تۇركيادا مەكەندەيدى. ۇرانى بولعان سارتوقاي باتىر – اياگوز، بۇلانتىدا بولعان قازاق – جوڭعار شايقاستارىنا قاتىسقان بەلگىلى باتىر. سارتوقاي نەمەسە سارتقاي اتىمەن اتالاتىن جەر سۋ اتتارى كەزدەسەدى. قازاقستان مەن قحر شەكارالىق ايماقتارىندا «سارتوقاي» وزەنى بار. سارتوقاي باتىر تۋرالى دەرەكتەر وتە از ساقتالعان. تاڭباسى – بالعا تارىزدەس. (ت) سارباس رۋىنىڭ مالعا سالاتىن ەن تاڭباسىدا وسى (ت) ۇلگىسىندە بولىپ كەلەدى»(21) دەگەن انىقتاما بار.

قازاق دالاسىندا بولعان قاندى ۇرىستار 1600-1700 جىلدار ارالىعىندا دا كوپ رەت بولعان. «جاڭگىر حان داۋىرىندە قازاقتار مەن ويرات جوڭعارلارى اراسىندا ءۇش ءىرى شايقاس –بىرىنشىسى 1635 جىلى، ەكىنشىسى – 1643 جىلى، ءۇشىنشىسى – 1652 جىلى بولعان»(22).

«1681-1685 جىلداردا جوڭگار فەودالدارى وڭتۇستىك قازاقستانعا بىرنەشە رەت شابۋىل جاسادى، سايرام قالاسىن قيراتىپ، ەگىنشىلىكپەن اينالىسقان اۋىلداردى كۇيرەتتى. حVش-عاسىردىڭ باس كەزىندە جوڭعار اسكەرىنىڭ ءبىر توبى سارىسۋ وزەنىنە جەتسە، ەكىنشى ءبىر بولىگى ورتا ءجۇزدىڭ شىعىس سولتۇستىك اۋداندارىنا باسىپ كىردى»(23).

مىنە، ءدال وسى كەزەڭدە، ياعنىي، «ورتا ءجۇزدىڭ شىعىس سولتۇستىك اۋداندارىنا باسىپ كىردى» دەگەن تۇستا، اسىرەسە، سارىسۋ وزەنى بويىندا كەرەيلەردىڭ بولعانى انىق.

تاريحي جازبالاردا جوڭعارلار قازاق دالاسىنا شابۋىل جاساعاندا ۋاق، اباق كەرەيلەر اۋىر قىرعىنشىلىققا ۇشىراپ، سارىسۋ بويىنا دەيىن اۋعان جاۋگەرشىلىك جونىندە تولە بي (1663-1756): سارىسۋ بويىندا كەرەيدىڭ سارتوقاي، Əلمەنبەت، جاباي سىندى باتىرلارى باستاپ، جوڭعارلاردىڭ بەتىن قايتارىپ، قالىڭ ارعىن مەن نايماندى قىرعىنشىلىقتان قورعان قالعان ەدى»، – دەپ əڭگىمەلەپ، بۇل باتىرلاردىڭ جوڭعارلارعا قارسى سوعىستا جاۋجۇرەك باتىرلىعى، جانكەشتى ەرلىگىنە جəنە اباق كەرەي ەلىنىڭ قاجىماس قايراتىنا ءسۇيىنىپ، «اسىل تۋساڭ كەرەي بول، ءۇش قازاققا مەرەي بول» دەپ باعالاعان. «اباق كەرەي ءتور شەجىرەسىنىڭ» قايتا باسىلىمىنىڭ (2008 جىل) العى سوزىندە: «ارىدا سارتوقاي، جاباي، Əلمەنبەت; بەرتىنىرەكتە بۇقارباي، قاپتاعاي، ماشان، قوجابەرگەن، بايتايلاق، جانتاي، شاقاباي جəنە تاعى باسقا باتىرلار تالاي رەتكى قاندى شايقاستاردا جاۋ بەتىن قايتارىپ ەلىنە ۇران بولعان باتىرلار»، – دەپ اتاعان. بۇل پايىمداۋلار سارتوقاي باتىردىڭ سارباس ەلى اباق كەرەيدىڭ العاشقى قالىپتاسقان رۋلارىنىڭ ءبىرى بولىپ تۇراقتانعان كەزەڭدە تانىلىپ، سارباسقا ۇران بولعان ارۋاقتى باتىر ەكەنىن كورسەتەدى(24).

اتالعان دەرەكتەردەگى: «سارتوقاي باتىر تۋرالى دەرەكتەر وتە از ساقتالعان» دەگەنگە كەلسەك، سارتوقايدىڭ ەر جانىبەك باتىردان جاس جاعىنان كوپ ۇلكەندىگى، ارعى تاريحتىڭ تۇلعاسى ەكەنى مەڭزەلەدى. سارتوقاي عانا ەمەس، كەرەي قوسىنىنداعى قارت باتىرلار جاباي، جانات، Əلمەنبەت، ت.ب. باتىرلار حاقىندا دا دەرەك اسا كوپ ەمەس. ەل اۋىزىنداعى ەسكىلىكتى شەجىرە بويىنشا سارباس رۋىنىڭ اباق كەرەيدىڭ قارا شاڭىراعى بولىپ اتانعانىن ەسكە الساق، تۇتاس ءبىر تايپا ەل باتىر-باعلانسىز، باس القا ءبيسىز ءبىر شاڭىراقتى جاي ءبىر اتاعا تەلي سالمايدى. قازاق ۇيىندەگى قارا شاڭىراقتىڭ ءوزىن كوشكەندە قارت، مايتالمان اتانعا سالاتىنى سياقتى سەنىم ارتقان سەركە ويلى، اتان جىلىكتى ازاماتتار تاڭدالادى. وسى ءبىر قاراپايىم لوگيكانىڭ وزىنەن-اق سارتوقاي باتىردىڭ اباق انا داۋىرىندە،  سول كىسىنىڭ اق باتاسىمەن اتقا مىنگەن ۇل رەتىندە باعامداۋعا بولادى.

ال سارباس رۋىنا جاقىن اتالاس رۋلار اراسىندا سارتوقاي ەسىمدى باسقا ءبىر باتىر كەزدەسىپ جاتسا، وعان دا تۇسىنىستىكپەن قاراۋ كەرەك. تاريحي دەرەكتەردە جانىبەك، ابىلاي، قاسىم، ت.ب. ەسىمدەر تۇتاس تاريح بويىندا سان قايتالانادى. سارتوقاي باتىر ەسىمى دە وزىنەن كەيىنگى باتىرلارعا ەسىم بولىپ جاتسا، ونى دا تاريحي تۇرعىدان سارالاپ، ساراپتاي ءبىلۋ قاجەت.

قحر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، كورنەكتى جازۋشى شامىس قۇمارۇلىنىڭ «ەر جانىبەك» اتتى دەرەكتى زەرتتەۋ كىتابىندا مىناداي جولدار بار:

«باراق باتىر قايتىس بولعاننان كەيىن، اتى ايگىلى قازىبەك بي جانىبەككە ايتقان ءبىر اڭگىمەسىندە: «قازىرگى باتىرلاردان بۇرىن اناۋ قونتايجىنىڭ قازاققا شاپقان تۇسىندا، كەرەي مەن ۋاق جاۋ وتىندە بولعان سوڭ قانى دا كوپ توگىلدى. باتىرلارى دا كوپ شىقتى. اناۋ ەر كوكشە، ەر قوساي، سارتوقاي، جانات، سامەنبەتتەر سول ءبىر ءداۋىردىڭ قىلىشىنان قان تامعان ەل قورعاعان ەرلەرى عوي. سولاردىڭ ەڭ سوڭعىسى بولىپ كەرەيدەن باراق پەن جاباي قالىپ ەدى. ولار دا بۇل دۇنيەدەن ءوتتى»، – دەپ، تولعاۋىنان سول تۇستاعى بيلەردىڭ باراققا بەرگەن باعاسى انىق شىعىپ تۇرعانىن انىق كورەمىز»(25). جوعارىدا سوزىمىزدە ايتقانداي، مۇندا دا سارتوقاي ەسىمى 1630-1730 جىلدار كەزەڭىندەگى قارت باتىرلار قاتارىندا اتالادى.

جوڭعار بيلەۋشىسى سۋان رابدان بيلىك باسىنا شىققاننان كەيىن، ءحVىى-عاسىردىڭ اقىرى مەن حVIII عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە قازاق جەرىنە جەتى دۇركىن (1698, 1711, 1712, 1714, 1718, 1723, 1725 جىلداردا) باسىپ كىردى. «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» وسى جىلداردىڭ قاندى ءىزى ەدى.

«جانىبەكتىڭ جاس باتىر اتانا باستاعان كەزىندە دە ونى ۋاق پەن كەرەيدىڭ ايگىلى باتىرلارىنىڭ تاربيەسىنە العانى جايىندا ءار ءتۇرلى اڭىز بار. ارعى جاعى ەر كوكشە، ەر قوساي، سارتوقاي، جانات، سامەنبەتتەردەن باستالعان سول ەرلىك ونەگەسىنىڭ جالعاۋشىلارى – ۋاق بارماق باتىر، كەرەي شاقاباي، باراق، جاباي، بوتاعارا باتىرلار جانىبەككە ءارى ۇستاز، ءارى اعا بولعان دەسەدى»(26).

كەرەيلەر كەرۋەنى تۋرالى ايتقاندا، 1723 جىلداردىڭ الدى-ارتىنداعى قيىن كەزەڭدەردە سىرعا دەيىن اۋىپ، ودان ارى ەدىل-جايىق بويى ارقىلى ورىستىڭ ورسكى قامالىن ايلانىپ، سولتۇستىك قازاقستان ارقىلى قازىرگى اقمولا وبلىسى توڭىرەگىنە كەلگەنى بەلگىلى. اباق كەرەي اۋلەتى ءدال وسى كوكشە وڭىرىنە، ابىلاي ورداسى ماڭىنا توپتاسقان كەزدە، شامامەن 1735-1745 جىلدار اراسىندا ەر جانىبەك بەرداۋلەتۇلى ابىلاي حانعا ءوزىنىڭ 12 اتادان قۇرالعان ءبىر تايپا ەل بولعاندىعىن، ءارى جوڭعاردى تۇرە قۋىپ، شىعىسقا جىلجۋ ويىنىڭ بار ەكەنىن ايتادى. وسى تۇستا 12 اتا دەپ بەكەتىلىگەن بەلدى رۋدىڭ ءبىرى سارباس، ۇرانى – سارتوقاي بولىپ اتالعان. دەمەك، وسى ۇيىمداسۋدان كوپ بۇرىن سارباس رۋىنا يەلىك ەتىپ، اباق انانىڭ قارا شاڭىراعىن ۇستاۋشى باتىر ەسىمى سارتوقاي دەگەن ءسوز. شامالاپ ايتقاندا جاس شاماسى سامەنبەت باتىرمەن تۇستاس، ءتىپتى ودان ۇلكەن بولۋى دا بەك مۇمكىن. ءتىپتى 1580-1720 جىلدار اراسىنان قاراۋدى دا ويلاستىرۋ قاجەت. اتالعان جىلدار ىشىندە قازاق باتىرلارىنىڭ ءبارى دە قان كەشە ءجۇرىپ جاۋىمەن شايقاسقان.

سارتوقاي باتىر ەسىمى كوركەم ادەبيەتتەر دە كەزدەسەدى. جازۋشى ءشامىس قۇمارۇلىنىڭ «ەر جانىبەك» رومانىندا:

«بۇل كۇندە جاسى سەكسەنگە تاياپ قالعان ءسۇيىنشالى باراق كەۋدەسىن جاپقان اپپاق ساقالىن سالالى ساۋساقتارىمەن تاراپ قويىپ، وسىندا جينالعان ءار ءبىر كىشى رۋدىڭ باسشىلارىن كوزبەن ءبىر-ءبىر شولىپ ءوتتى. ءتوردىڭ باسىنداعى باراق كاريانىڭ وڭ جاعىنا ۋاقتىڭ ايگىلى باتىرى بايان، ونان كەيىن كونساداق جاباي باتىر، ونان تومەن جادىك جانتاي باتىر، جاس باتىر قۋاندىق، جانتەكەي شاقاباي، بازارقۇل، بوتاقارا باتىرلار، يتەلى بۇقارباي باتىر، شەرۋشى بايتايلاق باتىر، شىبارايعىر قوجابەرگەن باتىر، مولقى ماشان باتىر، قارت باتىر سارتوقاي، ۋاق وتەگەن باتىر ورىن الىپتى»(27) دەگەن جولدار بار. مۇندا دا «قارت باتىر سارتوقاي» دەپ تىلگە تيەك ەتىلەدى. قازاق باتىرلارى ساپىندا كوزگە تۇسەدى.

ش.ش.ءۋاليحانوۆ «نيكون جىلناماسى» ارقىلى ەر كوكشەنىڭ قايتىس بولعان جىلىن 1423-جىل دەپ شامالاعان ەكەن. ولاي بولسا 1423-1723 جىلدار ارالىعىندا دا قازاقتىڭ تالاي باتىرىنىڭ اتقا قونىپ، ەل قورعاعانى انىق.

جوڭعارلار تىنىشتالعان سوڭ التايدىڭ كوكتوعاي وڭىرىنە ەڭ العاش رەت ات باسىن تىرەگەن قاريالاردىڭ، قاراسەڭگىر ماڭىنداعى جەر بولعان توبەلەرگە ءتۇسىپ: «قاراباي، سارىباي جارىقتىقتار جاتقان جەر» دەپ قۇران وقۋى دا كوپ ويلارعا جەتەلەيدى. سارتوقاي باتىر تۋرالى ايتقاندا، اباق انا اۋىلدارىن سىر بويىنا قاراي باستاپ كوشكەن باس باتىرلاردىڭ ءبىرى بولۋى دا بەك مۇمكىن.

اتالعان دەرەكتەردى سارالاي قاراعاندا، سارتوقاي باتىردىڭ جوڭعار زامانىندا بولعان باتىردىڭ بارىنەن دە ۇلكەن، قارت بولعانى بايقالادى.

جالپى باتىرلار ءاپساناسىنىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن اڭىز بەن اقيقات اراسىندا جۇرەدى. سارتوقاي باتىر حاقىندا دا ەل اۋزىندا مىناداي اڭىز بار: «سارتوقايدىڭ تولىقسىعان جىگىت شاعى ەكەن. ۋاققا تۇگەل ساۋىن ايتقان ايتۋلى تويدىڭ بىرىندە، ءۇي تولى ادامدارعا توي تاباعى تارتىلىپ، ەت جەلىنىپ جاتقان تۇستا، ەسىكتەن كيىمى توزىڭقى ءبىر ادام كىرىپ سالەم بەرەدى. ەت جەپ، قىمىز ءىشىپ، ءازىل – قالجىڭ ايتىسىپ وتىرعان توردەگىلەر ەسىكتەن كىرگەن ادامدى دا، ونىڭ بەرگەن سالەمىن دە اڭعارماي قالادى. كەلگەن ادامعا قاراپ، قولىن كەۋدەسىنە اپارىپ، سالەم العان بەينەسىن بىلدىرگەن سارتوقاي ورىن بەرەيىن دەپ وتىرعان ورنىنان تۇرسا، الگى ادام بۇرىلىپ ەسىكتەن شىعىپ بارا جاتادى. سارتوقايدان دەرەۋ سىرتقا شىقسا، ول كوزدەن عايىپ بولىپتى. كۇتۋشىلەردەن سۇراستىرسا، ولار مۇلدە كورمەگەنىن ايتادى. سوندا سارتوقاي باتىر: «ءاي، اتتەگەن-اي! اپىل – عۇپىل ۇمتىلىپ بارىپ، قولىنان شاپ بەرمەگەنىم-اي، شىركىن، امالىم قانشا!» دەپ وكىنەن ەكەن، – دەگەندە وتىرعانداردىڭ تاعى ءبىرى:

– باتىر بابامىزعا اۋليە كورىنگەن بولدى عوي، ساۋە كورەدى دەگەنى شىن با؟ – دەپ سۇراعاندا قارتىمىز:

– ءيا، قىزىر اۋليە عوي كورىنگەن، قىزىر اۋليەنى كورگەن كىسى ساۋە كورەتىنى شىن عوي، – دەپ اڭگىمەنى جالعاستىرعان ەكەن»(28).

حالىق قاشاندا دا ءوزىنىڭ سۇيىكتى پەرزەنتتەرىن باتىر، بالۋان، اۋليە تۇرىندە اسپەتتەيتىن بولعان. ۇرىسقا شىققاندا سونىڭ اتىن شاقىرىپ ۇرانداۋىنىڭ ءوزى سول باتىردىڭ رۋحىنان مەدەت سۇراۋ بولىپ تابىلادى. قازاق تاريحىنداعى ۇرانعا اينالعان بارلىق باتىرلاردىڭ دا ەل رۋحىن كوتەرەتىن، ەستە قالارلىق اڭىزى كەيىنگى ۇرپاققا اۋىزدان اۋىزعا جالعاسىپ وتىردى.

قورىتا كەلگەندە، سارتوقاي باتىر – قازاق تاريحىنىڭ قاندى بالاق جىلدارىندا ەلى مەن جەرىن قورعاۋ ءۇشىن قان كەشكەن باتىرلاردىڭ ءبىرى بولىپ، تۇتاس ءبىر رۋدىڭ ۇرانىنا اينالعان ايگىلى تۇلعا. بۇگىنگى كۇن ءۇشىن العاندا وتكەن بابالار رۋحىن ۇلاعاتتاۋ – ءبىر جاعىنان قاراعاندا تاريحقا تاعزىم، ارۋاققا قۇرمەت بولسا، ەكىنشى جاعىنان ەلىم دەگەن ەرلەر رۋحىن ۇرپاققا ونەگە، ۇلگى ەتۋ بولىپ تابىلادى. قازاق باتىرلارىنىڭ ءور تۇلعاسىن اسقاقتاتىپ، جاس بۋىنعا وتانشىلدىق، باتىرلىق يدەياسىن بارىنشا سىڭىرسەك، ەلدىگىمىزدىڭ ەرتەڭى جارىق، بولاشاعى نۇرلى بولادى!

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. م.اقىنجانوۆ «قازاقتىڭ تەگى تۋرالى»، الماتى. 1957 جىل. 232 بەت.
2. زاكي ۆاليدي توگان. ۆوسپومينانيا. كنيگا 1. ۋفا: باشكيرسكوە يزداتەلستۆو «كيتاپ»، 1994 جىل. 129 بەت.
3.  ا.بوكەيحان. «قازاق» گازەتى، № 2, 1913 جىل.
4. ن.مىڭجاني. «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى. 1987 جىل. 637 بەت.
5. الپىسبەس ماحسات الپىسبەسۇلى  «قازاق شەجىرەلەرى – تاريحي دەرەك رەتىندە» «قازاق ۋنيۆەسريتەتى» باسپاحاناسى، الماتى. 2007 جىل، 41 بەت.
6. بايتۇرسىنۇلى ا. اق جول. – ا.، 1991 جىل. 398-399 بەت.
7. بۇل دا سوندا.
8. اريستوۆ ن.ا، زامەتكي وب ەتنيچەسكوم سوستاۆە تيۋركسكيح پلەمەن ي نارودنوستەي ي سۆەدەنيا وب يح چيسلەننوستي. سپب، 1897. 182-س.
9. رۋدەنكو س.ي: «حۋننسكيە يزوبرازيتەلنوە يسكۋسستۆو، پرەدستاۆلەننوە تولكو چتو راسسموترەننىمي ۆەششامي، پو ۆيديمومۋ، تەسنەيشيم وبرازوم بىلو سۆيازانو س يزوبرازيتەلنىم يسكۋسستۆوم درۋگيح ەۆرازيسكيح كونەۆودچەسكيح پلەمەن داننوي ەپوحي ي ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد سو «ساكو-يۋەچجيسكيمي»  ي درۋگيمي يۋجنوسيبيرسكيمي پلەمەنامي، يسكۋسستۆو كوتورىح نام حوروشو يزۆەستنو پو سيبيرسكوي كوللەكتسي پەترا 1     ي راسكوپوم نا التاە»  //  كۋلتۋرى حۋننوۆ ي نوينۋلينسكوە كۋرگانى .  م.،ل.، 1962. – س.76.
10. ماعاۋين م. «شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانى». دەرەكتى تاريحي حيكايا.-الماتى، 2011 جىل.-608 بەت.
11. سۋ بيحاي «قازاقتىڭ جالپى تاريحى»، 2-توم. اۋد: ت.ز.قايىركەن. «اسىل كىتاپ» باسپا ءۇيى، الماتى. 2019 جىل. 223 بەت.
12. قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى XV توم – «كەرەي»، «الاش» تاريحي زەرتتەۋ ورتالىعى، الماتى، 2014 جىل.
13. ءجادي شاكەنۇلى. «تۇركىلىك تەك جانە قازاق تۇرعاقتارى»، زەرتتەۋلەر. «ورنەك» باسپاسى، نۇر-سۇلتان، 2020ج.
14. ماعاۋين م. «شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانى». دەرەكتى تاريحي حيكايا.-الماتى، 2011جىل. 608 بەت.
15. سۋ بيحاي «قازاقتىڭ جالپى تاريحى»، 2-توم. اۋد: ت.ز.قايىركەن. «اسىل كىتاپ» باسپا ءۇيى، الماتى. 2019 جىل. 242 بەت.
16. ن.مىڭجاني «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى. 1987 جىل. 232 بەت.
17.  ا.تاتانايۇلى «تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس». شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى،  1987 جىل. 39 بەت.
18. ءجادي شاكەنۇلى «جانىبەك باتىر». «مەرەي» باسپاسى، الماتى. 2013جىل، 19-20 بەتتەر.
19. پوتانين گ.ن. پلەمەنا ي پوكولەنيا، ناسەليايۋششيە سەۆەرو-زاپادنۋيۋ مونگوليۋ. تيۋركسكوە پلەميا. كيرگيزى //وچەركي سەۆەرو-زاپادنوي مونگولي. رەزۋلتاتى پۋتەشەستۆيا، يسپولنەننوگو ۆ 1876-1877 گوداح پو پورۋچەنيۋ رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا. – ۆىپ. II. ماتەريالى ەتنوگرافيچەسكيە. يزد. رگو. سپب.، 1881. س.152-154.
20. ج.مىرزاحانۇلى. «اباق كەرەي – سارباس شەجىرەسىنە» ارناۋ ءسوز. «سارباس شەجىرەسى»
21. https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%80%D0%B1%D0%B0%D1%81_%D1%80%D1%83%D1%8B.
22. ن.مىڭجاني «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى» ءۇرىمجى 1987 جىل، 395 بەت.
23. «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەديتسياسى» VI توم، 380-بەت.
24. تولەگەنۇلى ق (بوزوق تاريحي-مəدەني مۋزەي-قورىعى), ارتىقباەۆ ج.و. (ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى). «سارباس شەجىرەسى».
25. ءشامىس قۇمارۇلى «قازاق تاريحىنداعى ايگىلى ادامدار – ەر جانىبەك»، دەرەكتى زەرتتەۋلەر. شۇار، ءۇرىمجى.
26.  ج.شاكەنۇلى، «جانىبەك باتىر» دەرەكتى زەرتتەۋلەر. الماتى 2014 جىل.
27. ش.قۇمارۇلى «ەر جانىبەك» رومانى. شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى 1998 جىل.
28.  اباق كەرەي – سارباس شەجىرەسى. 2014. 377 بەت. جاقىپباي ءىلياۇلى ۇسىنعان دەرەك.

ءجادي شاكەنۇلى

جازۋشى-تاريحشى.

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، 

ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، 

حالىقارالىق شىڭعىسحان اكادەمياسىنىڭ، 

قر تاريح جانە قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى.

06.06.2024.

الماتى.