حالقىمىزدىڭ جۇلدىزدىق تۋرالى كوزقاراسى
kerey.kz
حالقىمىزدىڭ جۇلدىزدىق تۋرالى بىلىمدەرى ارابتىڭ «جۇلدىزناماسىنىڭ» مازمۇنىنان پارىقتى.
«جۇلدىزناما» اراب ەلىندە يسلام دىنىنەن بۇرىن جازىلعان بولجام كىتاپ.
«جۇلدىزنامادا» اسپانداعى جۇلدىزدار مەن ادام سانى تەڭ. ءبىر نارەستە تۋىلعاندا اسپاندا ءبىر جۇلدىز پايدا بولماق. پايدا بولعان جۇلدىز سول بالاعا تاۋەلدى بولىپ، مەيلى كارتەيىپ، مەيلى تۋىلا سالىپ ءولسىن سول ادام ولگەندە اعىپ تۇسپەك. سوندىقتان ءتىرى ادامزات پەن كوكتەگى جۇلدىز سانى تەڭ. جۇلدىزداردىڭ كۇندىز كورىنبەۋى – جەردەگى ادامداردىڭ سورىن جاسىرىپ، سەزدىرگىسى كەلمەگەندىگى. تۇندە كورىنۋ باعىڭ جانادى، دەمىڭدى ال، دەپ ادام پەندەسىنە دەم بەرگەندىگى. ادامزات جۇلدىزداردىڭ ءبولىنىپ ورنالاسۋىنا ساي ورنالاسقان. ءبىز ورتا جۇلدىزداعى ادامدارمىز، سوندىقتان بەلبەۋىمىزدى بەلۋاردان بۋىنامىز. جەر استى جۇلدىزدارىنداعى ادامدار بەلبەۋىن بالتىرىنان بۋىنباق. ءتۇس كورۋ سول پەندەنىڭ كورەتىن كورگىلىگىنەن ارۋاقتاردىڭ، جىنداردىڭ ادامدارعا الدىن الا بەرگەن ايانى. جەردىڭ استىندا جەردى مۇيىزىمەن كوتەرىپ تۇراتىن الىپ كوك وگىز بار. ول جەردى ءبىر مۇيىزىمەن كوتەرىپ تۇرماق. ءبىر ءمۇيىزى تالعاندا جانە ءبىر مۇيىزىنە اۋىستىرماق. مۇيىزدەن-مۇيىزگە الماستىرعاندا جەر سىلكىنبەك. اللانىڭ امىرىنشە كوك وگىزدىڭ جەردى تاستاپ جىبەرمەۋى ءۇشىن. ءبىر الىپ ارا ماڭداي تۇسىندا ىزىڭداپ كۇزەتىپ تۇرماق.
«جۇلدىزنامادا» ادامنىڭ باق پەن سورىن، قالاي ولەتىنىن، سىرقاتىنىڭ ساقاياتىن-ساقايمايتىنىن مولشەرلەيتىن سوقىر سەنىمدىك مازمۇندار كوپ، پالەن جۇلدىزناما كونەرىپتى دەيتىنىمىز وسىدان. ال، قازاق جۇلدىزدىعىنىڭ اراب جۇلدىزدىعىنان پارىقتى بولۋىنىڭ باستى سەبەبى: جاعىراپيالىق قونىستانۋى مەن كوشپەندى ساحارانىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىندەگى ۇقساماستىق.
قازاق دالاسى ءتورت ماۋسىمى ايقىن، قوڭىرجاي بەلدەۋگە ورنالاسقان سۋى مول ءارى تۇنىق، ءشوبى شۇيگىن ورمانمەن كومكەرىلگەن، كوكتەم، جاز، كۇز ماۋسىمدارىندا جاڭبىر تولاستامايتىن جاسىل القاپ بولسا، قىستا قار تولاستامايتىن قارلى القاپ. بۇلتتى، بۇلىڭعىر كۇندەرى بولماسا، قىستاعى قار مەن جازداعى جاڭبىر اۋاداعى شاڭ-توزاڭدارىن باسىپ، جۇلدىزداردىڭ جارقىراپ تولىق كورىنۋىنە، كەڭىستىك ورتا شات-جاعداي ازىرلەگەندىكتەن، ۇلتىمىزدىڭ جۇلدىزدىق تۋرالى بىلىمدەرى باسقا ۇلتتاردان ۇستەم تۇرعان.
امال قانشا، وتەيبويداق اتامىزدىڭ 500 جىل بۇرىن جازعان «شيپاگەرلىك بايانىنىڭ» جۇلدىزدىق تۋرالى ءبولىمىنىڭ 4/5 ءبولىمى 1958-جىلعى مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ الا ساپىرانىندا ورتەلىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە قوعامىنىڭ دامۋىنا ساي جىرتقىش ءتۇز تاعىلارىنىڭ قۇرىپ-جوعالۋى، مالشىلار تۇرمىسىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى، تۇندە مال شەتىنە تۇنەپ، كۇزەتتە بولاتىن، جۇلدىزداردى باقىلاپ، تىلدەسە بىلەتىن اتا ءداستۇرىمىز جويىلدى. قازاق دارىلەرىنىڭ جۇلدىزدىعى مەن ادامنىڭ جۇلدىزدىعىن ۇشتاستىرىپ داۋالاي بىلەتىن ەمشىلەرىمىز قارا جەر قۇشاعىنا كەتىپ، ولاردىڭ ۇشان-تەڭىز مۇراسىنان كوز جازىپ قالدىق.
قازاق حالقى يسلام دىنىنە كىرگەن سوڭ، شيپاگەرلىك جانە باسقا سالاداعى اسىل قازىنالارىمىز اراب ءتىل-جازۋىندا جازىلىپ، ولارعا ءسىڭىپ كەتتى. ءابۋ ناسىر ءال-فارابي ەڭبەكتەرىنىڭ اراب ءتىل-جازۋىندا جازىلۋى مۇنىڭ دالەلى. شىڭعىسحان جانە ونىڭ اۋلەتتەرىنىڭ قازاق دالاسىن وتارلاپ، بيلىك جۇرگىزۋى، يگى جاقسىلارىمىزدىڭ موڭعول ءتىل-جازۋىن ىستەتۋى شۇعىلالى مادەنيەتىمىزدىڭ موڭعول جازۋىنا جيناقتالۋىنا مۇرىندىق بولدى.
قابىلەتىمىزدىڭ شەكتى، پايدالانىلاتىن ماتەريالدارىمىزدىڭ جوققا تەڭ بولۋى حالقىمىزدىڭ جۇلدىزدىق تۋرالى بىلىمدەرىن جيناقتالۋىنا اسا زور قيىنشىلىقتار اكەلگەنىمەن، قولدا بار ازداعان ماتەريالدار ارقىلى حالقىمىزدىڭ جۇلدىزدىق عىلىمىنىڭ دامۋىنا تۇرتكى بولسىن دەپ تومەندە قازاق جۇلدىزدىعى تۋرالى ويلارىمىزدى ازدا بولسا ورتاعا سالامىز.
«شيپاگەرلىك باياندا» كۇللى الەمنىڭ، تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋىن، قۇرىپ جوعالۋىن، ءبىرىنىڭ ورنىن ءبىرىن باسۋىن تۇسىندىرەتىن التى تۇعىر نازارياسى (وزەگى كەڭىستىك تۇعىر، وزەگى قاراڭعى تۇعىر، وزەگى سۋىق تۇعىر، وزەگى جارىق تۇعىر، وزەگى ىستىق تۇعىر، وزەگى تۇراق تۇعىر) پايدا بولدى. قازاق شيپاگەرلىگىنىڭ نازاريالىق نەگىزى بولعان «شيپاگەرلىك باياندا»: «جۇلدىزدىق وزەگى التى تۇعىردىڭ كومەكشى اۋىسپالىق يەسى دەپ قارالادى. جۇلدىزدىق كوكتەگى مەن جەردەگىنىڭ ۇشتاسپالىعىنىڭ سىيلاسىمى، جاراسىمى. جۇلدىزدىق ادام جۇلدىزىن بەلگىلەۋدىڭ شىر-ءنىلى» دەلىنگەن.
قازاق جۇلدىزدىعى ۇلكەن جاقتان عالامدىق جۇلدىزدىق، ادامزاتتىق جۇلدىزدىق، دارىمزارۋاتىندىق جۇلدىزدىق بولىپ ءبولىنىس تاپپاق.
جۇلدىزدىقتاردىڭ مازمۇنى كۇردەلى بولعاندىقتان، بۇل جەردە تەك شولىپ عانا وتەمىز.
1. عالامدىق جۇلدىزدىق
قازاق حالقى نەشە مىڭ شاقىرىم الىسقا جورىققا اتتانعاندا، سوعىستان اۋىلىنا قايتا ورالعاندا، جوعالعان مالىن ىزدەگەندە، اداسىپ كەتكەندە جۇلدىزداردى باعدار ەتىپ وتىرعان. مۇنىڭ سەبەبى: سۋدىڭ تۇنىعىنن ءشوپتىڭ شۇيگىنىن ىزدەپ، شار تاراپقا شاشىلىپ كەتكەن قازاق حالقىنىڭ جالعىز اياقتى ءشوپ باسقان كوش جولىنان باسقا جول جوقتىعى. قىستا بار القاپ قار قۇرسانعاندا جولدىڭ ءتىپتى دە بولمايتىندىعى بارشامىزعا ايان. ياعني حالقىمىز بەلگىلى تۇراقتى جۇلدىزداردى تاس جول ورنىنا، كومپاس ورنىنا پايدالاناتىندىعى كوز جۇمۋعا بولمايتىنى شىندىق ءارى حالقىمىز جۇلدىزداردى جىڭىشكەلىكپەن باقىلاپ، الەمدەگى جۇلدىزداردىڭ اۋا رايىندىق قۇبىلىسپەن تىكەلەي قاتىستى ەكەنىن جەتە تانىپ، الداعى ءۇش كۇن ىشىندەگى، ءبىر اپتاداعى، ءبىر ايداعى، جارىم جىلداعى اۋا رايىنىڭ وزگەرىستەرىن الدىن الا مەجەلەپ، جالاڭ تابيعاتقا سۇيەنەتىن تۇرمىس تىرشىلىگىن جاراتىلىستىق اپاتتان ساقتاي بىلگەن. ءتىپتى الداعى ءۇش جىلداعى قۋاڭشىلىق، قار اپاتتارىنىڭ بولاتىندىعىن دا مەجەلەي بىلگەن. بۇل تۇرعىدان زاقا حالقى ەرتەدەگى اۋا رايىنان الدىن الا مالىمەت بەرەتىندەردى «اۋا رايىن بولجاعىش» دەپ اتاعان.
جۇلدىزداردىڭ وزگەرىسىنە قاراي بولجام جاساعان حالقىمىزدىڭ «اۋا رايىن بولجاعىشتاردىڭ» اقىلى ارقىلى ەگەر قىس ەرتە تۇسەتىن بولسا، كۇزەۋلىكتەن ەرتە كوشۋ، قىس جاي شىعاتىن بولسا، تولدەۋلىككە كوشپەۋ، الداعى 3 كۇندە اۋا رايىندا ۇلكەن وزگەرىس بولسا، كوشى-قوندى توقتاتىپ، جولاۋشى جۇرمەۋ، توساتتان قارلى بوران سوعاتىندىعى مەجەلەنسە، مالدى الىسقا شىعارماۋ، كوكتەم ەرتە كەلەتىن بولسا، مۇز كەتپەي تۇرىپ وزەندەردەن ءوتىپ الۋ، قىستا قار قالىڭ بولاتىندىعى مەجەلەنسە، قار جۇقا بولاتىن وڭىرلەردە قىستاۋ، جاز جاڭبىرلى بولاتىندىعى مەجەلەنسە، بيداي، ارپا، تارى سياقتى استىق داقىلدارىن كوپتەپ ەگۋ، قۋاڭشىلدىق بولاتىندىعى مەجەلەنسە، استىق داقىلدارىن سالماۋ، سارانا، بەك قازىپ، جاۋ جۇمىر تەرىپ، بالىق، اڭ اۋلايتىن، تىرشىلىكتى ساقتاۋعا قولايلى قونىس ىزدەيتىن، ت.ب. ارقىلى تىرشىلىك تىنىسىن ساقتاعان.
قازاق حالقىندا ەرتەدە ايتىلاتىن ادامزاتتىڭ جەر اناسى كۇن، اتاسى اي، دانەكەر جۇلدىز كۋاگەرى دەلىنگەن. كۇن – قازاق شيپاگەرلىگىندە وزەگى ىستىق جارىق تۇعىر. كوكتەم، جاز، قىس، كۇز ءتورت ماۋسىمدى كۇننىڭ ۇزارىپ، قىسقارۋى قالىپتاستىرادى دەپ قاراعان. ەگەر كۇن ۇزارىپ، ءتۇن قىسقارا باستاسا، كوكتەم كەلمەك. قار-مۇز ەرىپ، توڭ ءجىبىپ، تىڭ تىرشىلىك باستالماق. كۇن ۇزارعان سايىن جاز كەلمەك، كۇن قىسقارىپ، ءتۇن ۇزارا باستاعاندا كۇز كەلمەك، كۇن قىسقارىپ، ءتۇن ۇزارعاندا قىسپاقتى قىس كەلمەك دەپ قارالعان. ول زامانداردا قازاق دالاسىنا كۇننىڭ جاقىنداپ-الىستاۋىن، كۇن جۇيەسىنىڭ اينالىسىن قازاق حالقى عانا ەمەس، كۇللى ادامزات بىلمەسە كەرەك.
جەر – ادامزاتتىڭ جانە بارلىق تىرشىلىكتىڭ تۇراعى. وزەگى تۇراق تۇعىرعا ءتان. تىرشىلىكتە اۋاسىمەن تىنىستاپ، سۋىن ءىشىپ، ىرىزدىعىن تاۋىپ جەپ كۇنەلتەتىن، كيىم كيىپ، باسپانا ۇستايتىن، ولگەندە قۇشاعىنا كىرەتىن مەكەنى. اي بولسا، ادامزاتتىڭ تىرشىلىك بارىسىندا ۇرپاق جالعاۋىنىڭ جاردەمشىسى. جارىق تۇعىرعا ءتان. ادامزات ۇرپاق جالعاۋ ءۇشىن ەر-ايەل نەكەلى بولۋى، اتالىق-انالىق ءسول سىرقاتسىز قۋاتتى بولۋى، ءبىر بىرىنە قوسىلۋى شارت. ايەل زاتى انالىق ءسول (كۇيىن ءسولى) اجىراتىپ شىعارۋعا اسپانداعى اي دانەكەر، جالعاۋشى بولماق. باليعاتقا تولعان ايەل زاتىنان ايىنا ءبىر رەت اقتارىلما (كىر) كەلمەك، ءبىر ايلا ايەل زاتىندا بولاتىن كۇيىن مەزگىل ءۇش كۇن بولىپ، بالا كوتەرۋدىڭ ەڭ جاقسى مەزگىلى بولماق. ەگەر اسپاندا اي بولماسا، ايەل زاتىنان كىر كەلمەك ەمەس. كىر كەلمەسە، ايەل زاتىندا كۇيىن سولدە بولماي، ادامزاتتىڭ ۇرپاق جالعاۋىنىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن، قۇرىپ-جوعالاتىندىعىن تۇسىندىرمەك. اي كورىنبەيتىن قڭىرلەردە جاسايتىن ادامدار قۇرىپ جوعالماق، ەگەر ءبىر جىلدىڭ جارىم جىلىندا عانا اي تۋىلاتىن وڭىرلەر بولسا، كىر پەريودى جارىم جىل عانا بولۋى شارت. اي كورمەيتىن ايەلدەردىڭ بالا كوتەرمەيتىنى، بەدەۋ اتالاتىندىعى بارشامىزعا ايان.
ادامزاتتىڭ ءومىرى، تاعدىرى، كۇنمەن، ايمەن عانا شەكتەلىپ قالماي، شەكسىز كەڭىستىكتەگى جۇلدىزدارمەن دە قاتىستى. كۇن، اي جۇلدىزدارداعى وزگەرىستەر قۇبىلمالى اۋا رايىندىق قۇبىلىستار تۋدىرىپ، ۇسىك ءجۇرى، قۋاڭشىلىق، قالىڭ قار، سەل اپاتتارىن، اۋا رايىندىق وزگەرىستەردى تۋدىرماق. ادامزات الدىن الا ساقتانباسا، دايارلىق كورمەسە، اۋىر زيان اكەلمەك. «كۇن قورالانسا كۇرەگىڭدى سايلا، اي قورالانسا، ايبالتاڭدى سايلا» دەگەن اتالى ءسوز بەكەر ايتىلماسا كەرەك. كۇن قورالانسا، الداعى ءۇش كۇن ىشىندە اۋا رايىندا قۇبىلمالى وزگەرىس بولماق. قىستا ىزعىرىق، قارلى بوران سوقپاق. جازدا بۇرشاق جاۋماق، داۋىل سوقپاق.
شولپان، تەمىر قازىق، ۇركەر، جەتى قاراقشى، ەسەك قىرعان، التى ارقار اۋا رايىنان الدىن الا مالىمەت بەرەتىن بەلگىلى جۇلدىزدار. قۇبىلمالى اۋا رايى اپات تۋدىرۋدان تىس، ءتۇرلى جۇقپالى سىرقاتتاردىڭ تارقالۋىنا، كونە سىرقاتتاردىڭ قوزۋىنا مۇمكىندىك بولماق.
ەجەلدەن تارتىپ قازاق حالقى شولپاندى تاڭ جۇلدىزى دەپ اتاعان. ەگەر قىس اياعىندا شولپان وتە جارقىراپ تۋسا، قىس اياعى سوزىلىپ، اق سۇيەك بولماق. ەگەر سولقىن تارتسا، نۇرسىزدانسا، كوكتەم ەرتە كەلىپ، ەل تەز سەرگىپ، قىس قىسپاعىنان ەل ەرتە قۇتىلماق، جازدا وشكىندەسە، جاز جاڭبىرلى بولماق.
تەمىرقازىق – اسپاننىڭ سولتۇستىك پوليۋس ماڭايىنداعى جارىق تۇراقتى جۇلدىز. قازىق-قازىق تىلىندە ورنى وزگەرمەيدى دەگەن ماعىنادا بولىپ، «تەمىر قازىق» دەگەن ات بەكەر قويىلماسا كەرەك. ول ەجەلدەن قازاق حالقىنىڭ باعىت بەلگىلەيتىن جۇلدىزى. تەمىرقازىق قىستا شاڭقايىپ كورىنسە، قىس اياعى سۋىق، ىزعارلى، بوران-شاشىندى بولماق، قىس اياعى سوزىلماق. ەگەر وشكىندەسە، اۋا رايىنىڭ تەزىرەك جىلىناتىندىعىنىڭ بەلگىسى بولماق.
ۇركەر – جىل بويى سولتۇستىك اسپاننان كورىنەتىن بەس شۋاق جۇلدىز، جازدا سولتۇستىككە اۋىتقىپ، قىستا توبەگە كەلمەك. ول ەجەلدەن قازاق حالقىنىڭ باعىت بەلگىلەيتىن، اۋا رايىنان مالىمەت بەرە الاتىن جۇلدىزى. ۇركەر مامىردا كورىنبەي كەتىپ، شىلدە دە قايتا پايدا بولماق. ۇركەر ءبىر مەزگىل جەرگە (قۇرعاققا) جاقىنداسا، جاز جاڭبىرسىز، قۋاڭشىلىق بولماق. وسى مەزگىلدە سۋعا (تەڭىز، مۇحيتقا) جاقىنداسا، جاز جاڭبىرلى بولماق.
جەتى قاراقشى – ماڭگى كۇزەتتە تۇراتىن جەتى جۇلدىز ماعىناسىندا «ءشومىش جۇلدىز» دەپ اتالادى. ەجەلدەن قازاق حالقىنىڭ باعىت بەلگىلەيتىن، اۋا رايىنان مالىمەت الاتىن جۇلدىزى. جەتى قاراقشىنىڭ ۇشىنداعى جۇلدىز شاڭقايىپ السا، كۇن سۋىتپاق، قىستا قارلى بوران سوقپاق، جازدا بۇرشاق جاۋماق، قىستا وشكىندەسە، كۇن رايى جاقسى بولماق، جازدا كۇن ىسىماق.
ەسەك قىرعان شولپانعا ۇقساپ قالاتىندىقتان، ەرتەدە ءبىر توپ كەرۋەن تۇندە دامىلداپ جاتىپ، ەسەكقىرعاندى شولپانمەن شاتاستىرىپ، تاڭ شەتى سوگىلدى دەپ ەسەكتەرىن قويا بەرىپتى، جولاۋشىلاردىڭ ەسەكتەرىن قاسقىر قىرىپ كەتكەندىكتەن وسىلاي اتالعان دەگەن اڭىز بار. ەگەر ەسەكقىرعان قىزدىرعان تەمىردەي قىزارىپ السا، كۇننىڭ سۋىتاتىندىعى، التىنداي جارقىراسا، كۇننىڭ جىلىناتىندىعىنىڭ بەلگىسى بولماق.
التى ارقار جۇلدىزى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى كەلسە، اۋا رايى جىلى، قوسپاقتالسا سۋىتپاق.
وزەگى تۇعىرلاردىڭ تولاسسىز اۋىسىپ، ءبىرىنىڭ ورنىنا ءبىرى باسۋ بارىسىندا، قازاق دالاسىنداعى رايلىق قۇبىلىمداردى قالىپتاستىرعان.
(1) شالداما: كوكتەمدەگى، جازداعى، كۇزدەگى جەل-جەلەمىكتەر.
(2) ىزعىما: قىستاعى قار ۇشىرمايتىن، ىزعىرىق بوران. ىقتاسىن تاۋ قويناۋلارىنان باسقا جالتاڭ جەرلەردە تەرىسىنەن سوعىپ تۇرماق.
(3) سىزىنا: كوكتەمدە، جازدا، كۇزدە جەر قىرتىسىندا بولاتىن دىمقىلدىق، اياقتان، بەلدەن، بوكسەدەن وتسە، سۋىقتىق سىرقات پايدا قىلماق، «اياعىڭدى جىلى كي، كوك شوپكە وتىرما، توسەنىشىڭدى قالىڭ سال، سىز وتپەسىن» دەيتىنىمىز وسىدان بۇرىن قازاق حالقىندا اعاشتان تاقتاي ءتىلىپ، توسەنىش جاساۋ جالپىلاسا قويماعاندىقتان، استىنان سىز ءوتىپ، سالداناتىن، جانسىزداناتىن سىرقاتتار كوپ بولعان. سىز كۇز اقىرىندا، قىستا توڭعا اينالادى.
(4) سۋساق: قىس ماۋسىمىندا بولاتىن قاتتى سۋىق بولىپ، قىس كىرگەندە ءوز رايىن بەلگىلەمەك.
(5) تىمىق: ءتورت ماۋسىمدا دا بولاتىن، جەلتسىز، بۇلتسىز اشىق اسپان.
(6) قىزدىرما: جاز ماۋسىمىندا بولاتىن، ءتۇس مەزگىلىندە ءوزىن ايگىلەيتىن ىستىق كۇن.
(7) شۋاق: شۋاق قىستا دا، جازدا دا بولماق، اسىرەسە كوكتەمدە كوپ بولماق. بۇل مەزگىل قار كەتەتىن، بارلىق جاندىكتەرگە ءلاززات باعىشتايتىن، قىسقى ۇيقىداعى جانۋارلار وياناتىن، قاتىپ قالعان جاندىكتەر تىرىلەتىن مەزگىل. قىستا شۋاقتىڭ بولاتىندىعى ءتورت تۇلىك مالدىڭ ىقتاسىن جەردە كۇن شۋاقتاپ تۇراتىندىعى. قازىرگى قىستا جىلىجاي استىندا كوكتات ءوسىرۋ، اينەك،تسەللوفان قورا سالۋدىڭ بارلىعى قىستاعى شۋاقتان پايدالانا بىلگەندىگىمىز.ىقتاسىن، كۇنشۋاق جەرلەردەگى قارلاردىڭ قىستا ەرۋى دە وسىدان.
(8) جىلىمىق: كوبىنە قىس اياعىندا بولاتىن، قارلى دالادا قىس مەزگىلىندە جاعا تۋىلعان قوزىنىڭ قۇمالاعىنداي، قىس اياعىندا بارماقتاي شار سەكىلدى، اسپاننان وقتا-تەكتە ءتۇس مەزگىلىندە جاۋىپ تۇراتىن نۇر. جىلىماقتىڭ ءتۇسۋى كۇن جىلىناتىندىعىنىڭ بەلگىسى.
(9) اياز: قىستا بولاتىن، بەت قاراتپايتىن، كۇشەيگەندە مۇز شاتىرلاپ جارىلاتىن، قىزىل جالىن دەپ تە اتالاتىن قاتتى سۋىق.
(10) بۇرقاق: قىس مەزگىلىندە جالتاڭ جەرلەردە ۇنەمى ۇشىرايتىن، قار ۇشىراتىن سۋىق بوران. بۇرقاق كوكتەم، كۇزدە قۇبىلمالى اۋا رايىندا كەزدەيسوق تۋىلماق. اۋا رايى توسىن سۋىتىپ، كۇن بۇلتتاپ، قار جاۋىپ، قارلى بوران سوقپاق. الايدا تەز ايىقپاق. كوبىنشە تاۋلى، جالتاڭ وڭىرلەردە ۇشىراماق.
(11) بۇلىڭعىر: ءتورت ماۋسىمدا لا بولماق. سۋ بۋلانعاندا، اۋا بۇلىڭعىرلانىپ، كۇن شاڭىتتانىپ، كۇندىز كۇن نۇرىن، تۇندە اي جارىعىن توسۋ. بۇل جەرلەردە ايتىلعان بۇلىڭعىر ۇلكەن قالالارداعى ىس-تۇتەك، ماشينالاردان شىعاتىن گازدان قالىپتاساتىن بۇلىڭعىر ەمەس.
(12) تۇمان: كوبىندە جاز ماۋسىمىندا بولماق. كوكتەم، كۇزە از ۇشىراماق. كوبىندە تاۋلى وڭىرلەردە جاڭبىردان كەيىن اۋا دىمدانىپ، جەل اعىسىمەن بىرگە بولاتىن جەردەگى كوشپەندى بۇلت، قارا بۇلت.
(13) دۋلى: بۇلتتى كۇن. جاز ماۋسىمدارىندا جاڭبىردىڭ، قىس ماۋسىمىندا قاردىڭ بۇلتى بولماق.
(14) ايىق: ءتورت ماۋسىمدا دا بولاتىن جەلسىز، بۇليسىز، اشىق اسپان.
كۇن، اي، جۇلدىزدار تۋدىرعان جوعارىداعى رايلىق وگەرىستەر، ماۋسىمداردىڭ كەيبىرى سىرقاتتاردى قوزدىرسا، كەيبىرى باسەتەدى. مىسالى: كوكتەمدە قان تاسىعاندا رۋحاني سىرقاتتار قوزباق. كۇن سۋىتاردا، سۋىقتىق سيپاتىندىق سىرقاتتار جادىراماي، قۇرىسىپ قول-اياعى ءۇيىپ، مەڭ-زەڭ بولىپ، اۋا رايىنان الدىن الا مالىمەت بەرمەك. شىلدەدە ىستىق قاندى سىرقاتتار قوزباق. كۇزدە ءشوپ قۋراعاندا ادامداردىڭ كەپكىندىگى اسپاق. قازاق حالقىندا كۇزدە ءولىم-ءجىتىمنىڭ كوپ بولاتىندىعى مىنە وسىدان.
قوسىمشا: بۇدان تىس اۋا رايىن بەلگىلەۋگە ءۇي جانۋارلارىنىڭ، قوڭىر اڭداردىڭ قولعابىسى تيمەك. كۇن سۋىتارا قوي قاعىنىپ، سىلكىنبەك، سيىر ورىسكە ۇزاپ جايىلماۋ قاتارلىلار. جاراتىلىستىق اپات تۋىلاتىن وڭىرلەردە قوڭىر اڭدار اۋىپ كەتپەك.
2. ادامزاتتىق جۇلدىزدىق
ادەتتە ءبىر-بىرىمەن تاتۋ-ءتاتتى جانداردى ەسكە الساق، «جۇلدىزى جاراسىپتى دەۋ»، ءوزارا ءوش پەندەلەردى ەسكە الساق «جۇلدىزى قارسى» دەيتىنىمىز بار. باعى جانعان پەندەلەردى «جۇلدىزى وڭىنان تۋدى» دەيمىز. بۇل تۇرعىدان قاراعاندا، جۇلدىزدىق ادامداردىڭ جاراتىلىستىق مىنەزدەمەسى ءبىر-بىرىنە ۇقسايتىندار شىعىسىمدى، ۇقسامايتىندار ءبىر-بىرىنە قارسى بولماق. ادامداردىڭ مىنەزدەمەسىن، جاراتىلىستىق سۇلدە قۇراندىسى تۋدىرماق. قۋاتتاردا ماڭىزدى ءرول ويناماق. شادىرتقى شوشىمال (قالقانشا بەز قىزمەتىنىڭ ۇدەۋى ناۋقاستارى) بولعانداردىڭ اشۋى جامان بولۋى، اشۋشاڭ پەندەلەردىڭ اشۋلانعانىن كورسەك، ءوتىڭ جارىلىپ كەتتى مە؟ دەۋىمىز قانداي اڭعاقتىق. ىستىق بەيىمدەلىكتەردىڭ قان قىزبا، ۋايىمشىل بولۋى، ەكيبىرەۋلەردىڭ سالماقتى، ەشتەمەنى قاپەرىنە المايتىن بەيعام بولۋى ۇقسامايتىن مىنەز-قۇلىقتاردىڭ مىسالى بولماق.
ادامزاتتىق جۇلدىزىقتى وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلى اتامىز ەستە ساقتاۋعا قولايلى بولۋ ءۇشىن بەتىن قىبىلاعا قاراتىپ (كۇن باتىستان ءسال تۇستىككە قيىس) سەگىزگە بولگەن.
ماڭدايىنىڭ ورتاسى قاراعان جاعىن «قىبلا ماڭداي جۇلدىزدار»، وڭ شەكەسى قاراعان جاعىن «سول ماڭداي جۇلدىزدار»، وڭ قولىن كوككە كوتەرىپ، وڭ قول ۇشى قاراعان جاعىن «وڭدىق جۇلدىزداعىلار»، سول قولىن كوككە كوتەرىپ، قولىنىڭ ۇشى قاراعان جاعىن «سولدىق جۇلدىزداعىلار»، ، كوك جەلكەسى قاراعان جاعىن «ارت شۇيدە جۇلدىزداعىلار»، وڭ يىعى قاراعان جاعىن «وڭ يىق جۇلدىزداعىلار» دەپ بولگەن.
مۇنداعى ماقسات اسپانداعى جۇلدىزداردى ادامعا تاۋەلدى ەمەس، ادامداردىڭ جاراتىلىستىق ەرەكشەلىگىن، مىنەز-قۇلقىن توپقا ايىرىپ، قايسى سىرتقاتقا وڭاي شالدىعاتىندىعىن، قانداي توپتاعى دارىمزارۋاتىن ىستەتۋ كەرەكتىگىن، بولاشاقتا قانداي ازامات بولاتىندىعىن مەجەلەۋدە قولايلامالى شارت بولماق. «شيپاگەرلىك باياندا» جۇلدىزىقتى بەينەلەۋ سيستەماسى تومەندەگىدەي:
«وڭ يىق جۇلدىزداعىلار»، «وڭدىق جۇلدىزداعىلار»، «وڭ ماڭداي جۇلدىزداعىلار»، «ارت شۇيدە جۇلدىزداعىلار»، «پەندەلىك تىرشىلىك»، «قىبىلا ماڭداي جۇلدىزداعىلار»، «سول يىق جۇلدىزداعىلار»، «سولدىق جۇلدىزداعىلار»، «سول ماڭداي جۇلدىزداعىلار».
ماڭداي جۇلدىزداعىلار (وڭ ماڭداي، قۇبىلا ماڭداي، سول ماڭداي) مەن شۇيدە جۇلدىزداعىلار مىنەزدەرى قاراما-قارسى بولعاندىقتان، ءبىر-بىرىمەن ءومىر باقي وتاسپاق ەمەس.
وڭ ماڭداي جۇلدىزداعىلار مەن قۇبىلا ماڭداي جۇلدىزداعىلار سول ماڭداي جۇلدىزداعىلار ءبىر-بىرىمەن تاتۋ-ءتاتتى، سىيلاسىمدى، جاراسىمدى بولماق.
وڭ جۇلدىزداعىلار (وڭ يىق جۇلدىزداعىلار، وڭ ماڭداي جۇلدىزداعىلار) مەن سول جۇلدىزداعىلار (سول يىق جۇلدىزداعىلار، سولدىق جۇلدىزداعىلار، سول ماڭداي جۇلدىزداعىلار) سىرلاسىم، سىيلاسىم، جاراستىق تاپپايدى. كەرەگە باسى ءپالى بولۋمەن ومىرلەرى وتپەك. بىراق، ءبىر-بىرىنە قاستىق جاساۋى ەكىتالاي.
ماڭداي جۇلدىزداعىلار (وڭ ماڭداي، قىبىلا ماڭداي) مەن سول ماڭداي جۇلدىزداعىلار سىرلاسىم، سىيلاسىمى جاراستىق تاپسا دا كيكىلجىڭسىز وتپەيتىنى كەمدە-كەم بولماق.
شۇيدە جۇلدىزداعىلار مەن سول يىق جۇلدىزداعىلاردىڭ وتاسىمى، سىيلاسىمى جاقسى دەۋگە اۋىز بارمايدى.
ارالىق جۇلدىزداعىلار (8 جۇلدىزىقتىڭ ارالارىنان ءبىر-ءبىر جۇلدىز تاستاپ ءوزارا سايكەستىرگەندە) وتاسىمدىق، سىرلاستىق، سىيلاستىق، شىعىسىمدىق قۇبىلمالى مول، ارپالىستىق باس قاتىرىمدىلىعى وزگەرمەلى، قۇيقىلجىمالى بولماق.
ءاربىر جۇلدىزدىقتارداعى ورتاق ەرەكشەلىك ەرلەر مەن ەرلەر، ايەلدەر مەن ايەلدەر، ۇلكەندەر مەن كىشىلەر، شامالاستار، قۇرداستار بولسىن، مىنەز قۇلقى جاراسسا، ءبىر-بىرىمەن شىعىسىمدى، سىيلاسىمدى، سايكەسىمدى كەلمەك، مىنەز-قۇلقى جاراسپاسا، قانشا اقىل ايتقانمەن بەرەكەسىز بولماق. مىنە وسىدان «جۇلدىزى جاراسپادى» دەگەن اتالى ءسوز تۋىنداعان.
وڭ ماڭداي جۇلدىزداعىلار. پىسىق، شيراق، ءىسى ىلگەرى باسىپ تۇراتىن جۇلدىزى وڭىنان تۇراتىن جاندار.
سول ماڭداي جۇلدىزداعىلار سورلى دا، كەدەي بولماق.
وڭ جۇلدىزدى ادامدار (وڭ يىق جۇلدىزداعىلار، وڭدىق جۇلدىزداعىلار، وڭ ماڭداي جۇلدىزداعىلار) ءوزارا ۇشتاسىمى كۇشتى، الدىڭعى ءومىرى ويپىل-تويپىل، اقىلى كارتەيگەندە كىرىپ ءتۇزۋ جولعا تۇسەتىن، وتە-موتە، 60 جاستان كەيىن باعى جانباق.
شۇيدە جۇلدىزداعىلار كەر باقپا، جەلكەسىنەن تارتىپ تۇراتىن جالقاۋ، بەينەتتى، ازاپتى كوپ تارتادى.
مىنە جۇلدىزدىقتا ايتىلاتىن بىرەۋدىڭ ماڭدايىنا باق، بىرەۋدىڭ ماڭدايىنا سور جازىلعان. ىلگەرى باسقاننىڭ بارلىق ءىسى وڭعا باسپاق، كەرى كەتكەننىڭ بارلىعى كەيىن كەتپەك دەگەننىڭ ماعىناسىن تۇسىنە الامىز. ماڭداي جۇلدىزداعىلار (وڭ ماڭداي، قۇبىلا ماڭداي، سول ماڭداي) وزەگى ىستىق قاندى پەندەلەر بولعاندىقتان، ىستىق قاندى قان قىسىم ارتۋ، قانى كەپكىندەۋ، ىشكى مۇشەلەرى توعالىق ىستىقتان بۇزىلۋ، ت.ب. ناۋقاستارعا وڭاي شالدىقپاق. بۇلار قاندى اڭعاقتىق ىستىقتىق بەيىمدەگىلەر. بۇلاردىڭ ىشىنلە وڭ ماڭداي جۇلدىزداعىلار قىزىل شىرايلى، ەتتى-جەندى كەلمەك.
شۇيدە جۇلدىزداعىلار كەيبىرى اققۇباشا، كەيبىرى قارا سۇرى كەلمەك، كوپ ءسوزدى جان سۇيمەيتىن، ءىشىنارالارى عانا سۋىرىلعان سوزشەڭ كەلمەك. وندايلاردىڭ كەيبىرى قاندى اڭعاقتىق بۋىلمالى بەيىمگە جاقىن كەلمەك، بۇلار كوبىنەسە قول-اياق سىرقاتتارىنا، كەۋدە سىرقاتتارىنا وعاي كىرىپتار بولماق. قول-اياق قاقساعىش، قول-اياعى ۇيىعىش، جانسىزداعىش، بۋىندارى اۋىرعىش، ءوان ازدىق، قان قۋاتسىزدىق، نىلسىزدىك، جۇرەك، وكپە سىرقاتتارىنا وڭاي كىرىپتار بولماق.
سول جۇلدىزداعىلار (سولدىق جۇلدىزداعىلار مەن سول يىق جۇلدىزداعىلار) شيكىل سارى، تەز ارىپ، تەز سەمىرگىش، قىزىل اش، تەرشەڭ، كوپ جوتەلگىش، تىنىسى تارىلعىش بولماق، مۇندايلار قاندى اڭعاقتىق، سۋىقتىق بەيىمگە جاقىن، توڭعىش، مۇزداعىش، تاماقساۋ، سىرقاتقا شىدامدى كەلمەك. كوبىنەسە سۋىقتىق سىرقاتتارعا، تىنىس جولى سىرقاتتارىنا، سۋىقتان بولعان تۇماۋعا وڭاي شالدىقپاق.
سول ماڭداي ارالىق جۇلدىزداعىلار (سولدىق جۇلدىزداعىلار مەن سول ماڭداي جۇلدىزداعىلار اراسىندا) سىرقاتتان قورقىپ، وزەگى ءوشىپ تۇرماق. وڭ ماڭداي جۇلدىزداعىلار سىرقاتتى ەلەپ-ەسكەرمەيتىن تاۋەكەلشىل كەلمەك.
سول يىق ارالىق جۇلدىزداعىلار (سول يىق جۇلدىزدار مەن سولدىق جۇلدىز ارالىعىنددا) وتە-موتە كۇمانقور، اپەرباقان، الكەۋدە كەلمەك.
وڭ يىق ارالىق جۇلدىزداعىلار (وڭدىق جۇلدىزداعىلار مەن وڭ يىق جۇلدىز ارالىعىندا). ىسكە شوگەل، سىرقاتتىق ناۋقاسقا شىدامدى، داۋالاۋعا سايكەسكىش، تەز ايىققىش، سوزشەڭ، ءسوزى ءتىلسىز كەلمەك.
ادامزاتتىق جۇلدىزدىقتى بايىمداۋ، سىرقاتتىڭ تۋىلىم مۇمكىندىگى بار-جوقتىعىن ايقىنداۋ – ول ناقتىلى اڭعارىم قويۋ ەمەس، جۇلدىزدىق تامىر سوعىمىن بەلگىلەۋ نارىقتالعى مەن اڭعارىمعا بىرلەستىرگەندە عانا باياندالماق.
تەرى رەڭىنە قاراي جۇلدىزدىقتى ايىرۋ تۇگەلدەي تۋرا دەگەندىك ەمەس، قايتا 60-70% مولشەرىندە جۇلدىزدىق تۋما جاراتىلىستىق قۇراندىلىق بولعاندىقتان، كەيبىرەۋلەردىڭ ەرەكشە تالانتتى بولۋى نەمەسە اقىلسىز بولۋى، تاپقىش بولۋى، اقىن بولۋى، ۇرىنشاق بولۋى، ەل بيلەگىش ەل اعاسى بولۋى، ءوزىنىڭ تۋما ەرەكشەلىگى – بەيىمدىلىگىنە قاتىستى.
ۇساق سىرقاتتىڭ كەيبىرەۋىنە جەڭىل، كەيبىرەۋىنە اۋىر ءتيىپ، ءتىپتى جانىن جالماۋى، سوزىلمالى اۋرۋعا اينالۋى جۇلدىزدىقپەن قاتىستى. بىرەۋلەرگە دارىلەردىڭ رەاكتسيا جاساۋى، ەم قونباۋى، ال ەندى بىرەۋلەرگە ەم دارىمزارۋاتىن ىستەتە سالىسىمەن تەز جازىلۋى جۇلدىزدىقتىڭ ەرەكشەلىگى.
سىرقات تەك جۇلدىزدىقپەن قاتىستى بولىپ قالماي، اۋا اعىسى، سۋ، جاناسۋ ارقىلى جۇعاتىن قۇرت جەگىلىك سىرقاتتار بارشىلىق. الايدا، سىرقاتتىڭ اۋىر-جەڭىل بولۋى جۇلدىزدىقپەن تىكەلەي قاتىستى.
كەيبىر بولجاعىشتاردىڭ ادامدارعا بالا كۇنىندە ەسەيگەندە پالەن كاسىپتىك مامانى بولاسىڭ نەمەسە ەزىلگەن ەز، ەڭىرەگەن ەر بولاسىڭ دەۋىنىڭ ءوزى ادامزاتتىق جۇلدىزدىقتى جەتە تانىپ، قانىق بىلگەندىك.
كەيبىرەۋدىڭ جازۋشى، كەيبىرەۋدىڭ ءبيشى بولۋى دا جۇلدىزدىق ەرەكشەلىك، سوندىقتان جۇلدىزدىقتى ءبىلۋ ەمشىلەردىڭ عانا ەمەس، ارقانداي ادام بىلۋگە ءتيىستى عىلىم بولماق.
3. دارىمزارۋاتىندىق جۇلدىزدىق
بايتاقتىق وسكىندەر جونىنەن العاندا، دارىلەردىڭ قانداي ورتادا وسكەندىگى، سول جەردەگى رايلىق وزگەرىستەر، جاراتىلىستىق قۇراندىسى ادامزاتقا، ۇقساعان جۇلدىزدىقتاعى ادامدارعا بولعان ءتاسىرى، دارىلەردىڭ رەڭى، ىستەتىلەتىن بولەگى، تانىم-سەزىمى، ت.ب. قاتارلىلارعا قانىق بولۋ، ماقۇلحات شەكتىلەر جونىنەن العاندا مۇشەلىك، تۇلعالىق ەرەكشەلىكتەرى، الىنعان مەزگىلى، جاساعان ورتاسى نەگىز بولماق. تاستاقتىلاردىڭ شىعاتىن ورنى ادامزات سىرقاتىنا بولعان تاسىرىنە قاراپ ايىرماق.
ادامزاتتىق جۇلدىزدىقتى، سىرقاتتىق جۇلدىزدىقتى، دارىمزارۋاتىندىق جۇلدىزدىقتى تولىق ءبىلىپ، دۇرىس اڭعارىمداپ، دارىمزارۋاتتاردى قاعيدا بويىنشا ىستەتۋ – تولىمدى شيپاگەر بولۋعا قولعابىس تيگىزبەك. قانىق بىلگەندەر قارا ۇزگەن شيپاگەر بولماق.
قاليبەك قانجاربايۇلى،
كورنەكتى دارىگەر، قازاق مەديتسيناسىنىڭ بىلگىرى. قحر شۇار.
پىكىر قالدىرۋ