3-4 ساۋىردە سامارقاندا “ورتالىق ازيا – ەۋروپا وداعى” ءسامميتى ءوتتى. ورتالىق ازيانىڭ رەسمي باق-تارى مەن مەملەكەتتىك قۇرىلىم سايتتارى سامارقان ءسامميتىنىڭ “تاريحي ماڭىزىن” ايتىپ جاتىر. ال ەكى ايماق اراسىندا وسىنداي فورماتتاعى العاشقى كەزدەسۋدى ساراپشىلار قالاي باعالايدى؟ ازاتتىق ءتىلشىسىنىڭ سۇراقتارىنا ساياساتتانۋشى جانىبەك ارىنوۆ جاۋاپ بەرەدى.
– ورتالىق ازيا جانە ەۋرووداق ءسامميتى قانشالىقتى تەڭ جاعدايدا ءوتىپ جاتىر دەپ ايتا الامىز؟
– ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ 30 جىلدىق سىرتقى ساياساتىنا، تاريحىنا ۇڭىلسەك، ەۋرووداق ءاردايىم تەڭ دارەجەدە جۇمىس جاساۋعا تىرىساتىن ۇلكەن ارىپتەستەردىڭ ءبىرى. مىسالى، اقش نەمەسە رەسەي نە بولماسا قىتايمەن سالىستىرعاندا مەملەكەت تاراپىنان بولسىن، قوعام تاراپىنان بولسا دا، ەۋرووداققا سەنىم ءسال كوبىرەك. سول سەبەپتى بۇل ساياسي تۇرعىدان العاندا تەڭ دارەجەدە بولىپ جاتقان كەزدەسۋ. ارينە، ەكى ايماقتىڭ اراسىندا ەكونوميكالىق، تەحنولوگيالىق تۇرعىدان تەڭسىزدىك وتە ۇلكەن ەكەنىن بىلەمىز. كوپ جاعدايدا ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ دامۋ دەڭگەيىن ەۋروپا ەلدەرىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. بىراق ساياسي تۇرعىدان العاندا، بۇل ەكى جاقتىڭ، ەكى تاراپتىڭ تەڭ جاعدايدا ءوتىپ جاتقان كەزدەسۋى.
– ورتالىق ازيا مەن ەۋروداق ءبىر-بىرىنە قايسىسى كوبىرەك كەرەك؟ ورتالىق ازياعا ەو كوبىرەك كەرەك پە الدە كەرىسىنشە مە؟
– ەگەر سالىستىرمالى تۇردە تاڭداۋ كەرەك بولسا، ارينە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنە ەۋرووداق كوبىرەك كەرەك. نە سەبەپتى؟ ويتكەنى ەكونوميكالىق تۇرعىدان، قازاقستان ءۇشىن ەۋروپا وداعى ەڭ ۇلكەن ساۋدا ارىپتەسى. ەكىنشىدەن، ەڭ ۇلكەن ينۆەستور. قازاقستان مۇنايىنىڭ 80 پايىزعا جۋىعى ەۋروپا نارىعىنا جونەلتىلەدى. ساياسي تۇرعىدان العاندا، ەۋرووداقپەن قارىم-قاتىناس جاساۋ بۇل ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنە ايماقتاعى قيىن گەوساياسي جاعدايدى ەسكەرسەك، سىرتقى ساياساتتى ديۆەرسيفيكاتسيالاۋعا تاعى ءبىر مۇمكىندىك بەرەدى. مادەني تۇرعىدان العاندا، ءبىز ءبىلىم دەڭگەيى بولسىن، كەيبىر مادەني ماسەلەلەر بويىنشا دا، كوبىنە باتىس مەملەكەتتەرىنە، ونىڭ ىشىندە ەۋروپاعا كوبىرەك كوڭىل بولەمىز. ودان بولەك، ستاندارت ماسەلەسى بار. قاي جەردەن الىپ قاراساڭىز دا، الەمدەگى كوپتەگەن ستاندارتتار نەگىزىندە ەۋروپا ستاندارتى جاتىر. ساپا ستاندارتتارى تۋرالى ايتقان كەزدە دە. ودان بولەك، ءبىز كونستيتۋتسيا بويىنشا قانداي مەملەكەت قۇرعىمىز كەلەدى؟ دەموكراتيالىق مەملەكەتتەردىڭ كوبى قايدا ورنالاسقان؟ تاعى دا ەۋروپا. سوندىقتان ەۋروپا وداعى ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنە كوبىرەك قاجەت. بىراق ول دەگەنىڭىز ورتالىق ازيا ەلدەرى ەۋرووداق ءۇشىن ماڭىزسىز دەگەندى بىلدىرمەيدى. كەيبىر سالالاردا ورتالىق ازيانىڭ ەۋروپا وداعى ءۇشىن ماڭىزى وتە جوعارى.
– ەۋرووداق پەن ورتالىق ازيا سامميتىندە تالقىلانىپ جاتقان باستى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى – ايماقتاعى ينفراقۇرىلىمعا ينۆەستيتسيا سالۋ ماسەلەسى ەكەن. ەۋرووداقتىڭ “عالام قاقپاسى” قىتايدىڭ ء“بىر بەلدەۋ – ءبىر جول” جوباسىنا بالاما بولا الادى دەگەن دە ءسوز ايتىلدى. بۇل قانشالىقتى نەگىزدى؟
– بۇل كۇردەلىرەك ماسەلە. ويتكەنى ەۋروپا ءوزىنىڭ “عالام قاقپاسى” باعدارلاماسىن ۇسىنعان كەزدە ونى قىتايعا بالاما رەتىندە ۇسىنعان بولاتىن. ياعني، “وسى ينفراقۇرىلىمداردى قولداۋ ارقىلى ءبىز مەملەكەتتەرگە كومەكتەسەمىز. قورشاعان ورتانى قورعاۋ ماسەلەلەرى كەيدە قىتايدىڭ جوبالارىندا ەسكەرىلمەي جاتادى. ءبىز وندايدى جاسامايمىز. ءبىز مەملەكەتتەرگە ينۆەستيتسيا بەرە وتىرىپ، ولاردى قارىزعا بەلشەسىنەن باتىرمايمىز” دەگەن سياقتى ماسەلەلەر كوپتەپ ايتىلعان. بىراق ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ ۇستانىمى – ءبىز ء“بىر بەلدەۋ – ءبىر جول” جوباسى اياسىندا قىتايمەن دە جۇمىس ىستەيمىز، ەۋروپامەن دە جۇمىس ىستەيمىز” [دەگەندى ۇستانادى]. ويتكەنى ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى تۇرعىسىنان بۇل ەكى تاراپتان كەلىپ جاتقان وسى ينفراقۇرىلىمدارعا سالىناتىن ينۆەستيتسيا ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرادى.
– سوڭعى كەزدە انىق بايقالىپ كەلەدى: اقش پەن ەۋرووداق اراسىنداعى ساياسي جانە ساۋدا سەرىكتەستىگىنە سىزات تۇسكەندەي. مىسالى، ترامپتىڭ تاريف ساياساتى. وسى تۇرعىدان العاندا ەۋرووداقتىڭ ورتالىق ازياعا دەندەپ كىرۋىنە رەسەي جانە قىتايدان بولەك، اقش توسقاۋىل بولىپ جۇرمەي مە؟
- اقش-تىڭ ورتالىق ازيادا قاتتى ۇلكەن ءرولى جوق. اقش ارينە، ءبىز ءۇشىن سيمۆوليكالىق تۇرعىدا ماڭىزدى مەملەكەت. بىراق ەكونوميكالىق تۇرعىدان، باسقا تۇرعىدان دا العاندا، اقش ورتالىق ازيادا قاتتى ۇلكەن ءرول وينامايدى. ارينە، ينۆەستيتسيا جاعى بار. اسىرەسە، بىزگە كەزىندە سالىنعان مۇناي سالاسىنداعى ينۆەستيتسيا، ودان دا باسقا شيكىزات سالاسىنداعى ينۆەستيتسيا بار. بىراق ودان باسقا اقش ورتالىق ازياعا كوپ كوڭىل بولەتىن مەملەكەت دەپ ايتپاس ەدىم. اقش-تىڭ باسقا دا “باس اۋرۋدارى” جەتكىلىكتى. ورتالىق ازيا ءۇشىن تالاسقا تۇسەدى دەگەنگە ءوز باسىم سەنىڭكىرەمەيمىن. كەرىسىنشە، مەنىڭشە ەۋروپوداق پەن قىتاي اراسىندا قارىم-قاتىناستىڭ ءبىرشاما ناشارلاۋى ەۋرووداقتىڭ قىتايعا دەگەن كوزقاراسىن قايتا قاراستىرۋعا جول اشۋى مۇمكىن.
– بۇرىن ەۋرووداق، اقش سياقتى ەلدەر وسىنداي ساياسي ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس كەزىندە ورتالىق ازياعا وڭىردەگى ادام قۇقىعى ماسەلەسىن جاقسارتۋدى ءجيى ەسكەرتەتىن. ءسوز بوستاندىعى، ادامداردىڭ بەيبىت ميتينگىگە شىعۋ قۇقىعى تۋرالى. ماسەلەن ءسامميتىڭ الدىندا HRW ۇيىمى ەۋروپالىقتاردى ورتالىق ازيا باسشىلارىمەن كەزدەسۋ كەزىندە وسى ماسەلەلەردى العا تارتۋعا شاقىرعان. سىزدىڭشە، قازىر جاعداي قالاي بولىپ تۇر؟ بۇل ماسەلەلەردى باتىس ەلەۋسىز قالدىرىپ جاتقان جوق پا؟
– ارينە، بۇل ماسەلە مىندەتتى تۇردە قوزعالادى، ويتكەنى بۇل ەۋرووداقتىڭ سىرتقى ساياساتتا ءاردايىم ەسكە الىپ جۇرەتىن نارسەسى. بىراق ءىس جۇزىندە قانشالىقتى ەۋرووداقتىڭ ورتالىق ازياعا قىسىم جاساۋعا نەمەسە وسىنى ءبىر ناقتىلاپ، وزگەرىستەرگە تۇرتكى بولۋعا مۇمكىندىگى بار؟ ونى ايتۋ ءسال قيىنداۋ. ويتكەنى ورتالىق ازيادا ەۋرووداقتىڭ ءرولى ءالى دە ءبىرىنشى ورىندا ەمەس. وعان قوسا، ەۋروداقتىڭ ءوزىنىڭ ىشىندە وتە كوپ ساياسي وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. كەيبىر ەو ەلدەرىنىڭ دەموكراتيالىق يندەكستەر بويىنشا، ادام قۇقىعى يندەكستەرى دە ءبىرشاما ارتقا كەتكەندەرىن بايقاپ وتىرمىن. سول سەبەپتى ەۋرووداق ىشكى ماسەلەلەرىنە بايلانىستى ادام قۇقىقتارى بويىنشا، دەموكراتيا بويىنشا قاتاڭ ءبىر ساياسات جۇرگىزە الادى دەگەنگە مەن ءوزىم سەنبەيمىن.
_ سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
ازاتتىق
پىكىر قالدىرۋ