تاريح قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى
بۇلانتى-اڭىراقاي شايقاستارى: جالعانى مەن شىندىعى
kerey.kz
ءسوز باسى
«سوۆەت وكىمەتى تۇسىندا قازاق تاريحى بۇرمالانىپ، تەرىس تۇسىنىك بەرىلدى» دەگەن ءسوز ءجيى ايتىلادى قازىر. باسىلىم بەتتەرىندە بولسىن، تاريحشىلاردىڭ باس قوسقان جيىندارىندا بولسىن. جالعانى جوق، انىق ەدى. كۋامىز، 70-جىلدارداعى قازاق تاريحى وقۋلىعىنىڭ قالىڭدىعى پىشاقتىڭ قىرىنداي عانا-تىن. ونىڭ ءوزى ماردىمدى وقىتىلمادى. بۇل شەجىرەمىزدىڭ وتار كەزدەگى كۇيى ەدى…
ال قازىرگى تاريحىمىز بۇرىنعىدان دا بەتەر سوراقى جاعدايعا ءتۇستى. ءبىلىم مەن عىلىمعا كوڭىل ءبولۋدىڭ ورنىنا بۇگىنگى قازاق رۋ-تايپا ۇيماسىنان شىعا الماي ءجۇر. وسى كۇنى اركىم ءوز اتالاسىنىڭ نەمەسە باباسىنىڭ بي بولعانىن، جىراۋ نە باتىر بولعانىن ويدان شىعارعان جالعان دەرەكتەرىمەن ۇزدىكسىز ناسيحاتتاپ، كەيىن وعان سان ميلليونداعان قارجى شاشىپ، كىتاپ شىعارۋ، اس بەرىپ، كەسەنە، ەسكەرتكىش ورناتۋ سىقىلدى ت.ب. بەرەكەسىز ءىستىڭ سوڭىنا تۇسكەن.
وكىنىشكە قاراي، جاعىمسىز بۇل ارەكەتتەرگە اۋىز بىرلىك تانىتىپ، قارسى تۇرار قازاق كورىنبەيدى ازىرگە. كەرىسىنشە، بىرەن-ساران سىن ايتقانداردى قۇدىرەتى جەتسە التى قىردان اسىرىپ، قۋىپ تاستاعىسى-اق كەلەدى…
«جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق» دەيدى قازاق. دەمەك، قاتەلەسۋ، جاڭساقتاسۋ – ءار پەندەگە ءتان نارسە ەكەن.
ايتپاعىمىز، تاريحىمىزدىڭ بۇرمالانۋى – تەك وتارلىق ساياساتقا بايلانىستى ەمەس-ءتى، حالىق ءىلتيپاتىنا ىلىككەن، زور قۇرمەتىنە بولەنگەن تۇلعالاردىڭ دا كەيبىر جاڭساق پايىمدارى، قاتە تۇسىنىكتەرى دە سەبەپ بولدى…
تاريح ترايباليستەردىڭ نەمەسە اتاعى زورلاردىڭ باسىبايلى مەنشىگى ەمەس. ولار قالاي ايتسا، قالاي جازسا، سولاي قابىلدانۋى كەرەك دەگەن. اقيقاتتى بۇلاي كىرىپتار قىلۋ – ادامدىق قاسيەتتى جوعالتۋ، ەكىجۇزدىلىك. كەيىنگىلەرگە تەرىس ونەگە.
ەل نازارىنا ۇسىنباق پىكىرىمىز «XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا بولدى» دەلىنەتىن بۇلانتى (بىلەۋتى), اڭىراقاي شايقاستارىنا قاتىستى ورىن العان بۇرمالاۋشىلىقتار، قيسىنسىز جايتتار جايىندا.
ديۆاەۆ جەتكىزگەن اڭىزدىڭ مازمۇنى
بۇلانتى (بىلەۋتى), اڭىراقاي شايقاستارى تۋراسىنداعى «كوزگە جاس كەلتىرىپ»، «جان تەبىرەنتىپ» ايتىلاتىن وسى كۇنگى ءتۇرلى حيكايالارعا ەتنوگراف ءا. ديۆاەۆتىڭ ەل اۋزىنان جازىپ العان، كەيىن «پەروۆسكىي ۋەزد – زدانىە كوك-كەسەنە» دەگەن تاقىرىپپەن جاريا بولعان شاعىن اڭىزى نەگىز ەتىلگەن.
بۇل ەل اڭگىمەسىنىڭ شىعۋ تاريحىنا سەبەپ بولعان جايت دەرەككوزدە بىلاي دەپ تاڭبالانعان: «زدانىە كوك-كەسەنە. سۆەدەنىيا و نادگروبنوم ماۆزولەۆ «كوك-كەسەنە» يمەتسيا ۆ پروتوكولاح تۋركەست. كرۋجكا زا 1899-1900 گ. ستر. 12 ست. ۆ. كاللاۋرا. ەتوت پامياتنيك ناحوديتسيا ۆ 5 ۆ. ك سەۆەرۋ وت ست. تيۋمەن-ارىك، پەروۆسكاگو ۋەزدا ي ۆ 8 ۆەرستاح ك يۋگۋ ساگاناكا (سۋناك-اتا)… نەسكولكو لەت سپۋستيا ا. ديۆاەۆ، زاينتەرەسوۆاننىي ستاتەي ۆ.ا. كاللاۋرا و «رازۆالينيح ماۆزولەيا كوك-كەسەنە»، ناپيسال سلەدۋششىيا، پومەشش. ۆ پريلوج. ك. پروتوك. تۋرك. كر. ليۋب. ارح. زا 1905 ستر. 40-42» (قاراڭىز: درەۆنوستي كيرگيزسكوي ستەپي ي ورەنبۋرگسكاگو كرايا. سوستاۆيل ي.ا. كاستەنە. تيپو-ليت. ت-ۆا «كاريموۆ، حۋسينوۆ ي «ك-و» ۆ ورەنبۋرگە. 1910. ستر. 187-188). 
سىر بويى قازاقتارىنىڭ ايتۋىمەن قاعازعا تۇزىلگەن اڭىزدىڭ مازمۇنى مىناداي: اقكەسەنە جانە كوككەسەنە وڭىرلەرىن ءۇش ءجۇز جىلدان استام بۇرىن ۋسا مەن زيرەن دەگەن قالماقتار بيلەگەن ەكەن. ولار سىرداريانىڭ ساعاسى مەن قارىقتىدان (ارال تەڭىزى) تومەن، سارى ۇيشىك پەن ۇيشىك ماڭىنا قونىستانىپتى. اڭىز اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، ول كەزدە قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى قالماقتارعا باعىنىپ تۇرعان. از عانا بولىگى بۇدان تومەنىرەك، كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ اراسىن مەكەندەگەن. ولار اداي، بەرىش جانە اسپان-بوزعۇل بولىپ بولىنگەن، باسشىسى تايلاق دەگەن باتىر ەكەن. ودان سوڭ وشاقتى رۋىنىڭ قازاقتارى پەروۆسك ۋەزىن، ۇلىتاۋدى، كىشىتاۋدى مەكەندەگەن.
وشاقتىنىڭ تاسجۇرەك بولىمىنەن شىققان ساڭرىق دەگەن باتىر بوپتى، تايلاق باتىرعا شەشەسى جاعىنان تۋىس ەكەن.
ساڭرىق وتىز بەس جاسىندا تايلاقتان شاقىرتۋ الىپ، كەڭەسكە قاتىسادى، وندا قالماقتاردان قۇتىلۋ ماسەلەسى ءسوز بولادى.
كەڭەستىڭ ۇيعارىمىمەن تايلاق پەن ساڭرىق قاسىنا لايىقتى، قايسار ادامداردى جيناپ، قالماققا قارسى اتتانادى. سوعىس ءۇش جىلعا سوزىلىپ، اقىرىندا قالماقتار بىلەۋتى-بۇلانتىعا قاراي قاشادى. قازاقتار قاراسيىر دەگەن جەردە جەڭىسكە جەتەدى. وسى سەبەپتەن «قالماق قىرىلعان» اتالىپ كەتكەن.
ودان ءارى اڭىزدىڭ ايتۋىنشا، جاۋدىڭ قاراسيىردا جەڭىلگەنى تۋرالى حابار ءۇش الاشتىڭ ۇلىنا جەتەدى. وسىدان كەيىن بۇكىل قازاق بىرىگىپ، قالماقتاردى قۋىپ شىعۋعا بەل بۋادى. تۇركىستاندى بوساتقانعا شەيىن شايقاس تاعى دا ءۇش-ءتورت جىلعا سوزىلعان.
وسى ەكىنشى كەزەكتەگى سوعىستا قالماقتار يتىشپەس كولىندە جانە يتىشپەستىڭ الاكول جاعىندا، ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگىندەگى تاۋلاردا تولىق جەڭىلىس تابادى. شايقاستىڭ سوڭعى بولعان جەرى «اڭىراقاي» دەپ اتالعان» (قاراڭىز: درەۆنوستي كيرگيزسكوي ستەپي ي ورەنبۋرگسكاگو كرايا. سوستاۆيل ي.ا. كاستەنە. تيپو-ليت. ت-ۆا «كاريموۆ، حۋسينوۆ ي «ك-و» ۆ ورەنبۋرگە. 1910. ستر. 188-189).
كۋا بوپ وتىرمىز، ءا. ديۆاەۆتىڭ سىر بويىندا ەل اۋزىنان جازىپ العان «قالماق قىرىلعان»، «اڭىراقاي» اتاۋلارىن يەلەنگەن جەرلەرگە بايلانىستى اڭىز اڭگىمەسىندە ەسىمدەرى اتالاتىن باتىرلار – ساڭرىق پەن تايلاق قانا. رۋلاردان – اداي، بەرىش، اسپان مەن بوزعۇل.
م. تىنىشپاەۆتىڭ پايىمدارى مەن جورامالدارى حاقىندا
بۇلانتى (بىلەۋتى), اڭىراقاي شايقاستارى جايلى مالىمەتتەر ۇسىنىپ، ءوز بولجامدارىن بايانداپ كەتكەن تۇلعانىڭ تاعى ءبىرى – قازاقتىڭ ارداگەر ۇلى، تەمىرجول ينجەنەرى م. تىنىشپاەۆ (1879-1937). ول 1927 جىلى جازعان «اكتابان-شۋبىرىندى. ۆەليكيە بەدستيا ي ۆەليكيە پوبەدى كازاكوۆ» اتالاتىن ماقالاسىندا بۇلانتى (بىلەۋتى), اڭىراقاي شايقاستارى جايلى ايتپاق ويىنا ا. ديۆاەۆتىڭ ەل اۋزىنان ەستىگەن جاڭاعى كوك كەسەنە جايىنداعى اڭىزىن تىرەك قىلعان.
م. تىنىشپاەۆ ءبۇي دەيدى: «پرەدانيە وب انراكايسكيح پوبەداح سوحرانيلوس ي ۋ كازاكوۆ پيشپەكسكوگو ي الماتينسكوگو ۋەزدوۆ; نو انراكاي ناحوديتسيا نە تام، گدە ۋكازىۆاەت ا. ديۆاەۆ، ا ۆ 120 ۆەرستاح نا يۋگو-ۆوستوك وت يۋجنوي وكونەچنوستي وز. بالحاش، يزۆەستنوي ۋ كازاكوۆ پود يمەنەم «يت-يشپەس الاكۋل» (وزەرو الا-كۋل، ۆودۋ كوتوروگو نە ستانەت پيت داجە سوباكا، ت.ە سۋنكايتى (نا كارتە رەچكا «سۋ-قايتىن»), اكسۋەكساي (لوگ «بەلىي كوستا») ي يزۆەستنايا گورا حان-تاۋ; نا ەتيح گوراح ناحودياتسيا ۋروچيششا «ۋلكەن وردا كونگان» ي «كيشي وردا كونگان» (مەستو ستويانكي، يلي ستاۆكي ستارشەگو حانا ي ملادشەگو حانا).
درۋگيح پرەداني، كاسايۋششيحسيا ەتوگو پەريودا، ۋ ناس نەت. نو تۋت نا پوموشش يدەت گەوگرافي س حاراكتەرنىمي نازۆانيامي ۋروچيشش. ۋ كوچەۆنيكوۆ، وسوبەننو ۋ كازاكوۆ ي كيرگيزوۆ، ەست پرەكراسنايا چەرتا – داۆات ۋروچيششيم نازۆاني پو كرۋپنىم سوبىتيام، كوگدا-ليبو تام سوۆەرشيۆشيمسيا. پەرۆىم تاكيم پۋنكتوم ياۆلياەتسيا نەبولشايا گوركا «ورداباسى» (نا كارتە يسكاجەننايا ۆ «ۋربا-باس») ۆ 5 ۆەرستاح وت ست. بادام ي ۆ 30 ۆەرستاح نا زاپاد وت چيمكەنتا. …دالنەي سلەد پروحوجدەنيا نا ۆوستوك كازاحسكيح ۆويسك مى ۆيديم ۆ نازۆاني لوگا ابۋل-حاير، پروتيۆ پوس. پودگورنوە» (قاراڭىز: تىنىشپاەۆ م. ۆەليكيە بەدستۆيە… (اكتابان-شۋبىرىندى). – الما-اتا: جالىن،1991. ستر. 144-146).
ءا. ديۆاەۆ جەتكىزگەن اڭىز اڭگىمەنى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندەگى جەر-سۋ اتاۋلارىمەن وسىلاي توعىستىرىپ، تولىقتىرعان.
بىراق م. تىنىشپاەۆ ايتىپ كەتكەن پىكىرلەردىڭ ءشۇبالى تۇستارى دا بارشىلىق. سولاردىڭ ءتۇبىن ىندەتىپ، اقيقاتىنا جەتەيىك.
ءبىر دە ءبىر دەرەككوزدە ۇشىراسپايتىن «بۇلانتى شايقاسى 1726 جىلى بولدى» دەگەن مالىمەتتى العاش ۇسىنۋشى – م. تىنىشپاەۆ ەكەن. قولىنداعى ەڭبەكتەردە باياندالعان جايتتاردى، جەر-سۋ اتاۋلارىنا بايلانىستى تۋعان ويلارىن قورىتا كەلىپ، مىناداي جورامالعا كەلگەن: «تاكيم وبرازوم، موجنو سچيتات ۋستانوۆلەننىمي، چتو پەرۆىە پوبەدنىە ناستۋپلەنيا كازاكوۆ وتنوسياتسيا ك 1726 گودۋ يلي نەمنوگو پوزجە (1727 گود)…» (قاراڭىز:تىنىشپاەۆ م. ۆەليكيە بەدستۆيە… (اكتابان-شۋبىرىندى). – الما-اتا: جالىن،1991. ستر. 149). 
مىنە، تىكەلەي كۋا بوپ وتىرمىز، اڭىز اڭگىمەدەگى بۇلانتى (بىلەۋتى) وزەنى بويىندا، اڭىراقايدا بولدى دەلىنەتىن شايقاستاردىڭ مەرزىمى ناقتى ايعاقتار بويىنشا نەگىزدەلمەگەن، م. تىنىشپاەۆتىڭ «تاكيم وبرازوم، موجنو سچيتات ۋستانوۆلەننىمي…» دەگەن ءسوزى ۇسىنىپ وتىرعان بۇل مالىمەتىنىڭ انىق ەمەس ەكەنىن تولىق دالەلدەپ تۇر. ول «ۆەليكيە بەدستۆيە…» اتتى ەڭبەگىندە «اقتابان شۇبىرىندىنى» «1723 جىلى بولدى» دەپ تۇجىرىمداعان. وسى پىكىرىن اڭىزداعى «سوعىس ءۇش جىلعا سوزىلدى» دەگەن سوزگە نەگىز ەتىپ، ءوز شامالاۋىمەن جورامال جاساعان. تاپتىشتەپ ايتساق، 1723 جىلعا ءۇش جىلدى قوسىپ، «بۇلانتى شايقاسى 1726 جىلى وتكەن» دەگەن دەرەكتى ۇسىنعان.
اقيقاتىندا انىق مالىمەتتەر جوڭعار شاپقىنشىلىعى مەرزىمى تۋراسىندا م. تىنىشپاەۆ ايتقان بولجامدى جوققا شىعارادى. كەيىنگى تاريحشىلار ونىڭ جاڭساق پايىمىنا سۇيەنىپ، اداسىپ ءجۇر. بۇل جايىنداعى دالەلدەرىمىزدى باسىلىم بەتىنە جاريالاعان ەك (قاراڭىز: كارتەن ب. «اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسى 1723 جىلى ەمەس، 1722 جىلى بولعان.// رەسپۋبليكالىق «تۇركىستان» گازەتى، №42 (1522), 20 قازان، 2023 جىل).
ەندى ەكىنشىسىنە كوشەيىك. «بۇلانتى (بىلەۋتى), اڭىراقاي شايقاستارىندا ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن اسكەرىنە ابىلقايىر باسقولباسشى بولدى» دەلىنەتىن دەرەك تە م. تىنىشپاەۆتىڭ جازباسىنان باسقا ەشبىر قۇجاتتا كەزدەسپەيدى. بىلاي دەيدى مۇحامەدجان اتامىز بۇل جونىندە: «ۆ وسۆوبوديتەلنوي ۆوينە 1725-1726 گودوۆ الچىنى سىگرالي ۆىدايۋششۋيۋسيا رول; ەتو ۆيدنو يز توگو، چتو گلاۆنوكوماندۋيۋششيم ۆسەمي كيرگيزسكيمي سيلامي بىل يزبران يح حان، پرەستارەلىي ابۋلحاير (استىن سىزدىق.-ب.ك.) (قاراڭىز: تىنىشپاەۆ م. ۆەليكيە بەدستۆيە… (اكتابان-شۋبىرىندى). – الما-اتا: جالىن، 1991. ستر. 37).
م. تىنىشپاەۆ بۇل تۇجىرىمىن پورۋچيك يا. گاۆەردوۆسكييدىڭ «دنەۆنىە زاپيسكي ۆ ستەپي كيرگيز-كايساكسكوي ۆ 1803-م ي 1804-م گگ.» اتتى ەڭبەگىندەگى 1710 جىلى وتكەن قاراقۇم جيىنى جايىنداعى دەرەكتەن «پو وكونچاني پريسياگي سوۆەرشالوس وبششەە بوگومولەنيە، ي رازدەلەنو بىلو جەرتۆەننوە براشنو، پريگوتوۆلەننوگو يز بەلوگو كونيا. …وردى يزبرالي ۆ سيە ۆرەميا سۋلتانا ابۋلحايرا، كاك ستارشەگو سىنا يز فاميلي حانسكوي، ا بۋكانبايا بلاگودارنىي نارود پروۆوزگلاسيل سۆويم پرەدۆوديتەلەم» دەگەن جولداردى ا. لەۆشيننىڭ ءبولىپ الىپ، «حان ابۋلحاير يزبران گلاۆنىم پرەدۆوديتەلەم، ي بەلىي كون، پرينەسەننىي پو وبىچايۋ نارودنومۋ ۆ جەرتۆۋ، بىل پرينيات زالوگوم بۋدۋششەگو ۋسپەحا» (استىن سىزدىق.-ب.ك.) دەپ وزگەرتىپ، باسقا ءبىر دەرەكتەرگە ەش سەبەپسىز بۇرمالاپ جالعاعان ءبىر اۋىز سوزىنە سۇيەنىپ جاساعان (قاراڭىز: لەۆشين ا. ي. وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح، يلي كيرگيز-كايساتسكيح، ورد ي ستەپەي (پود وبششەي رەداكتسيەي اكادەميكا م. ك. كوزىباەۆا). – الماتى، «سانات»، 1996. ستر. 167-168).
بۇرىندا دا ايتقان ەك. بەيحابار قالعان قارىنداس بولسا بىلە ءجۇرسىن، سول پىكىرىمىزدى قايىرا ۇسىنايىق.
ا. لەۆشين ءوزىنىڭ ءۇش تومدىعىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ ارحيۆىندە ساقتاۋلى تۇرعان، وزىنەن بۇرىنعى «كنيگا بولشەمۋ چەرتەجۋ يلي درەۆنيايا كارتا» (1627) اتالاتىن ەڭبەكتەگى، سونداي-اق، ۋنكوۆسكيدىڭ (1722-1724), پاللاستىڭ (1768-1774), رىچكوۆتىڭ (1771), گاۆەردوۆسكيدىڭ (1803-1804), مەيەندورفتىڭ (1820-1821), تاعى باسقالاردىڭ جازبالارىنداعى دەرەكتەردى ەمىن-ەركىن پايدالانعان. سولاردى مازمۇنداپ شىققان. بۇل – اتالعان ادامداردىڭ كىتاپتارىن ا. لەۆشين تۇزگەن تومدارمەن باستان اياق سالىستىرىپ، مۇقيات ءسۇزىپ شىققاندا كوز جەتكىزگەن بۇلتارتپاس شىندىق.
Vostlit.info سايتىندا جاريالانعان «رۋكوپيسنوە ناسلەديە پورۋچيكا يا. پ. گاۆەردوۆسكوگو پو يستوري، گەوگرافي ي ەتنوگرافي كازاحسكوي ستەپي» اتتى ماقالاسىندا ي. ەروفەەۆا دا اپ-انىق قىپ بىلاي دەپ ايتقان:«نەسموتريا نا تو، چتو ەگو مونوگرافيا نە بىلا وپۋبليكوۆانا، بلاگوداريا يزدانيۋ گ. ي. سپاسسكيم نەبولشيح وترىۆكوۆ يز نەە ۆ جۋرنالە «سيبيرسكي ۆەستنيك» ونا ستالا يزۆەستنا ۆ 20-ح گگ. XIX ۆ. (چ. 3. سپب.، 1823.، س. 43-60) كرۋپنومۋ روسسيسكومۋ يسسلەدوۆاتەليۋ يستوري ي ەتنوگرافي كازاحوۆ ا. ي. لەۆشينۋ (1797-1879), كوتورىي وسنوۆاتەلنو يسپولزوۆال وريگينالنىە ماتەريالى يا. پ. گاۆەردوۆسكوگو ۆو منوگيح رازدەلاح سۆوەگو ترەحتومنوگو ترۋدا «وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح، يلي كيرگيز-كايساتسكيح، ورد ي ستەپەي» (چ. 1-3. سپب.، 1823.), نو سوگلاسنو ەششە نەيزجيتوي توگدا ارحايچنوي تراديتسي ۆ روسسيسكوي يستوريوگرافي – بەز كونكرەتنىح سسىلوك نا اۆتورستۆو سۆوەگو پولۋزابىتوگو پرەدشەستۆەننيكا» (استىن سىزدىق.-ب.ك.).
سونىمەن «بۇلانتى (بىلەۋتى) مەن اڭىراقاي شايقاسىندا ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن اسكەرىنە ابىلقايىر باسقولباسشى بولدى» دەلىنەتىن دايەكسىز دەرەككە اۋەلى نەگىز بولعان – جوعارىدا ءبىز اشىپ كورسەتكەن ا. لەۆشيننىڭ بۇرمالاعان ءسوزى.
كۇماندى ءۇشىنشى جايتتى باياندايىق. الگىندەگى «ۆ وسۆوبوديتەلنوي ۆوينە 1725-1726 گودوۆ الچىنى سىگرالي ۆىدايۋششۋيۋسيا رول; ەتو ۆيدنو يز توگو، چتو گلاۆنوكوماندۋيۋششيم ۆسەمي كيرگيزسكيمي سيلامي بىل يزبران يح حان، پرەستارەلىي ابۋلحاير» دەگەن پىكىرىنەن كەيىن م. تىنىشپاەۆ ءسوزىن بىلاي دەپ جالعاستىرعان: «نو ۆ رازگار پوبەدونوسنوگو شەستۆيا ۆ سەردتسە دجۋنگاري كيرگيزسكيە حانى راسسوريليس دو توگو، چتو ابۋلحاير ۆو گلاۆە سۆوەي ملادشەي وردى ي سامەكە س كىپچاكامي، نايمانامي ي چاستيۋ ارگىنوۆ ۋشلي ك رۋسسكوي گرانيتسە ي تام پرينيالي رۋسسكوە پوددانستۆو» (قاراڭىز: تىنىشپاەۆ م. ۆەليكيە بەدستۆيە… (اكتابان-شۋبىرىندى). – الما-اتا: جالىن، 1991. ستر. 37).
مۇنان سوڭ بۇنىڭ سەبەبىن ول ءبۇي دەپ كورسەتەدى: «…چتو پوسلە انراكايسكوي پوبەدى بولات-حان ۋمەر (استىن سىزدىق.-ب.ك.) ي نا ەگو مەستو نادلەجال ۆىبرات ستارشەگو حانا. پرەتەندەنوۆ بىلو تري: پەرۆىي – حان ملادشەي وردى ابۋل-حاير… ۆتوروي – برات بولاتا شاحمۋحامەد (سامكە), …ترەتي – سىن بولاتا، مولودوي ابۋلمامبەت. ۆىبور، پو-ۆيديمومۋ، نە ابسوليۋتنوگو بولشينستا پال نا ابۋلمامبەتا. تاكوي وبيدى نە موگ ستەرپەت ستاريك ابۋل-حاير…» (قاراڭىز: تىنىشپاەۆ م. ۆەليكيە بەدستۆيە… (اكتابان-شۋبىرىندى). – الما-اتا: جالىن، 1991. ستر. 148).
كەيىنگى جازۋشىلاردىڭ، قازاق تاريحشىلارىنىڭ «وركوكىرەك ابىلقايىر حاندىق تاققا تالاسىپ، قولداۋ تاپپاعاسىن سوعىستى جالعاستىرماي وكپەلەپ كەتىپ قالدى» دەپ بىرىنەن ءبىرى كوشىرىپ اپ، كىنالاپ، قارالاپ، جالاۋلاتىپ جۇرگەندەرى دە – م. تىنىشپاەۆتىڭ وسى ءسوزى.
ەسكە سالا كەتەيىك، ابىلقايىر حاننىڭ تۋعان جىلى ءبىر مالىمەتتە «1680» دەپ كورسەتىلسە، باسقا ءبىر دەرەكتە «1693» دەلىنگەن. ولاي بولسا، م. تىنىشپاەۆتىڭ «…چتو گلاۆنوكوماندۋيۋششيم ۆسەمي كيرگيزسكيمي سيلامي بىل يزبران يح حان، پرەستارەلىي ابۋلحاير»، «تاكوي وبيدى نە موگ ستەرپەت ستاريك ابۋل-حاير…» دەپ وتىرعان ابىلقايىرى 1726 جىلى 33 نە 46 جاستا. انىعى بۇل كەزدە ول قارت كىسى ەمەس.
ا. لەۆشين كىتابىنا بولات حاننىڭ اتا تەگىن تاراتقان شەجىرەنى ەنگىزىپ، ءبۇي دەگەن: «و پۋلاتا، سىن تياۆكي-حانا ي وتتسە ابۋلماگامەتا، پوكازاننىم ۆ تابليتسە، نە موگلي مى سوبرات نيكاكيح سۆەدەني، ۆەروياتنو، پوتومۋ، چتو ون نيچەم سەبيا نە پروسلاۆيل» (قاراڭىز: لەۆشين ا. ي. وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح، يلي كيرگيز-كايساتسكيح، ورد ي ستەپەي (پود وبششەي رەداكتسيەي اكادەميكا م. ك. كوزىباەۆا). – الماتى، «سانات»، 1996. ستر. 165).
وزىنەن بۇرىنعى ساياحاتشىلاردىڭ، قازاق ورداسىنا جاسالعان ەكسپەديتسيالاردىڭ قاعازعا تۇسىرگەن جازبالارىمەن جاقسى تانىس، ارحيۆ قۇجاتتارىمەن جۇمىس ىستەگەن ا. لەۆشين وسىلاي دەپ وتىرعاندا سوندا م. تىنىشپاەۆ بولات حاننىڭ اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن ولگەنى، ونىڭ ورنىنا تالاس بولعانى جايلى جاڭاعى ءوزى ايتقان مالىمەتتەردى قايدان العان؟!
لەۆشيننىڭ جوعارىدا سىلتەمە جاسالىنعان «وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح، يلي كيرگيز-كايساتسكيح، ورد ي ستەپەي» اتتى كىتابى 1996 جىلى قايتا جارىق كورگەن. وسى نۇسقاسىندا: «بولات (پۋلات), حان سرەدنەگو جۋزا (وك. 1718-1923), سىن حانا تاۋكە»، – دەلىنگەن. بۇل تىنىشپاەۆتىڭ مالىمەتىنە قايشى بوپ تۇر (قاراڭىز: لەۆشين ا. ي. وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح، يلي كيرگيز-كايساتسكيح، ورد ي ستەپەي (پود وبششەي رەداكتسيەي اكادەميكا م. ك. كوزىباەۆا). – الماتى، «سانات»، 1996. ستر. 601). ايتا كەتەيىك، تۇسىنىكتەمەلەرى مەن ەسىمدەر كورسەتكىشىن جازعانداردىڭ ءبىرى – الگى ەروفەەۆا ەكەن.
ايتپاعىمىز، بۇنىڭ دا ناقتى دەرەككوزى كورسەتىلمەگەن. سەنىمسىز.
پاتشا وكىمەتىنە جولدانىپ، ارحيۆتەردە ساقتالىنعان حاتتاردا، سونداي-اق، XVIII عاسىردا ورىس شەنەۋنىكتەرىنىڭ قازاق ورداسى تۋرالى قاعازعا تۇسىرگەن جازبالارىندا تاۋكەنىڭ، قايىپتىڭ، ابىلقايىردىڭ، سامەكەنىڭ، ەسىمنىڭ، باراقتىڭ، باسقا دا سۇلتان-باتىرلاردىڭ، ءتىپتى ءجاي ادامداردىڭ دا ەسىمدەرى تايعا تاڭبا باسقانداي تاڭبالانعان. ال حان بولا تۇرىپ بولات ءبىر دە ءبىر رەت اۋىزعا الىنباعان. ەلەۋسىزدەۋ بولسا دا. مۇلدە ەسكەرۋسىز قالعان.
بايانداپ وتكەن وسى جايتتار م. تىنىشپاەۆتىڭ الگىندەگى پىكىرلەرىنىڭ كوپ جاعدايدا دايەكسىز ەكەنىن كورسەتەدى. سونداي-اق، ونىڭ: «ەششە نە ۋمولكلي نارودنىە ليكوۆانيا پو پوۆودۋ انراكايسكوي پوبەدى ي پوبەدنىە تريفۋمى ابۋلحايرا، باراكا، ابۋلمامبەتا، گونتسا ابلايا، ۋجە زاتميۆشەگو ۆسەح وستالنىح ۆىدايۋششەيسيا حرابروستيۋ، ي تسەلوي پلەيادى نارودنىح گەرويوۆ-باتىروۆ…»، – دەگەنى دە ءجاي ءوز دولبارى (قاراڭىز: تىنىشپاەۆ م. ۆەليكيە بەدستۆيە… (اكتابان-شۋبىرىندى). – الما-اتا: جالىن، 1991. ستر. 147).
اقيقاتقا توقتاساق، بۇلانتى (بىلەۋتى) مەن اڭىراقايدا وتكەن قازاق-جوڭعار سوعىسى تۋراسىنداعى، وعان ابىلقايىردىڭ، باراقتىڭ، ابىلمامبەتتىڭ، ابىلايدىڭ، ت.ب. قاتىسقاندارى جايىنداعى مالىمەتتەر پىكىر وزەگى بوپ وتىرعان اڭىز اڭگىمەدە دە، XVIII عاسىر وقيعالارىن قامتيتىن ارحيۆ قۇجاتتارىندا دا جوق. تۇزىلمەگەن. ەسكى زامانداعى، انىقتاپ ايتقاندا، XIX عاسىرداعى زەرتتەۋشىلەردىڭ بىرەۋى دە، ءتىپتى قازاق تاريحشىلارى ءپىر تۇتاتىن ا. لەۆشين دە ءوز ەڭبەكتەرىندە بۇل تۋرالى ءتىس جارماعان.
ەل اڭگىمەسى مازمۇنىنىڭ سان تۇرلەنىپ، وزگەرۋى
ەل ىشىنەن ءا. ديۆاەۆ جازىپ العان «بۇلانتى (بىلەۋتى) مەن اڭىراقايدا ءوتتى» دەلىنەتىن سوعىسقا قاتىستى حالىق اڭىزىن نەگىز ەتىپ، تەمىرجول ينجەنەرى مۇحامەتجان اتا تىنىشپەۆتىڭ جەتىسۋ وڭىردەگى جەر-سۋ اتاۋلارىنا جاساعان وزىندىك تۇجىرىمدارىن، سونىمەن قاتار ونىڭ كەيبىر دايەكسىز جورامالدارىن ءار رۋدان شىققان وسى زامانىمىزدىڭ بەلسەندى پىسىقايلارى مەن كوتەرەم تاريحشىلارى وزدەرىنىڭ ويدان جاماپ-جاسقاعان، كۇمانگە تولى اڭگىمەلەرىمەن ودان ءارى تولىقتىرعان.
سولاردىڭ ءبىرى – ەروفەەۆا. ول «حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل ي پوليتيك» (1999), «ەپيستوليارنوە ناسلەديە كازاحسكوي پراۆياششەي ەليتى 1675-1821 گگ.» (1-توم، 2014), «رىتسار زۆانيا چەستي، كازاحسكي باتىر بوكەنباي كاراباتىرۋلى» (2017) (بۇل 2018 جىلى «ار-نامىستىڭ اقتاڭگەرى قازاق باتىرى بوكەنباي قاراباتىرۇلى» دەگەن اتاۋمەن قازاقشاعا اۋدارىلعان) اتتى كىتاپتارىندا ارحيۆتىك دەرەكتەردى، تاريحتاعى بەلگىلى وقيعالاردى ادەپ شەڭبەرىن اتتاپ ءوتىپ، ورەسكەل بۇرمالاعان. سول قياناتتارىن «بوكەنبايدىڭ باتىرلىعى جالعان دەرەكتەرگە قۇرىلعان» (07.02. 2025 جىل. Halyqline.kz), «ەروفەەۆانىڭ عىلىمداعى بەيباستاقتىعى» (20.04. 2025 جىل. Kerey.kz) دەپ اتالاتىن ماقالالارىمىزدا ناقتى ايعاقتار كەلتىرىپ، جان-جاقتى اشىپ كورسەتكەنبىز-ءدى.
مۇلدە ەركىنسىنىپ كەتكەن ەروفەەۆا م. تىنىشپاەۆتىڭ جورامالىندا كەلتىرىلگەن ادامداردىڭ قاتارىنا بۇلقايىردى قوسىپ، «حان ابۋلحاير پولكوۆودەتس، پراۆيتەل ي پوليتيك» اتالاتىن كىتابىندا بىلاي دەپ جازادى: «س كونتسا 1728 گ. ەدينوە كازاحسكوە وپولچەنيە ۆو گلاۆە س حانوم ابۋلحايروم رازۆەرنۋلو ەنەرگيچنىە ناستۋپاتەلنىە دەيستۆيا پروتيۆ دجۋنگاروۆ… ۆ بوربە زا نەزاۆيسيموست سۆوەي سترانى كرۋپنىمي بوەۆىمي وتريادام كازاحوۆ كوماندوۆالي سۋلتانى ابۋلمامبەت، باراك، ابىلاي، بۋلحاير ي نەكوتورىە درۋگيە چينگيزيدى» (قاراڭىز: ەروفەەۆا ي. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل ي پوليتيك. ناۋچنوە يزدانيە. – الماتى، «سانات»، 1999. ستر. 147).
ەروفەەۆا مۇنىمەن توقتالماعان، ديۆاەۆ جەتكىزگەن اڭىزدى، وعان پىكىر ءبىلدىرىپ، ءوز بايلامىن، جورامالىن ايتقان م. تىنىشپاەۆتىڭ سوزدەرىن ودان ءارى تۇرلەندىرىپ، بىلاي دەيدى: «ناريادۋ س نيمي، ۆىدايۋششۋيۋسيا رول ۆ ورگانيزاتسي ۆسەوبششەي بوربى س دجۋنگارسكوي اگرەسسيەي سىگرالي رياد ۆيدنىح پرەدستاۆيتەلەي «چەرنوي كوستي»، تاكيە، كاك باتىرى بوگەنباي، ي ەسەت يز پوكولەنيا جەتىرۋ ملادشەگو جۋزا، بوگەنباي يز رودا كانجيگالى، ەگو تەزكا (بوگەنباي) يز رودا شاكشاك ارگىن سرەدنەگو جۋزا، باتىرى كابانباي، جانيبەك، وتەگەن، تايلاك، ساۋرىك، مالاي سارى ي منوگيە درۋگيە» (قاراڭىز: ەروفەەۆا ي. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل ي پوليتيك. ناۋچنوە يزدانيە. – الماتى، «سانات»، 1999. ستر. 147).
ەروفەەۆا مۇنان كەيىن تاعى ءبىر «ەڭبەگىندە» اتالعان اڭىزدى بىلايشا «جەتىلدىرىپ»، تولىقتىرعان: «جوڭعارلارعا قارسى شابۋىلعا شىعۋ جورىعىنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن بوكەنباي باتىر ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن اسكەري كۇشتەرىنىڭ جوعارى قولباسشىسى ابىلقايىرمەن يىق تىرەستىرە ءجۇرىپ كۇرەستى جانە ونىڭ تىكەلەي تاپسىرماسى بويىنشا ۇلىتاۋدىڭ وڭتۇستىك بەتكەيى مەن بۇلانتى وزەنىنىڭ اڭعارىنان شۋ-ىلە ايماعىنا دەيىنگى ءارتۇرلى گەوگرافيالىق نۇكتەلەردە وتە كۇردەلى اسكەري وپەراتسيالار اتقاردى» (قاراڭىز: ەروفەەۆا ي.ۆ. ار-نامىستىڭ اقتاڭگەرى قازاق باتىرى بوكەنباي قاراباتىرۇلى. / اۋد. مەيىرحان اقداۋلەتۇلى. – الماتى: Servise Press, 2018 جىل، 102-بەت).
اقيقاتىندا، تابىن بوكەنبايدىڭ بۇلانتى (بىلەۋتى), اڭىراقاي شايقاستارىنا قاتىسقانىن ايعاقتايتىن ەشقانداي مالىمەت جوق. بۇل دا – ەروفەەۆانىڭ ويدان شىعارىپ قوسقان ءوز وتىرىگى!
«اڭىراقاي» ءسوزى شىنىمەن اڭىراپ جىلاۋعا بايلانىستى ما؟
قاۋزاپ وتىرعان ماسەلەگە تىكەلەي بايلانىسى بولعاندىقتان مىنا ءبىر جايتقا دا توقتالا كەتكەندى ءجون كوردىك. اڭىزدا بىلاي دەلىنگەن سويلەم بار: «مەستو پوسلەدنياگو پۋنكتا بويا بىلو نازۆانو انراكاي، ت.ە. مەستوم ستونا ي ءرىدانىي، پوتومۋ، چتو زدەس پرويزوشلو پوگولوۆنوە يسترەبلەنىە كالمىكوۆ». (اۋدارماسى: شايقاستىڭ سوڭعى نۇكتەسى بولىپ، قالماقتاردىڭ ىڭىرسىپ بوزداپ، تۇگەلدەي قىرىلعان جەرى «اڭىراقاي» دەپ اتالادى) (قاراڭىز: درەۆنوستي كيرگيزسكوي ستەپي ي ورەنبۋرگسكاگو كرايا. سوستاۆيل ي.ا. كاستەنە. تيپو-ليت. ت-ۆا «كاريموۆ، حۋسينوۆ ي «ك-و» ۆ ورەنبۋرگە. 1910. ستر. 189).
وسىنداعى جەر اتى – «اڭىراقاي» ءسوزى ءار ءتۇرلى ۇعىم بەرەدى ەكەن. بۇعان موڭعول تىلىندە دە دىبىستالۋى ۇقساس «انگارحاي» دەگەن اتاۋ بار، بۇل جايىندا ءبۇي دەلىنگەن: «1. ساڭىلاۋ، تەسىك، جارىق: شالپى – ەدەننىڭ ساڭىلاۋى; 2. اڭىراق، اڭقيعان، اشىلعان; 3. اۋىس. اڭقىلداق، اشىق اۋىز» (قاراڭىز: بازىلحان ب. مونگول – كازاح تول. – ولگەي، 1984, 41-بەت).
ال قازاق تىلىندە باسقاشا ماعىنادا: «اڭىراقاي. جەلى كوپ، قۇمايت اشىق جەر» (قاراڭىز: قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى./ جالپى رەداكتسياسىن باسقارعان ت. جانۇزاقوۆ. – الماتى: دايك-پرەسس، 2008, 50-بەت).
باسىنا قايعى ءتۇسىپ، جىلاعان ادامدى قازاق «بوزادى» دەيدى، «اڭىرادى» دەيدى. نەمەسە قيمىلدىڭ، ءىستىڭ وتكەن شاق ءمانىن بىلدىرەتىن ەسىمشەنىڭ -عان جۇرناعى جالعانعان اتاۋمەن «اڭىراعان» دەپ ايتادى. قالماقتاردىڭ سوعىستا جەڭىلىپ، شىنىمەن ىڭىرسىپ بوزداپ، اڭىراپ جىلاۋىنا تىكەلەي بايلانىستى بولسا جەردىڭ اتى ماعىناسى مۇلدە ۇيلەسپەيتىن «اڭىراقاي» سوزىمەن ەمەس «اڭىراعان» دەپ اتالۋى ءتيىس-تۇعىن. بىراق ءوڭىردىڭ وزىنە ءتان گەوگرافيالىق سيپاتىن، تۇراقتى كليماتىن بىلدىرەتىن «جەلى كوپ، قۇمايت اشىق جەر» دەگەن تۇسىنىكتەگى «اڭىراقاي» اتاۋى بەرىلگەن. دۇرىسى – وسى.
«كارتا تۋركەستانسكاگو گەنەرال گۋبەرناتورستۆا حيۆينسكاگو بۋحارسكاگو ي كوكانسكاگو حانستۆ س پوگرانيچنىمي چاستيامي سرەدنەي ءازىي» اتالاتىن كارتادا (سوستاۆيل پودپولك. ليۋسيلين) اڭىراقاي تاۋى كورسەتىلگەن. سولتۇستىك تۇسىندا «پەسكي تاۋ-كۋم» (بادناك-كۋم)» دەپ تاڭبالانعان جازۋ تۇر (قاراڭىز: 1-كارتا). زەر سالىپ قاراعاندا، وسى قۇمنىڭ تارماعى ءبىرى وڭتۇستىك-باتىس جاقتا، ەندى ءبىرى شىعىس بەتتە قاراما-قارسى ورنالاسقان تۇلكىلىقوڭىر تاۋى مەن ءشولادىر تاۋىنىڭ ارالارىنان ءوتىپ، اڭىراقاي تاۋىنىڭ ەتەك تۇسىنا دەيىن سۇعىنا ەنىپ جاتقانى بايقالادى. تاۋدان ۇزدىكسىز اڭىراي (گۋىلدەپ، ۋىلدەپ) ەسكەن جەلدىڭ اتالعان بيىكتەردىڭ ورتاسىنداعى اڭعاردى قۋالاپ سوعاتىنى بەلگىلى بوپ تۇر سوندا.
ءسوزىمىزدى «اڭىراقاي» اتاۋىنا كوڭىل ءبولىپ، زەرتتەگەن ءتىلشى-عالىم ابىلبەك نۇرماعامبەتۇلىنىڭ پىكىرىمەن جالعايىق، ول: «اڭىراقاي – ءبىر زەرتتەۋشى مۇنى تاۋ جوتاسىنىڭ اتاۋى دەسە، ەندى بىرەۋلەرى تاۋ ارالىعىنداعى اڭعار، شاتقال دەپ ۇعىندىرادى. ءبىزدىڭ بايقاۋمىزشا، تاۋ ارالىعىنداعى ۇڭگىر، اڭعار اتاۋى دەپ بايىمدايتىنداردىكى ءجون سياقتى. مۇنى دالەلدەۋ ءۇشىن الىسقا بارماي-اق، قىرعىز ءتىلىنىڭ سوزدىگىنە جۇگىنسەك تە جەتكىلىكتى. ك.ك. يۋداحين قۇراستىرعان «قىرعىزشا-ورىسشا سوزدىكتە» «اڭىراقاي» ءسوزىنىڭ ماعىناسى – «ۇلكەن اڭعار، كەڭ شاتقال» دەپ تۇسىندىرىلگەن…»، – دەيدى (قاراڭىز: نۇرماعامبەتۇلى ءا. جەر-سۋدىڭ اتى – تاريحتىڭ حاتى: ورتا مەكتەپتىڭ وقۋشىلارىنا ارنالعان. – الماتى: بالاۋسا، 1994. 7-بەت).
عالىم ايتقان ەڭبەكپەن تانىسىپ شىقتىق، وندا بىلاي دەلىنگەن ەكەن: «اڭىراقاي – چتو-ليبو يمەيۋششەە ۆيد بولشوي راسششەلينى; بولشوە پۋستوۆ پروسترانستۆو (ناپر. وچەن شيروكوە ۋششەلە)» (قاراڭىز: كيرگيزسكو-رۋسسكي سلوۆار. ۆ دۆۋح كنيگاح. وكولو 40 000 سلوۆ. سوست. ك.ك. يۋداحين. – ف. : گلاۆنايا رەداكتسيا كيرگيزسكوي سوۆەتسكوي ەنتسيكلوپەدي. 1985. ستر. 60).
ءا. نۇرماعامبەتۇلى پىكىرىن: «ەرەكشەلىك تەك ءسوز ءتۇبىرى «اڭ»-عا قوسىلعان جۇرناقتاردا عانا بولىپ وتىر. «اڭىراقايدا» ەرتەدەگى جۇرناق ساقتالعان. مۇنداي جۇرناق موڭعول تىلىندە ءجيى كەزدەسەدى»، – دەپ قورىتىندىلايدى (قاراڭىز: نۇرماعامبەتۇلى ءا. جەر-سۋدىڭ اتى – تاريحتىڭ حاتى: ورتا مەكتەپتىڭ وقۋشىلارىنا ارنالعان. – الماتى: بالاۋسا، 1994. 7-بەت).
قازاق توپونيميكاسىن العاش زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى، عالىم ايتىم ءابدىراحمانوۆ تا «اڭىراقاي» ەسىمىنىڭ تۇركى-موڭعول تىلىنە ورتاق تۇبىردەن شىعۋى ىقتيمالدىعىن ايتىپ، ساراپتاۋ جۇرگىزگەن، سول تالداۋىن بەرەيىك، ءبۇي دەيدى ول: «ءسوزدىڭ (اڭىراقاي-ب.ك.) ەتيمولوگياسىن بىلاي كورسەتۋگە بولادى: اڭ ء(تۇبىر) +ىر (زات ەسىمنەن ەتىستىك تۋعىزاتىن جۇرناق) +ا (كوسەمشە جۇرناعى) +قاي (ەتىستىكتەن زات ەسىم جاسايتىن كونە جۇرناق)… – دەي كەلىپ ءسوزىن بىلاي دەپ جالعاستىرادى. – ال ەندى ءسوز اياعىنداعى -قاي (كەي، اقاي//ەكەي) قوسىمشاسى ءبىر كەزدە تۇركى-مونعول تىلدەرىنە ورتاق بولعان دا، تۇركى تىلدەرىندە بۇل ءولى جۇرناققا اينالعان (استىن سىزدىق-ب.ك.). ماسەلەن، بۇل جۇرناقتان تۇركى تىلدەرىندە سول+اقاي، وڭ+قاي، كۇن+گەي تەرىس+كەي، دەڭ+گەي، توس+كەي، سىل+ە+كەي، يمە+كەي، قۇبا+قاي، قۇدا+عاي (ادەبي تىلدە قۇدا+عي) ت.ب. سوزدەر جاسالعان. بۇل جۇرناق كۇن، ءتوس، ءسىل، كومە(ي), قۇدا سياقتى زات ەسىمدەرگە قوسىلۋىمەن بىرگە، سول، وڭ، تەڭ (دەڭ), قۇبا سياقتى سىن ەسىمدەرگە دە جالعانعان. عاي>اي جۇرناعى ارقىلى ەتىستىكتەن زات ەسىم جاسالۋ فاكتىسى دە جوق ەمەس، حاي (حەي، –حوي) جۇرناعىنىڭ ەتىستىكتەن جانە زات ەسىمنەن سىن ەسىم جاساۋ قاسيەتى بۋريات تىلىندە ساقتالعان…» (قاراڭىز: قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ انتولوگياسى. ءابدىراحمانوۆ ا. توپونوميكا جەنە ەتيمولوگيا. – پاۆلودار: س.تورايعىروۆ اتىنداگى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، 2010. 42-43-بەتتەر).
كەلتىرىلگەن دالەلدەردى سارالاي كەلىپ، اڭىزداعى «مەستو پوسلەدنياگو پۋنكتا بويا بىلو نازۆانو انراكاي، ت.ە. مەستوم ستونا ي ءرىدانىي، پوتومۋ، چتو زدەس پرويزوشلو پوگولوۆنوە يسترەبلەنىە كالمىكوۆ» دەگەن جولدار «اڭىراقايدىڭ» ماعىناسىن اشۋ ءۇشىن ەسكىلىكتى اڭگىمەگە جانىنان قوسىپ، ءوز پايىمىن بايانداي كەتكەن ۇلتىباشقۇرت ءا. ديۆاەۆتىڭ ءساتسىز توپشىلاۋى دەپ تۇجىرىمدايمىز.
قىسقا قايىرعاندا، اڭىزداعى «شايقاستىڭ سوڭعى نۇكتەسى بولىپ، قالماقتاردىڭ ىڭىرسىپ بوزداپ، تۇگەلدەي قىرىلعان جەرى «اڭىراقاي» دەپ اتالادى» دەگەن پىكىردىڭ قيسىنى جوق!
«قاراسيىر»، «بىلەۋتى» اتاۋلارىنا قاتىستى بۇرمالاۋلار
«بۇلانتى (بىلەۋتى) شايقاسى ءوتتى» دەلىنەتىن جەر-سۋدىڭ اتتارىنا قاتىستى ءوز وي-پىكىرلەرىن جازعان كەيبىر تاريحشىلاردىڭ سوزدەرى ءبىر-بىرىنە ءتىپتى جاناسپايدى. قاراما-قايشى. ناقتىلىق جوق. ديۆاەۆ جەتكىزگەن اڭىزداعى جەر اتاۋىن ارقايسىسى ءوز دولبارىمەن سان قۇبىلتقان. دالەلدەر كەلتىرەيىك.
ەرنار ورازبەك ەسىمدى تاريحشى ءوزىنىڭ «يستوريچەسكيە توپونيمى ۋلىتاۋ ۆ نارودنىي پامياتي: سەمانتيكا، ەتيمولوگيا، ەتيولوگيا» دەگەن ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازادى: «ۆاريانت «كاراسيىر / قاراسيىر» (گدە «سيىر» – «كوروۆا») ۆووبششە وشيبوچەن، تاكوۆوگو نە سۋششەستۆۋەت. ۆاريانت «كاراسۋير»، ۆ پراۆيلنوي فورمە – «قاراسۋىر»، سۋششەستۆۋەت، نو نە يمەەت وتنوشەنيا ك ينتەرەسۋيۋششيم نام وبەكتام. «قاراسۋىر» – تاك نازىۆاەتسيا رەچكا ۆ باسسەينە رەكي اششىمير / ءاششىميىر. يستوك ەە ناچيناەتسيا س يۋگو-زاپادنىح وتروگوۆ ۋلىتاۋسكيح گور، س رودنيكوۆىح ۆود. نا سەۆەرە مەستنوستي كاراسۋىر ۆپاداەت سلەۆا ۆ رەكۋ اششىمير. ۆەسنوي نابليۋداەتسيا ماكسيمۋم ۆودى، پودپيتىۆاەموي تايۋششيمي سنەگامي ي پودپوچۆەننىمي يستوچنيكامي; ۆ اپرەلە – پولوۆودە; لەتوم مەلەەت، رازبيۆاياس نا پلەسى / قاراسۋ. ۆ ۆەرحوۆياح رەكي، ۆ ەە دولينە راسپولوجەنى پرەسنوۆودنىە كولودتسى، ناحودياتسيا جايلاۋ / لەتوۆكي. «سۋىر» وزناچاەت «سۋروك» (قاراڭىز: «بۇلانتى شايقاسى: زەرتتەۋلەر تاريحى. عىلىمي-اقپاراتتىق البوم / حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا مەن 2010-2014 جىلدارى وتكىزىلگەن «بۇلانتى» ارحەو-ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيالارىنىڭ ماتەريالدارى / ب. س. قوجاحمەتوۆ، ە. ر. ۋسمانوۆا، ل. ن. پلەتنيكوۆا، ل. ا. سەمبينوۆانىڭ رەداكتسياسىمەن. ۇلىتاۋ.: «ۇلىتاۋ» ۇلتتىق تاريحي-مادەني جانە تابيعي قورىق-مۇراجايى، 2015 ج. 34-35 بەتتەر).
ال ي. ەروفەەۆا «لاندشافتنو-گەومورفولوگيچەسكيە فاكتورى فورميروۆانيا ناستۋپاتەلنوي ستراتەگي ي تاكتيكي كازاحوۆ-كوچەۆنيكوۆ ۆ ۆوينە س دجۋنگارامي 1723-1730 گگ.» اتتى ماقالاسىندا ە. ورازبەكتىڭ جاڭاعى پىكىرىمەن كەلىسپەيدى، بىلاي دەپتى: «ساموە كرۋپنوە پوراجەنيە دجۋنگارى پوتەرپەلي وت كازاحسكوگو وپولچەنيا نا تەرريتوري بۋلانتى-بەلەۋيتتى ۆ ۋروچيششە كاراسير، توچنەە – كاراسيرە، (استىن سىزدىق.-ب.ك.) كوتوروە پوزدنەە پولۋچيلو ۋ كازاحوۆ نازۆانيە كالماككىرگان – «مەستو گيبەلي كالمىكوۆ» (قاراڭىز: «بۇلانتى شايقاسى: زەرتتەۋلەر تاريحى. عىلىمي-اقپاراتتىق البوم / حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا مەن 2010-2014 جىلدارى وتكىزىلگەن «بۇلانتى» ارحەو-ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيالارىنىڭ ماتەريالدارى / ب. س. قوجاحمەتوۆ، ە. ر. ۋسمانوۆا، ل. ن. پلەتنيكوۆا، ل. ا. سەمبينوۆانىڭ رەداكتسياسىمەن. ۇلىتاۋ.: «ۇلىتاۋ» ۇلتتىق تاريحي-مادەني جانە تابيعي قورىق-مۇراجايى، 2015 ج. ستر. 70).
ءبىرىنىڭ «ۆاريانت «كاراسيىر / قاراسيىر» (گدە «سيىر» – «كوروۆا») ۆووبششە وشيبوچەن، تاكوۆوگو نە سۋششەستۆۋەت. ۆاريانت «كاراسۋير»، ۆ پراۆيلنوي فورمە – «قاراسۋىر…» دەپ سەبەپتەرىن جان-جاقتى اشىپ كورسەتپەي شورت كەسىپ، «قاراسيىر» اتاۋىن «قاتە» ساناۋى، ەندى ءبىرىنىڭ «ساموە كرۋپنوە پوراجەنيە دجۋنگارى پوتەرپەلي وت كازاحسكوگو وپولچەنيا نا تەرريتوري بۋلانتى-بەلەۋيتتى ۆ ۋروچيششە كاراسير، توچنەە – كاراسيرە…» دەپ ءوز دولبارىمەن «قاراسيرە» دەپ ءجون-جوسىقسىز «تۇزەتۋى» – شالا تانىمنان.
جالپى جەر-سۋ اتاۋلارىن زەرتتەۋدە ناقتىلىققا جەتۋ ءۇشىن تاريحي لەكسيكولوگيا مەن جالپى ءتىل ءبىلىمى سالالارىنا سۇيەنۋ شارت.
ەل اڭگىمەسى اپ-انىق قىپ بىلاي بايانداعان: «ناكونەتس كالمىكي بەجالي نا بلاۋتى-بۋلانتى، پونەسيا پولنىي پوگروم، پري چەم سامىي بليستاتەلنىي بوي ودەرجان كيرگيزام ي ۆ مەستنوستي كارا-ءسىير (استىن سىزدىق.-ب.ك.). مەستنوست ي پو سىە ۆرەميا نازىۆاەتسيا كالماك-كرىلگان (استىن سىزدىق.-ب.ك.) ت.ە. «گيبەلب كالمىكوۆ» (قاراڭىز: درەۆنوستي كيرگيزسكوي ستەپي ي ورەنبۋرگسكاگو كرايا. سوستاۆيل ي.ا. كاستەنە. تيپو-ليت. ت-ۆا «كاريموۆ، حۋسينوۆ ي «ك-و» ۆ ورەنبۋرگە. 1910. ستر. 188).
مىنە، كۋا بوپ وتىرمىز، «قالماقتار جەڭىلىس تاپقان قاراسيىر دەگەن جەر وسى ۋاقىتقا دەيىن قالماققىرىلعان اتالىپ كەلەدى» دەپتى مالىمەتتى بەرۋشى قازاقتار. XX عاسىردىڭ باسىندا.
ءالى دە سول اتاۋى وشپەگەن. كۋالىك بەرەيىك. «اتامەكەن» گەوگرافيالىق ەنتسيكلوپەدياسىندا بىلاي دەپ تۇزىلگەن: «ۇلىتاۋ اۋدانى – قاراعاندى وبلىسىنىڭ باتىس بولىگىندەگى اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىس… جەر بەدەرى نەگىزىنەن الاسا تاۋلى ۇساق شوقىلى بولىپ كەلەدى. …ۇلىتاۋدان باستالىپ وڭتۇستىككە جانە باتىسقا قاراي قالماققىرىلعان، قاراسيىر (استىن سىزدىق.-ب.ك.), بايقوڭىر، جىمىقى، جىڭعىلدىوزەك، ت.ب. ۇساق وزەندەر اعادى» (قاراڭىز: اتامەكەن: گەوگرافيالىق ەنتسيكلوپەديا. / باس رەد. ب.ءو. جاقىپ. – الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، 2011. 594-بەت).
اتالعان ەنتسيكلوپەديادا تاعى دا بىلاي تاڭبالانعان: «قاراسيىر ۋران كەن ورنى (استىن سىزدىق.-ب.ك.), قاراعاندى وبلىسى اقتوعاي اۋدانى قىزىلاراي اۋلىنىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان… كەن ورنىنا 1950-60 جىلى ۆولحوۆ گەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. قاراسيىر بۇلاعىنىڭ (استىن سىزدىق.-ب.ك.) داۋىلتاس توبەشىگىنەن 100 مەتردەي ۇڭگىر قازىلعان…» (قاراڭىز: اتامەكەن: گەوگرافيالىق ەنتسيكلوپەديا. / باس رەد. ب.ءو. جاقىپ. – الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، 2011. 356-بەت).
ءتىلشى-عالىم ت. جانۇزاق تا «قاراسيىر» اتاۋىنىڭ وسى كۇنى دە ساقتالعانىنا كۋالىك بەرىپ، ءوز ويىن بىلاي بولىسەدى: «قاراسيىر (كاراسيىر) – اۋىل، اقتوعاي اۋدانى; جەر، بۇرىنعى جەزدى اۋدانى. اتاۋدىڭ ەكىنشى سىڭارىنداعى سيىر ءسوزىنىڭ كادىمگى سيىر مالىنا قاتىسى جوق سياقتى. تۇركى، موڭعول تىلدەرىندە ساي، ساير، چايتۇلعالارىندا ايتىلىپ، «قۇرعاعان وزەن، سايداعى وزەن، وزەن» ماعىنالارىن بەرەدى. …كونە تۇركى، مونعول تىلدەرىندەگى ساير سوزى ايتىلا كەلە ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق زاڭىنا ساي ءسوزى سيىر تۇلعاسىنا اينالىپ، تىلىمىزدە بەرىك قالىپتاسقان. سوندا قاراسيىر اتاۋى: «قۇرعاعان وزەن، سايداعى ۇلكەن وزەن» ماعىناسىندا قويىلعان. كەيىننەن بۇل وزەن جاعاسىنا ورنالاسقان اۋىل وسى وزەن اتىمەن اتالعان» (قاراڭىز: جانۇزاق ت. قازاق ونوماستيكاسى. – پاۆلودار: س. تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، 2008. 88-بەت).
ناقتىلاپ تەكسەرگەنىمىزدە «ساي»، «ساير» ەسىمدەرى «قۇرعاعان وزەن، سايداعى ۇلكەن وزەن» ۇعىمىن بەرمەيدى ەكەن، عالىم جاڭساقتاسقان. موڭعول تىلىندە «ساي – (وزەن) ارنا مالتا تاسى»، «ساير – مالتا تاس، گولىن ساير – وزەننىڭ مالتا تاسى» دەگەن ماعىنالاردا بوپ شىقتى (قاراڭىز: بازىلحان ب. مونگول – كازاح تول. – ولگەي، 1984, 406-بەت).
قازاق-موڭعول سوزدىگىن باسقا دا قۇراستىرۋشىلار ءوز ەڭبەكتەرىندە «ساير – ۇساق قايراق تاس» دەپ كورسەتكەن (قاراڭىز: موڭعولشا-قازاقشا سوزدىك. قۇراستىرۋشىلار س. حابشەي. ءا. ءمىنىس. 10 000-عا جۋىق ءسوز. موڭعول مەملەكەت باسپاسى. ۋلانباتىر. – 1954 جىل، 148-بەت).
«توپونيميچەسكي سلوۆار گورنوگو التايا» اتالاتىن كىتاپتا مىناداي دەرەكتەر ۇسىنىلعان: «سارى-سەەر (سارىەەر، سارى-سەر) گ.، مىس; مەجدۋ pp. كامگا ي كوكشي، سيستەما تەلەتسكوگو وز. سارى سم. سارى-اچىك; الت. ديال. سەەر – نەبولشوە ۆوزۆىشەنيە، كرياجەك; سر. مونگ. سەەر – حولم، گريادا; وسنوۆنوە زناچەنيە – پوزۆونوچنىي حرەبەت، پوزۆونوك سارى سەەر – بۋكۆ، جەلتوە نەبولشوە ۆوزۆىشەنيە، كرياجەك» (قاراڭىز: مولچانوۆا و.ت. توپونيميچەسكي سلوۆار گورنوگو التايا. گورنو-التايسكوە وتدەلەنيە التايسكوگو كنيجنوگو يزداتەلستۆا. 1979. ستر. 286).
ەڭبەكتىڭ اۆتورى و. مولچانوۆانىڭ كۋالاندىرۋىنشا، «سەەر» ءسوزى التاي ديالەكتىسىندە «شاعىن بيىكتىك»، «جوتا» دەگەن ۇعىمداردى بىلدىرسە، موڭعولشادا دا «توبە»، «جوتا» ماعىنالارىن بەرەدى ەكەن.
كەلتىرىلگەن بۇل ايعاقتاردى نەگىز ەتىپ، مىناداي ەكى ءتۇرلى جورامال جاساۋعا بولاتىن سياقتى:
ا) كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ ورتاق قولدانىسىنداعى ءتۇستىڭ ەرەكشەلىگىن بىلدىرەتىن اتاۋ – «قارا» ءسوزى مەن التاي، موڭعولدىڭ «سەەر» نەمەسە «سەەر» (توبە) ەسىمدەرى بىرىكتىرىلىپ، كونە داۋىردە «قارا توبە» دەگەن ورونيم ۇعىمىن بىلدىرگەن، ۋاقىت وتە قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكاسىنا بەيىمدەلىپ، تىلىمىزدە «قارا+سيىر» بوپ ورنىققان;
ءا) «قارا» ءسوزى مەن «ساير» ەسىمى بىرىكتىرىلىپ، ءبىر زامانداردا «وزەننىڭ قارا مالتا تاستارى» نەمەسە، «وزەننىڭ قارا قايراق تاستارى» دەگەن ماعىناعا يە بولعان، كەلە-كەلە دىبىستىق وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، «قارا+سيىر» اتاۋى قالىپتاسقان.
مىنا ءبىر جايتقا دا بۇرىلا كەتەيىك وسى تۇستا. «قازاقستان گەوگرافيالىق اتاۋلارىنىڭ سوزدىگى» اتتى ەڭبەكتە: «قالماققىرعان (بىلەۋىتتى), قالماككىرگان (بەلەۋتتى) – ءوز.، جەز. اۋد»، – دەپ تۇزىلگەن (قاراڭىز:قازاقستان گەوگرافيالىق اتاۋلارىنىڭ سوزدىگى. الماتى: عىلىم. 1990. 161-بەت).
بۇرىنىراقتا جارىق كورگەن وسى سىقىلدى ەڭبەكتەردى پايدالانىلعانى بايقالادى «اتامەكەن» گەوگرافيالىق ەنتسيكلوپەدياسىندا دا بىلاي دەپ قايتالانادى: «قالماققىرىلعان (بەلەۋىتتى، بىلەۋ), قالماققىرعان – شالقار الابىنداعى وزەن». (قاراڭىز: اتامەكەن: گەوگرافيالىق ەنتسيكلوپەديا. / باس رەد. ب.ءو. جاقىپ. – الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، 2011. 320-بەت).
ايتپاعىمىز، قالماققىرعان (قالماققىرىلعان) مەن بىلەۋتىنى ءبىر وزەن دەپ بۇلاي قاراستىرۋ – مۇلدە قاتە.
«كارتا زەمەل ورەنبۋرگسكاگو، ۋرالسكاگو ي باشكيرسكاگو كازاچيح ۆويسك» اتالاتىن كارتادا باستاۋلارىن ۇلىتاۋ جاقتان الىپ، باتىسقا باعىتتالىپ اعىپ جاتقان ءبىر-بىرىنەن بولەك ءۇش وزەن كورسەتىلگەن. «ر. ۋلكەن-ەسپە ر. بەلەۋتى»، «ر. كالماككىرگان» دەپ تاڭبالانعان وزەندەردىڭ اعىسى ورتا تۇستارىندا سولتۇستىككە قاراي ءيىلىس جاساپ، ءبىر ارناعا توعىسادى دا سوڭىندا شۇبار تەڭىزگە قۇيىلادى. ال ءۇشىنشىسى «ر. بۋلانتى» دەلىنگەن، بۇنىڭ دا اياعى وسىندا تىرەلەدى (قاراڭىز: 2-كارتا).
«كارتا سرەدنەازىاتسكيح ۆلادەنىي روسسىيسكوي يمپەرىي ي پريلەجاششيح ستران» دەپ اتالاتىن تاعى ءبىر كارتادا جاڭاعى ءۇش وزەننىڭ ءبىرى – «ر. بۋلانتى» تاڭبالانعان، ال ورتاداعى «قالماققىرعان» وزەنى (كالماككىرگان) «ر. ءمىيۋر» دەپ وزگەرتىلگەن. مۇنىڭ سەبەبىن كارتاداعى «يسپراۆلەنا پو نوۆەيشيم سۆەدەنىيام ل.ي. بورودوۆسكيم» دەگەن جازۋدان ۇعۋعا بولادى. ال بەلەۋتىنىڭ ءوز اتاۋى ساقتالىپ، «ر. ۋلكەن-ەسپە (بەلەۋدتى)» دەپ تۇزىلگەن (قاراڭىز: 3-كارتا).
قولىمىزدا رەسەي يمپەرياسى تۇسىندا قازاق دالاسىنىڭ جەر-سۋ ەسىمدەرى ءار جىلدارى تۇسىرىلگەن تاعى بىرنەشە كارتا بار. «قالماققىرىلعاننىڭ» گەوگرافيالىق اتاۋى كەيىن وزگەرىسكە تۇسكەن كەزدە بۇلاردىڭ بىرەۋىندە بولماسا بىرەۋىندە جازىلۋى كەرەك-ءتىن «قاراسۋىر» نەمەسە «قاراسيرە» دەپ الماستىرىلىپ. كەرىسىنشە، «ر. اششە-ءمىيۋر»، ر. تۋشي-ءمىيۋر»، «ر. ءمىيۋر» دەپ تاڭبالانعان…
ەندى «بىلەۋتى» ەسىمىنە دە توقتالا كەتەيىك. عالىم گ. كونكاشپاەۆ ءوز ەڭبەگىندە: «بەلەۋتى» (بەلەۋتتى), ۋر. گريۆيستىي»، – دەپتى (قاراڭىز: كونكاشپاەۆ گ.ك. سلوۆار كازاحسكيح گەوگرافيچەسكيح نازۆاني». – الما-اتا: يزداتەلستۆو اكادەمي ناۋك كازاحسكوي سسر. 1963. ستر. 31.).
«ۋروچيششە» – «توعايلى ساي-سالا»، «باتپاقتى»، ال «گريۆيستىي» ءسوزى – «جالدى» دەگەن ۇعىمداردى بەرەتىنى بارشاعا بەلگىلى. وزەن توڭىرەگىندەگى جەر بەدەرى، كورىنىس نەگىزگە الىنىپ، «بەلەۋتى» اتاۋىنىڭ ماعىناسى وسىلايشا جورامالدانعان ءتارىزدى.
«بەلەۋتى» نەمەسە «بىلەۋتى» سوزدەرى ءار جىلدارى جارىققا شىققان «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىكتەرىندە» مۇلدە كەزدەسپەيدى. مۇنىڭ انىعىنا جەتۋ – ءبىراز ىزدەنىستى قاجەت ەتتى.
اقىرى ماعىناسىن موڭعول-قازاق سوزدىگىنەن ۇشىراتتىق، وندا ءبۇي دەپ كورسەتىلگەن:
ا) «ءبيلۇۇ. I. بىلەۋ، قايراق…»;
ءا) «بيلۇۇدە-ح. قايراۋ، وتكىرلەۋ: حۋتگا – پىشاق قايراۋ…» (قاراڭىز: بازىلحان ب. مونگول-كازاح تول. ولگي، 1984. 75-بەت.)
بۇنى ودان ءارى بەكىتە تۇسەيىك. «بولشوي سوۆرەمەننىي رۋسسكو-مونگولسكي …» اتالاتىن تاعى ءبىر سوزدىكتە بىلاي دەلىنگەن:
ا) «توچيلششيك. بيلۇۇدەچ»;
ءا) «توچيلنىي. ءبيلۇۇن، گۋرانزان، بيلۇۇدەح…» (قاراڭىز: كرۋچكين يۋ. بولشوي سوۆرەمەننىي رۋسسكو-مونگولسكي – مونگولسكو-رۋسسكي سلوۆار = وروس-مونگول – مونگول-وروس ورچين ۇەين حەلني دەلگەرەنگۇي تول بيچيگ // يۋ. كرۋچين. – م.: است: ۆوستوك – زاپاد، 2006. ستر. 522.).
مىنەكەي، «بيلۇۇدە-ح» سوزى «قايراۋ، وتكىرلەۋ» دەگەن تۇسىنىك بەرسە، «بيلۇۇدەچ» ورىسشا «توچيلششيك»(قايراقشى، شارىقشى) دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى ەكەن. بۇلار ۋاقىت وتە قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكاسىنا يكەمدەلىپ، «بىلەۋتى» بوپ ورنىققانى اپ-انىق بايقالىپ تۇر.
پىكىرىمىزدى «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندەگى» مىنا انىقتامالار دا دالەلدەي تۇسەدى، بىلاي دەيدى وندا: «بىلەۋ (كونە). ۇزىنشا كەلگەن جۇقا تاسقايراق» (قاراڭىز: قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى./ جالپى رەداكتسياسىن باسقارعان ت. جانۇزاقوۆ. – الماتى: دايك-پرەسس، 2008, 164-بەت).
قازاقتىڭ وسى «بىلەۋ» دەگەن اتاۋى جوعارىدا ايعاققا تارتقان موڭعولدىڭ «ءبيلۇۇ» سوزىمەن دىبىستالۋى جاعىنان وتە جاقىن، ال ماعىناسى بىردەي.
بىلەۋتى وزەنىنىڭ ماڭايىندا ارقيلى پىشىنىندەگى تاستاردىڭ مولدىعىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ولاردىڭ ىڭعايلىسىن سول توڭىرەكتى ەسكى زامانداردا قونىس ەتكەندەردىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەرىندە قاجەتتەرىنە جاراتىپ، بالتا، پىشاق، ت.ب. قايراۋعا دا پايدالانىلعاندارىن باجايلاۋ قيىن ەمەس. مۇنى اتاۋدىڭ قازاقشا دا، موڭعولشا دا ۇقساس ماعىنالارى، فونەتيكالىق بىتىمدەرى راستاپ، بەكىتىپ تۇر.
«بۇلانتى شايقاسى: زەرتتەۋلەر تاريحى» نە دەيدى؟
ەتنوگراف ابۋباكىر ديۆاەۆتىڭ سىر بويىندا ەل اۋزىنان جازىپ الىپ، 1905 جىلى «پەروۆسكىي ۋەزد – زدانىە كوك-كەسەنە» دەگەن تاقىرىپپەن جارىق كورگەن شاعىن اڭىزى بويىنشا 2010-2014 جىلدار ارالىعىندا «بۇلانتى» ارحەو-ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىلىپ، حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزىلگەن.
بۇل ىستەرگە حالىق اڭگىمەسىنە بايلانىستى ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپ، «بۇلانتى (بىلەۋتى) شايقاسى 1726-1727 جىلدار شاماسىندا بولعان» دەگەن جورامالدى ۇسىنۋشى م. تىنىشپاەۆتىڭ ءسوزى نەگىز ەتىلگەنى بەلگىلى. ەندى وسى تۇرعىدان اتقارىلعان جۇمىستارعا، تابىلعان دالەل-دەرەكتەرگە توقتالايىق.
«بۇلانتى شايقاسى: زەرتتەۋلەر تاريحى» دەگەن ەڭبەككە ەنگەن «مونگولسكيە زاحورونەنيا كونتسا XIII – ناچالا XIV ۆۆ. ۆ ۋلىتاۋ» اتالاتىن ماقالادا بىلاي دەلىنگەن: «ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىسى ناتيجەسىندە سۇيەك قاڭقاسىمەن قوسا كومىلگەن بۋدديزمگە قاتىسى بار قۇرال-جابدىق تابىلدى: عۇرىپتىق سالتتىق قوڭىراۋ، بۋددالىق سيمۆول بەينەسىندەگى تاقتا. سونىمەن قاتار تەمىر جانە سۇيەك جەبەلەرىمەن توز قورامساق تابىلدى. راديوكاربوندىق داتالاۋ ءادىسى جانە جەرلەۋ قۇرال-جابدىق حرونولوگيالىق جاعىنان انىقتاۋ نەگىزىندە بۇل جەرلەۋ كەشەنى 1260-1300 جىلدار ارالىعىندا سالىنعانى بەلگىلى بولدى» (استىن سىزدىق.-ب.ك.) (قاراڭىز:«بۇلانتى شايقاسى: زەرتتەۋلەر تاريحى. عىلىمي-اقپاراتتىق البوم / حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا مەن 2010-2014 جىلدارى وتكىزىلگەن «بۇلانتى» ارحەو-ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيالارىنىڭ ماتەريالدارى / ب. س. قوجاحمەتوۆ، ە. ر. ۋسمانوۆا، ل. ن. پلەتنيكوۆا، ل. ا. سەمبينوۆانىڭ رەداكتسياسىمەن. ۇلىتاۋ.: «ۇلىتاۋ» ۇلتتىق تاريحي-مادەني جانە تابيعي قورىق-مۇراجايى، 2015 ج. 162-بەت).
وسى قاراسۋىر (اڭىزدا قاراسيىر-ب.ك.) مەكەنىنەن تابىلعان قابىرلەردەگى ءتورت ادامنىڭ انتروپولوگياسىنا بىلاي دەپ تۇجىرىم جاسالعان: مي ساۋىتىنىڭ بارلىق ەندىك ولشەمىنىڭ ەڭ ۇلكەن مولشەرىمەن سيپاتتالادى، بەت سۇيەكتەرى جوعارى، بەتتەرىنىڭ جالپاقتىعى نازوماليارلىق جانە زيگوماكسيلليارلىق دەڭگەيدە، مۇرىن سۇيەكتەرى ازداپ شىعىڭقى دەيدى. ساراپتالىپ زەرتتەلگەن ءۇش باس سۇيەك كرانيولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ورتالىق ازيالىق موڭعول تەكتەس ناسىلگە جاتقىزىلعان. ال ءتورتىنشىسىنىڭ باس سۇيەگى ەۋروپەويدتىك بوپ شىققان (قاراڭىز: «بۇلانتى شايقاسى: زەرتتەۋلەر تاريحى. عىلىمي-اقپاراتتىق البوم / حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا مەن 2010-2014 جىلدارى وتكىزىلگەن «بۇلانتى» ارحەو-ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيالارىنىڭ ماتەريالدارى / ب. س. قوجاحمەتوۆ، ە. ر. ۋسمانوۆا، ل. ن. پلەتنيكوۆا، ل. ا. سەمبينوۆانىڭ رەداكتسياسىمەن. ۇلىتاۋ.: «ۇلىتاۋ» ۇلتتىق تاريحي-مادەني جانە تابيعي قورىق-مۇراجايى، 2015 ج. 173-بەت).
كولەمى شاعىن اڭىزدا ايتىلاتىن بۇلانتى (بىلەۋتى) شايقاسىن تىڭ دەرەكتەرمەن تولىقتىرىپ، شىندىققا جەتۋ ماقساتىندا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ارحەولوگتار تابىلعان وسى مۇردەلەرمەن عانا شەكتەلگەن. باسقا دەرەكتەر ايتپايدى. زەرتتەۋدى بىلاي دەپ قورىتىندىلاعان: «يستوريچەسكايا ينتريگا پوگرەبالنوگو كومپلەكسا ۋسوپكي كاراسۋىر (دۇرىسى قاراسيىر توبەسى.-ب.ك.). رەزۋلتاتى داتيروۆانيا پوگرەبالنوگو كومپلەكسا كونتسوم XIII ۆەكا – ناچالوم XIV ۆەكا پوزۆوليايۋت راسسماتريۆات داننىي كومپلەكس ۆ سۆەتە يستوريچەسكيح سوبىتي ۆ ۆەليكوي ستەپي. راسكوپاننىە پوگرەبەنيا نە سۆيازانى س تاك نازىۆاەموي «بۋلانتينسكوي بيتۆوي» 1727 گودا»(استىن سىزدىق.-ب.ك.) (قاراڭىز: «بۇلانتى شايقاسى: زەرتتەۋلەر تاريحى. عىلىمي-اقپاراتتىق البوم / حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا مەن 2010-2014 جىلدارى وتكىزىلگەن «بۇلانتى» ارحەو-ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيالارىنىڭ ماتەريالدارى / ب. س. قوجاحمەتوۆ، ە. ر. ۋسمانوۆا، ل. ن. پلەتنيكوۆا، ل. ا. سەمبينوۆانىڭ رەداكتسياسىمەن. ۇلىتاۋ.: «ۇلىتاۋ» ۇلتتىق تاريحي-مادەني جانە تابيعي قورىق-مۇراجايى، 2015 ج. 167-بەت).
ءا. ديۆاەۆ جەتكىزگەن اڭىزداعى شايقاستىڭ بىلەۋتى-بۇلانتى وزەندەرى ماڭدارىندا وتكەنى شىن بولسا، سوعىستىڭ اتى – سوعىس ەكى جاقتان دا سانداعان ادامنىڭ ولگەنى ەش ءشۇباسىز. سوندا سول توڭىرەكتەگى توپىراق استىندا ساقتالىپ، بۇل وقيعادان جەتى عاسىر الىس جاتقان قاڭقالار مەن ماتا جۇقانالارى تابىلعاندا كەيىن «قالماق قىرىلعان» اتالىپ كەتكەن قاراسيىردا، 1726-1727 جىلدار شاماسىندا قان مايداندا اجال قۇشقان ادامدار سۇيەكتەرىنىڭ، سونداعى قولدانىلعان سوعىس قارۋلارى قالدىقتارىنىڭ بىرەن-ساران بولسا دا كەزىكپەۋى – راسىمەن ءدۇدامال ويعا قالدىرادى…
فولكلورتانۋ عىلىمىنىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، اڭىز – حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىر جانرى. ونداعى وقيعالار ومىردەن الىنعانمەن، بىردەن-بىرگە جەتكىزۋشىلەردىڭ جەكە وي-تولعامدارىمەن، تانىمدارىمەن تولىقتىرىلىپ، كوركەم شىعارما كەيپىنە اينالىپ كەتكەن دەيدى.
پىكىرىمىزگە ارقاۋ قىلعان ەل اڭگىمەسى دە باعزى زاماندا وتكەن، سۇلباسى شالا-پۇلا عانا ساقتالعان، شىندىعى تىم كومەسكى، بولعان مەرزىمى بەلگىسىز، فولكلورلىق سيپاتى باسىم وقيعاعا قاتىستى. وسى اڭىزدى بەيادەپ بەرىرەكتەگىلەردىڭ شەكتەن شىعىپ، اسىرەلەپ بۇرمالاعانىن، سان قۇبىلتقانىن ءسوز ۇعىپ، دالەلگە توقتايتىن، قازىردە سانى از قالعان قارىنداسقا جان-جاقتى اشىپ كورسەتىپ وتىرمىز. وزىمىزگە پارىز ساناپ. ءھام كەيىنگى كەلەر بۋىن دا جالعان تاريحتىڭ سوڭىنان ەرىپ كەتپەسىن، اقيقاتقا بايىپپەن قاراسىن دەپ ساقتاندىرعان نيەت ەدى بۇل.
ءبورىباي كارتەن،
اقتوبە قالاسى.
پىكىر قالدىرۋ