كوز قاراس مادەنيەت رۋحانيات تاريح
جالبىرۇلى قويباس جايىنداعى كۇماندى كوڭىرسىك اڭگىمەلەر
kerey.kz
1. اماندىق كومەكوۆتىڭ ايتىپ جۇرگەنى – ايعاقسىز بوس سوزدەر
قازاقستاننىڭ باتىس ايماعىندا عۇمىر كەشكەن ونەرپازدىڭ ءبىرى – جالبىرۇلى قوجانتاي جايلى سوڭعى كەزدە قيسىنى كەلىسپەيتىن نەشە ءتۇرلى اڭگىمەلەر ءورىپ ءجۇر. مۇنىڭ باسىندا تۇرعانداردىڭ ءبىرى – اماندىق كومەكوۆ. بۇرىندا دا ونىڭ، باسقا دا كىسىلەردىڭ ەلدى اداستىراتىن نەگىزسىز سوزدەرىنە بايلانىستى ناقتى دالەلدەر كەلتىرىپ، «قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇرباقا قۇلاعىندا وينايدى» دەگەن اتاۋمەن تۇزگەن سىن ماقالامىزدى رەسپۋبليكالىق «تۇركىستان» گازەتى (28.09. 2023 جىل) ارقىلى جۇرت نازارعا ۇسىنعانبىز-دى.
الەۋمەتتىك جەلىدە ازامات بيتان ەسىمدى بلوگەردىڭ جۋىردا جاريالاعان ۆيدەو-تۇسىرىلىمىندە ا. كومەكوۆ ءوزىنىڭ سول باياعى «الاۋلايىنە» قايتا باسىپتى. ءسوزىن ىقشامداپ بەرەيىك، بىلاي دەيدى ول: «1934 الدە 1936 جىلى (؟) ماسكەۋدە وتكىزىلەتىن مادەنيەت كۇندەرىنە جۇرگەنوۆ قويباستى دا اقتوبەدەن الا كەتكەن. ول بۇل جاققا ماڭعىستاۋدان مىڭ ۇيمەن بىرگە جەر اۋدارىلىپ كەلگەن… جۇرگەنوۆ سوندا ايتىپتى: «قارتايدىڭ، جاسىڭ 60-قا، 70-كە (؟) كەلدى، ەندى ءان سالا المايسىڭ، ادايدىڭ اندەرىن مىنا عاريفوللاعا بەر!»، – دەپ. عارەكەڭ ودان ۇيرەنگەندەرىن «ادايدىڭ اندەرى» دەپ ايتا المادى، سەبەبى، «ادايدىڭ جەتى قايقىسى» دەگەن ءسوزى ءۇشىن قويباستى سول ءتۇنى ۇستاپ اكەتكەن».
ا. كومەكوۆتىڭ بۇل ايتقاندارىنىڭ ەش قيسىنى جوق، دالەلدەر كەلتىرەيىك.
1-دالەل. تىكەلەي كۋا بولدىق، اتاقتى ءانشى عاريفوللا «حالىق جاۋى» بوپ ۇستالىپ كەتكەن ءوزىنىڭ جىرشى ۇستازى ابۋعاليدىڭ قۇمارىنىڭ تەرمەسىن، سوۆەت وكىمەتى قۋعىنداپ، كەيىن اتىپ ولتىرگەن ەرعاليدىڭ «شايتانقاراسىن»، «باندى» امانعاليدىڭ ءانىن سوۆەت زامانىندا الدىنان وتكەن شاكىرتتەرىنىڭ بارىسىنە ۇيرەتتى. كۇيتاباقتارعا، راديو قورلارىنا جازدىردى. اڭگىمەلەپ، ەسىنە الىپ وتىراتىن ولاردىڭ كەيبىرىن. سوندىقتان «حالىق جاۋى» بوپ ايدالىپ كەتتى» دەلىنەتىن قويباستان «ۇيرەنگەنى» اقيقات بولسا ماڭعىستاۋ تۇبەگى قايقىلارىنىڭ «اندەرىن» ا. كومەكوۆ ايتقانداي عاريفوللانىڭ ساقتىقپەن «حالىق اندەرى» قىپ جىبەرگەنى – ەش دالەلى جوق بوس ءسوز!
2-دالەل. ۇستازىمىزدىڭ رەپەرتۋارىنداعى ءبىز بىلەتىن شىعارمالارى ىشىندە ماڭعىستاۋ جاقتىڭ اۋەندەرى بىرەۋ الدە ەكەۋ. عاريفوللانىڭ ورىنداۋىنداعى ەلگە بەلگىلى «اقبوبەكتىڭ» اۋەزى – مۇحيتتىڭ «قيلىمىنىڭ» اۋەنى. ءانشى اقساقال سوعان سالىپ شىرقاعان. سونداي-اق، ايتۋشىلار تاراپىنان بۇرمالانىپ ماعىناسى وزگەرگەن، مازمۇنىن جوعالتقان جولداردى تۇزەتىپ، ونداعى كەيبىر تارماقتاردى ول ءوز جانىنان قوسىپ، جاڭعىرتقان. بۇعان دا ايعاق كەلتىرە كەتەيىك.
حالىق ءارتيسى، بەلگىلى ءانشى-پەداگوگ، پروفەسسور ب. جىلىسباەۆ پەن ن. ناگۋلينا «گاريفۋللا كۋرمانگاليەۆ» اتتى زەرتتەۋ ماقالاسىندا ءبۇي دەگەن: «كۋرمانگاليەۆ نە تولكو پەۆەتس-يسپولنيتەل… تونكي زناتوك كازاحسكوگو فولكلورا (استىن سىزدىق-ب.ك.), گاريفۋللا ۆمەستە س تەم ي ۋمەلىي ەگو سوبيراتەل. ۆ 1947 گودۋ يم سدانى ۆ اكادەميۋ ناۋك رەسپۋبليكي 100 پەسەن زاپادنو-كازاحستانسكوي، گۋرەۆسكوي، ي اكتيۋبينسكوي وبلاستەي» (قاراڭىز: نارودنايا مۋزىكا ۆ كازاحستانە. سوستاۆيتەل ۆ.پ. دەرنوۆا. الما-اتا، يزداتەلستۆو «كازاحستان»، 1967. ستر. 129).
وسى تۇستا ايتا كەتەر تاعى ءبىر جايت، كەيىنگى كەزدەرى اسىرە رۋشىلدار ءالى اق-قاراسى اشىلىپ، جان-جاقتى ناقتىلانباعان، نەگىزى – كۇڭگىرت، دايەكسىز مالىمەتتەردى ايعاققا تارتىپ، «اقەركە»، «ءامىرحان»، «داريعا»، «ادەمى قىز»، «اقكەربەز» اندەرىن دە ماڭعىستاۋدىڭ قايقىلارىنا تەلىپ، مەنشىكتەي باستادى. الايدا بۇل شىعارمالاردىڭ قاي-قايسىسى دا ولاردىڭ مانەرىنە جاقىندامايدى. الىس جاتىر. مۇنداعى ايىرماشىلىقتاردى قۇلاعى ساق قاي ءانشى دە جازباي تاني الادى.
مۋزىكا تەورياسىنىڭ عىلىمي ءادىس-تاسىلدەرىنە سۇيەنىپ تەكسەرگەندە دە اتالعان بۇل اۋەزدەردىڭ اۋەندىك قۇرىلىمدارىنىڭ، سيپاتتارىنىڭ، دومبىرا سۇيەمەلىندەگى قاعىستارىنىڭ ماڭعىستاۋ تۇبەگى سازدارىنان وزگەشەلەۋ تۇرپاتتا قالىپتالعانىنا تولىق كوز جەتكىزەرى ايدان انىق.
3-دالەل. 1982 جىلى كوكەك ايىندا رەسپۋبليكالىق ەسترادا-تسيرك ونەرى ستۋدياسىندا 1965 جىلدان باستاپ ۇستازدىق قىپ كەلە جاتقان عاريفوللا اتا قۇرمانعاليەۆتى ادەيى ىزدەپ بارىپ، التىن ديدارىن كوردىك. ءان سالىپ، باعىمىزدى سىناتىپ، باتاسىن الدىق، سودان 1985 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنا دەيىن كوز الدىندا جۇردىك، داستارقانىنان ءدام تاتتىق. قاسىندا ساعاتتاپ وتىرىپ، تاريح تىڭدادىق. كەيبىر ءاندى قاي وڭىردەن العانىن، كىمنەن ۇيرەنگەنىن، ت.ب. بەتپە-بەت وتىرىپ، ەستىپ بىلدىك.
ءبىر اڭگىمە ۇستىندە عازيز ۇستاز: «مۇحيتتى جىمپيتىنىڭ قان بازارىندا كوردىم ءبىر رەت. 15-20 مەتردەي جەردەن. ات ۇستىندە. بەس-التى جاسار كەزىم بولار، ءسىرا. شوقشا ساقالدى. ءان سالعاندا ماڭدايى ءبىر جيىرىلىپ، ءبىر جازىلىپ، باسىنداعى كامشات بوركى ىلگەرى-كەيىندى قوزعالىپ وتىرادى ەكەن. داۋىسى سونداي اششى. ادەمى. ونداي ءۇندى ءومىرى ەستىمەدىم»، – دەپ ەدى.
عاريفوللا اتامىز ءسوزىن ۇستازى مۇحيتتىڭ بالاسى ناۋدەن تۋعان شايقىعا اكەپ تىرەي بەرەتىن. سوندا ىلعي قايتالاپ ايتاتىن مىنا ءبىر سوزدەرى جادىمىزدا جاتتالىپ قالدى: «مەن ءاندى شايقىدان ۇيرەندىم. قاسىنا مۇشەل جاسقا تولار-تولماستان ەردىم. ۋاي، ونىڭ انشىلىگى سۇمدىق ەدى. تور توبەل اتى بولدى. قايدا توي-توپىر، سوندا اكەتەتىن مىنگەستىرىپ. ات ۇستىندە ءان سالادى سوندايدا جازىق دالادا كەلە جاتىپ. ءبىرازدان سوڭ: «ال، عاريفوللا، سەن سال»، – دەيدى. بوگەلمەيمىن، باسام. ءانىمدى اياقتاعان سوڭ جارىقتىق: «وي، قۇلدىعىم، ءتۇبى مىقتى ءانشى بولاسىڭ»، – دەپ باۋىرىنا قىساتىن. سوندا دەيمىن-اۋ، شايقىنىڭ ە-ەڭ جوعارعى داۋىسىنا ءۇنىمدى ءۇش تىنىس الىپ بارىپ تەڭەستىرەتىنمىن. «ديداردى» سالعاندا… قۇداي ساقتاسىن، ايتاتىنى جوق…» – دەيتىن ىلعي دا.
ەسىنە ءجيى الىپ، قايتالاپ ايتا بەرەتىن، ءبىز سان رەت تىڭداعان عاريفوللانىڭ بۇل اڭگىمەلەرىنىڭ ءبىر ۇزىگى وزىنە ءان «ۇيرەتكەن»، «ەڭبەگى زور»، قيماس تاعى ءبىر «ۇستازى» قويباسقا دا ارنالۋى كەرەك ەدى، ەستىمەدىك.
4-دالەل. قازاق راديوسى قورىنان الىنعان عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ 1975 جىلى جۋرناليست، اقتوبەلىك ءسابيت سۇلەيمەنوۆكە بەرگەن سۇحباتى جەكە ارحيۆىمىزدە ساقتاۋلى. سوندا ايتقان دەرەكتەرىندە دە ءانشى اقساقال: «قىزىققان ءانشىم مۇحيتتىڭ بالاسى شايقى بولدى. شىنتاس قاراتاەۆ دەگەن ءانشى بولدى، ابۋعاليدىڭ قۇمارى، سارتاي، سارتايدىڭ بالاسى قۇبايىس، جارىلقاعان دەگەن جىرشىلار بولدى. وسىلاردى تىڭداۋعا قاتتى قۇمارلاندىم»، – دەپ وزىنە ۇلگى بولعان انشىلەر مەن جىرشىلاردىڭ اتتارىن اتاپ، تۇستەرىن تۇستەپ ايتقان. مۇندا دا «ۇستازى» قويباستى اۋزىنا الماعان.
بالا كەزىندە ديدارىن ءبىر رەت كورگەن سال مۇحيت تۋرالى جايتتى، قۇماردى، شوتقارا سارتايدى، سارتايدىڭ بالاسى قۇبايىستى، جارىلقاعاندى، نۇرماقاندى تىڭداپ، ولاردىڭ جىر ايتۋىنا ەلىكتەگەنىن، شىنتاس پەن شايقىعا ەرىپ انشىلىكتى ۇيرەنگەنىن اڭگىمەلەگەن عاريفوللا وڭ مەن سولىن انىق ايىراتىن كەزگە جەتكەندە وزىنە «ۇستازدىق» ەتىپ، ادايدىڭ اندەرىن «اماناتتاعان» قويباستى ۇمىتىپ، تىس جارماي كەتۋىنىڭ سىرى نەلىكتەن ەكەن؟!
مۇنىڭ ەل بىلمەيتىن قۇپياسى بولسا قويباستىڭ رۋلاستارى مەن ا. كومەكوۆ بۇلتارتپاس ناقتى دالەلدەرىمەن اشىپ، ايعاقتاپ بەرەر دەپ ۇمىتتەنەمىز.
2. قويباس 1897 جىلى ەمەس، 1895 جىلى تۋعان!
بەلگىلى جىرشى جەتكىزگەن سەيىتوۆتىڭ قولىندا اقتوبە وبلىسى قوبدا اۋداندىق ارحيۆىنەن الىنعان «راسەمەننوي ءتىزىم» دەپ اتالاتىن قۇجاتتا لاتىن ارىپتەرىمەن تۇزىلگەن قويباس تۋرالى بىرەر اقپار كەزدەسەدى. بىلاي دەپ جازىلعان وندا: «8. اۋىلداعى «ەڭبەكشى اداي» كولحوزىنىڭ جالپى جاندارىنىڭ جاسقا ايىرعان ەسەبى». كەلەسى بەتتە تابليتسا جاسالىنىپ، سوندا ءار شاڭىراق بولەك-بولەك توپتالىپ، ولاردىڭ اتى-جوندەرى، جاسى جايىندا دەرەكتەر بەرىلگەن. ءبارىن تىزبەكتەمەي تەك قويباسقا قاتىستى تۇستاردى عانا ۇسىنباقپىز، 1933 جىلى قاراشانىڭ 16-سىندا لاتىن ارىپىمەن قاعازعا ءبۇي دەپ تاڭبالانعان: «2) جالبىرۇلى قويباس، 38 جاستا. كەلىنى جاماش، 25 جاستا. ۇلى ءدالىنباي، (ەكىنشى بۋىندا ورنالاسقان بەسىنشى ءارىپ تۇسىنىكسىزدەۋ، «ن» بولار دەپ جورامالدادىق.-ب.ك.), 13 جاستا. ۇلى راقىم 1 جاستا».
قويباس 1933 جىلى 38 جاستا بولسا، وندا «1897 جىلى تۋعان» دەپ جۇرگەن مالىمەت – جاڭساق! كەلتىرىلگەن ارحيۆتىك ايعاق ونىڭ 1895 جىلى دۇنيەگە كەلگەنىن راستاپ، بەكىتىپ تۇر.
تىزىمدە ايەلى – جاماش «كەلىنى» (kelini) دەلىنگەن. 1908 جىلى تۋعان ەكەن. قاعازعا ءتۇسىرۋشىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى ادەتپەن ونى «كەلىن» دەپ كورسەتكەنى اڭدالادى. سەبەبى جالعىز بۇل ەمەس، وزگە دە وتباسىعا قاتىستى مالىمەتتەردىڭ بارىندە دە تىزىمگە ەنگەن ايەلدەردىڭ ەسىمدەرىنىڭ تۇسىنا «كەلىنى» (kelini) دەگەن ءسوز تۇزىلگەن.
وسى پاراقتا تاڭبالانعان قويباستىڭ اعاسى ءتاۋىربالانىڭ وتباسى جايلى دەرەكتى دە كەلتىرە كەتەيىك، بىلاي دەلىنگەن: «7). جالبىرۇلى ءتاۋىربالا، 50 جاستا. كەلىنى شورىم، 32 جاستا. قىزى بالتورە، 10 جاستا. ۇلى ءبىلال، 7 جاستا».
ءتاۋىربالانىڭ قىزى بالتورە 1933 جىلى ون جاستا بولسا، تۋعان مەرزىمى – 1923 جىل.
قويباستىڭ تاعدىرىنا قاتىستى قوجانتاي-ادايلار مەن ا. كومەكوۆ جالاۋلاتىپ جۇرگەن وسى بالتورەنىڭ اڭگىمەسى قانشالىقتى راس، ەندى سونى بارلاپ شىعايىق.
3. تاۋىربالاقىزى بالتورەنىڭ دايەكسىز اڭگىمەسى حاقىندا
1933 جىلى قاعازعا تۇسىرىلگەن دەرەكتەگى ەسىمى جاڭا اتالعان جالبىرۇلى ءتاۋىربالانىڭ قىزى بالتورە جيەنباي-جەمەنەي بالىقباەۆ دەگەن كىسىگە قويباس تۋرالى اڭگىمەلەپتى. سونى قاعازعا ءتۇسىرىپ العان ماڭعىستاۋ وبلىسى قىزان اۋلىنىڭ تۇرعىنى ىقسان جۇماساتوۆ 2017 جىلى ءساۋىردىڭ 13-ىندە الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ بىرىندە (ۆكونتاكتە. https: vk.com) جاريالاپتى، قاز-قالپىندا ۇسىنامىز:«…قارىنداسىنىڭ ايتۋىنشا، قويباس التى اعايىندى ەكەن. قويباس قىر مۇرىندى، قوي كوزدى، قاندى سارى كىسى بولعان. ءالىبي جانگەلدين مەن توبانياز ءالنيازۇلى ادايلاردى قونىستاندىرۋ ءۇشىن اقتوبە وبلىسىنىڭ تەرىساققان، قوبدا وزەندەرىنىڭ بويىنان جەر الىپ بەرىپ، سول بەتكە 200 ءۇي كوشەدى… (استىن سىزدىق.-ب.ك.) ادايدىڭ قوجانتاي، قالشا، بەگىمبەت تاقتالارى بولىپ، تەرىساققان بويىندا تۇراقتاعان بۇل كوش اۋەلى توج-عا بىرىگەدى. بۇل سەرىكتەستىك ۇلعايا كەلە «ۇشقىندى» ۇجىمشارىنا اينالادى. قوجانتاي وسى ۇجىمشاردىڭ باسقارۋشىسى بولىپ قىزمەت ىستەيدى. جۇرە كەلە ۇجىمنىڭ اتى وزگەرىپ، «ەڭبەكشى اداي» اتانادى. وسى قىزمەتتە جۇرگەندە باستىعى قويباستىڭ ءوزى قىلىپ، اعايىندى التاۋىن بىردەي ۇستاپ تۇتقىنداسا دا اقتىڭ وتىن اقىماق سوندىرە المادى. كوپ ۇزاماي ءبارى دە امان بوسانادى».
ز. يجانوۆتىڭ «توبانياز» دەگەن ەڭبەگىنەن (الماتى، 2016 جىل) الىنعان دەرەكتەردە توبانيازدىڭ 1918-1923 جىلدارى اداي ۋەزدىك رەۆكومىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارعانى، 1924-1928 جىلدارى ۋەزدىك سالىق يسپەكتورى بولعانى، 1929 جىلى جەلتوقساندا تۇتقىنعا الىنىپ، 1930 جىلى ەڭ اۋىر ۇكىم – اتۋ جازاسىنا كەسىلگەنى ايتىلعان (قاراڭىز: النيازۇلى توبانياز. emura.kz)
مۇنى «ءالنيازۇلى توبانياز تۋرالى بىلەمىز بە؟» اتتى ماقالاسىنداعى (05.11. 2016. https://egemenkz) قىزىلقوعالىق ءتاجىباي جاناەۆتىڭ مىنا ارحيۆتىك دەرەگى دە ايعاقتايدى: «دەلو پو وبۆينەنيۋ النيازوۆا توبانيازا 1875 گودا روجدەنيا پەرەسموترەنو سۋدەبنوي كوللەگيەي پو ۋگولوۆنىم دەلام ۆەرحوۆنوگو سۋدا كاز. سسر 8 فەۆراليا 1962 گودا. پوستانوۆلەنيە بىۆشەي ترويكي پري پ.پ. وگپۋ ۆ كازاحستانە وت 9 وكتيابريا 1930 گودا ي پوستانوۆلەنيە پرەزيديۋما گۋرەۆسكوگو وبلاستنوگو سۋدا وت 3 يانۆاريا 1961 گ. ۆ وتنوشەني النيازوۆا توبانيازا ومەنيت ي دەلو پرويزۆودستۆوم پرەكراتيت زا وتسۋتستۆيەم ۆسەگو سوستاۆا پرەستۋپلەنيا – رەابيليتيروۆان. ديرەكتور ارحيۆا م.ح. ابيلوۆا. يسپولنيتەل گ.ت. جاكىپكاليەۆا»، – دەلىنگەن وندا.
«ۇلتشىل»، «ءدىندار» دەگەن ايىپتاۋلارمەن ۋەزدىك رەۆكومنان بوساپ قالعاننان كەيىن 1924-1928 جىلدارى لاۋازىمدى قىزمەتتە جۇرمەگەن، 1929 جىلى تۇتقىندالىپ، 1930 جىلى قۇربان بولعان توبانيازدىڭ وزگە وڭىردەن رۋلاستارىنا جەر الىپ بەرۋى – ءشۇبالى. بۇل راس جايت بولسا ناقتىلانىپ، قۇجاتقا تۇسكەن دالەلدەرمەن شىندىعى بەكىتىلۋى كەرەك.
بالتورەنىڭ ايتۋىمەن تاراعان اڭگىمە ءارى قاراي بىلاي باياندالادى: «1933 جىلى قويباس الماتى فيلارمونياسىنا شاقىرىلادى. …ايتۋلى ءانشى اتانعان عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ جاس كەزى ەكەن. ونى قويباسقا شاكىرت ەتىپ بەكىتەدى. سودان قويباس الماتىدا ەكى جىلداي بولىپ ەلگە قايتادى (استىن سىزدىق.-ب.ك.). فيلارمونيا باسشىلارى قويباستى قيماستىقپەن شىعارىپ سالادى. وزىندىك لايىقتى سىي-سياپات جاسايدى. جاقسىنىڭ جاۋى كوپ بولادى عوي. وكىنىشكە وراي، ەلگە كەلىسىمەن تاعى دا ۇستالادى. بۇل جولى وعان «توبانيازدىڭ سەنىمدى سەرىگى»، «توبانيازدىڭ ايبالتاسىن ۇستاعان» دەگەن ايىپتار تاعىلعان… سول ۇستالعاننان اۋەلى اقتوبەگە، ودان ايگىلى كارلاگقا ايدالادى. وندا ەكى جىلداي بولىپ، اقىرى ۆلاديۆوستوكتان ءبىر شىعادى. قايدا جۇرسە دە جانىنان قارا دومبىراسىن تاستامايدى. ءبىر كەرەمەتى ۆلاديۆوستوك تۇرمەسىنىڭ باستىعى قازاق، سونىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ ادايى بولىپ شىعادى دا ول قويباستى تانىسا كەرەك (استىن سىزدىق.-ب.ك.). …قويباس ءبىر-ەكى كۇن دەمالىپ، جاقسى كۇتىم كورگەسىن تۇرمە باستىعىنىڭ قولقاسى بويىنشا قىسقا كونتسەرت بەرەدى. …بۇعان دەيىن كوپ قيىندىق كورىپ، ارىپ-اشقان ەسىل ازامات اۋرۋعا ۇشىراپ، كوپ ۇزاماي تۇرمەدە، تۋعان جەردەن جىراقتا كوز جۇمعان…
قويباستىڭ قارىنداسى بالتورە جەتىمەك رۋىنىڭ كەلىنى ەكەن. سودان ءبىر جەتىمەك شال (ۆلاديۆوستوكتان لاگەردەن كەلگەن) وسى جايدى بالتورەگە جىلاپ وتىرىپ، ەستىرتكەن ەكەن. تۇرمە باستىعى زاماننىڭ تارشىلىعى مەن تۇرمەنىڭ زاڭىنا لايىقتى بولماسا دا ەلدىڭ سالتىن ساقتاپ، جەتى ادامعا جاڭا كويلەك بەرىپتى».
قازاقتا «وتىرىكتىڭ وزىنە سەنبە، قيسىنىنا سەن» دەگەن ءسوز بار. بالتورەنىڭ سوزدەرىنە يلانار ەك قيسىنى كەلىپ تۇرسا، الايدا كۇمانگە تولى. تاريحي دەرەكتەرمەن ۇيلەسپەيدى، قايشى. وسى تۇرعىداعى دالەلدەرىمىزدى ۇسىنايىق.
1-دالەل. قازاقستانداعى العاشقى فيلارمونيا الماتى شارىندە 1935 جىلى 14 قاڭتاردا قازاق سسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ قاۋلىسىمەن قۇرىلعان. ديرەكتورى بولىپ ا. جۇبانوۆ تاعايىندالعان. 1938 جىلى جىر الىبى – جامبىل جاباەۆتىڭ ەسىمى بەرىلگەن (قازىرگى جامبىل اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق فيلارمونيا.-ب.ك.) بۇل – ونەر تاريحىنداعى ايدان انىق بەلگىلى دەرەك.
دەمەك، قويباستى 1933 جىلى ءالى اشىلماعان فيلارمونياعا شاقىرتىلىپ، قىزمەت ىستەگەن دەۋ – تۇك شىندىعى جوق جالعان ءسوز!
2-دالەل. تاريحتان جانە ايان، 1928 جىلى تامىزدىڭ 27-ىندە ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ە. ەرنازارۇلى مەن حالىق كومسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن. نۇرماقۇلىنىڭ قول قويعان «ءىرى باي شارۋاشىلىقتارى مەن جارتىلاي فەودالداردى تاركىلەۋ، جەر اۋدارۋ تۋرالى» دەپ اتالاتىن دەكرەتى جاريالانادى.
عالىم ءا. تۇرسىنباەۆ حالىققا وراسان قاسىرەت اكەلگەن وسى دەكرەتكە قاتىستى مىناداي مالىمەتتەردى ايتادى: «دليا پروۆەدەنيا كونفيسكاتسي بايسكيح حوزيايستۆا ۆ اۋلاح بىلو ورگانيزوۆانو دو 300 كوميسسي، ۆ كوتورىە ۆوشلو وكولو 5000 پرەدستاۆيتەلەي ترۋدياششيحسيا» (قاراڭىز: تۋرسۋنباەۆ ا. پوبەدا كولحوزنوگو سترويا ۆ كازاحستانە. – الما-اتا: كازاحسكوە گوسۋدارستۆەننوە يزداتەلستۆو، 1957. ستر. 71).
قۋعىن-سۇرگىن باستالىپ، رۋلاستارىنىڭ، جاقىندارىنىڭ ءبىرى جىلقىسىن، ەندى ءبىرى قويىن باعىپ، كۇنكورىسى قىپ وتىرعان تىرشىلىك كوزى – بايلاردىڭ مال-مۇلكى تالان-تاراجعا تۇسەدى. عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇيرەنشىكتى شارۋانىڭ ءتارتىبى بۇزىلادى. بەرەكەسىزدىك جايلايدى. 1929 جىلى ەلدە بولعان 40 ميلليون باس مالدان، 1932 جىلى 6 ميلليونى عانا قالادى (قاراڭىز: سانتاەۆا ك.ت. ءداستۇرلى قازاق شارۋاشىلىعىن كۇيرەتۋ ساياساتى. – استانا: «انا ءتىل – اتا تاريح» باسپا-زەرتتەۋ ورتالىعى» جشس، 2007. 117-بەت).
1932-1933 جىلدارى قازاق جەرىن باستى سەبەبى وسى وقيعا بولعان اشتىق جايلايدى. بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا جان-جاققا بوسقان «اقتابان شۇبىرىندى» ورنايدى. اركىمنىڭ ءتىرى قالۋدان باسقا ويى جوق-تى. قازاق دالاسىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى بوساپ قالادى.
مىنا دەرەكتە بىلاي دەلىنگەن:«1933 جىلى مامىردا اۆتونوميالىق وبلىستاعى اۋداندار باسشىلىعى مەن گپۋ (مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما) وكىلدەرىنىڭ انىقتاۋلارى بويىنشا قاراقالپاق جەرىنە 47578 قازاق بوسقىندارى «انتالاي» ەنگەن ەكەن. ولاردىڭ ىشىندە 2357 قاراۋسىز بالالار بولادى» (استىن سىزدىق.-ب.ك.) (قاراڭىز: ۋالتاەۆا ا.، ءتالىم ا.ۋ. قازاقستان رەسپۋبليكاسى قاراقالپاقتارى اراسىنداعى ەتنو-مادەني ۇردىستەر. – الماتى: ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى، «فورمات-پرينت» باسپاسى، 2020.-121 بەت).
كەلتىرىپ وتىرعانىمىز – ءبىر عانا مالىمەت. دالەل ءۇشىن. قولداعى وسى ءتارىزدى باسقا دا دەرەكتەردىڭ ءبارىن ءتىزىپ شىعۋ – تاپ قازىرگى مىندەتىمىزگە جاتپايدى.
بەلگىلى اقىن، تۇركىتانۋشى ولجاس سۇلەيمەنوۆ: «ماسكەۋگە بارعان بەتتە لەنين كىتاپحاناسىنان 1926 جىلعى ساناقتىڭ قورىتىندىلارى جاريالانعان كىتاپتى تاۋىپ وقىعانمىن. «كازاحي – سامايا كرۋپنايا تۋركويازىچنايا ناتسيونالنوست سوۆەتسكوگو سويۋزا – 6 ملن 200 تىس. چەلوۆەك» دەگەن تۇسىن كوشىرىپ العانمىن. ال 1939 جىلى 2 ميلليون ادام عانا قالعان (استىن سىزدىق.-ب.ك.). مۇنداي قورلىققا تەك قوي مىنەزدى جۋاس حالىق قانا شىداي الادى. ال ءبىز جىلقى مىنەزدى حالىق ەمەس پە ەدىك؟!» – دەپتى 2016 جىلى مامىردىڭ 27-ىندە باياناۋىل اۋداندىق «بايانتاۋ» گازەتىنە (№22, (10725) بەرگەن سۇحباتىندا.
وتىرىكتىڭ دە شەگى بار، 1932-1933 جىلدارى ورىن العان وسىنداي قاسىرەتتى احۋالدا حالىق كوميسسارياتى فيلارمونيا اشىپ، ەلدەن ەرەك كوڭىل ءبولىپ، قويباستى ىزدەيتىندەي جاعدايدا ەمەس-تۇعىن.
3-دالەل. ع. قۇرمانعاليەۆتىڭ الماتىعا تۇبەگەيلى قونىس اۋدارۋى – 1934 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭى. اتاقتى اكتەر قانابەك بايسەيىتوۆ ول جايىندا بىلاي دەپ جازىپ كەتكەن: «عاريفوللا كەلگەن سوڭ كونتسەرتىمىزدىڭ كوركى كىرە باستادى. ول كەلگەنگە دەيىن باتىستىڭ اندەرىن بىلە بەرمەيتىنبىز. ونىڭ بىلەتىن اندەرى سۇمدىق كوپ بولىپ شىقتى، زەرتتەۋشىلەر تالايىن جازىپ تا الدى كەزىندە ول ايتىپ بەرگەن كوپ اندەر «قىز جىبەك»، «جالبىر»، «ەر تارعىن» وپەرالارىنا پايدالانىلدى» (قاراڭىز: بايسەيتوۆ ق. قۇشتار كوڭىل. – الماتى: «جازۋشى»، 1977. 96-بەت).
عاريفوللا تاپسىرعان وسىنشا اندەرى ىشىندە «ۇستازى» قويباس «ۇيرەتكەن» اداي رۋىنىڭ تىم بولماعاندا ءبىر اۋەنىنىڭ وپەرا رەپەرتۋارىنا ەنبەۋى – كوڭىلدە ءشۇبا تۋدىرىپ، بالتورە مەن اماندىقتىڭ سوزدەرىنىڭ دايەكسىزدىگىن جانە ايعاقتاپ تۇر.
4-دالەل. قوجانتاي قويباستىڭ الماتىدا «فيلارمونيادا» قىزمەت ىستەگەنى، 1936 جىلى ماسكەۋدە وتكەن قازاق مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ ون كۇندىگىنە قاتىسقانى انىق بولسا ونەر كوريفەيلەرىنىڭ ەستەلىكتەرىنىڭ بىرىندە ونىڭ ەسىمى «شاكىرتى» عاريفوللامەن قاتار اتالىپ ءوتۋى كەرەك ەدى. اتالماعان.
احمەت جۇبانوۆ 1933 جىلى لەنينگرادتا اسپيرانتۋرادا وقىپ جۇرگەن كەزىندە ەلگە ارنايى شاقىرتىلادى. سودان ول عۇمىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قازاق مۋزىكاسىنىڭ كاسىبي دەڭگەيىنىڭ وسۋىنە، زەرتتەلۋىنە ولشەۋسىز زور ۇلەس قوسادى. ارتىنا قالدىرعان بىرنەشە ەڭسەلى ەڭبەكتەرى بار. وندا تىكەلەي ءوزى كۋا بولعان وقيعالار، دارىندى كۇيشىلەر مەن انشىلەر جايلى جان-جاقتى بايانداعان. اتاپ ايتساق، «قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسى» (1942), «زامانا بۇلبۇلدارى» (1963), «ءان-كۇي ساپارى» (1976), «وسكەن ونەر» (1985), ت.ب.
اكادەميك ا. جۇبانوۆ تا بۇل كىتاپتارىنىڭ بىرىندە بولماسا بىرىندە «فيلارمونيادا» قىزمەت ىستەگەن، عاريفوللاعا اداي اندەرىن «ۇيرەتكەن» قويباستىڭ دا «ەڭبەگىنە»، انشىلىگىنە ءتانتى بولىپ، توقتالىپ ءوتۋى ءتيىس-تۇعىن. بىراق اۋزىنا الماعان. 30-جىلدارى ونەر يەلەرىنىڭ تۇگەلىمەن ارالاس-قۇرالاس بولعان ا. جۇبانوۆ قويباستى تەاتردان، فيلارمونيادان، نە ساحنادان قالايشا كەزدەستىرمەگەن، كورمەگەن سوندا؟!
سونىمەن وسى كەلتىرىلگەن پىكىرلەردى، دەرەكتەردى سارالاي كەلگەندە مىنا اقيقاتقا كوزىمىز تولىق جەتىپ وتىر:
ا) ادايدىڭ قوجانتايىنان تاراعان اتالاستارىنىڭ جاقتارى تالماي «قويباس 1933 جىلى الماتىعا شاقىرىلادى، عاريفوللاعا ءان ۇيرەتىپ، ۇستازدىق ەتكەن» دەپ ناسيحاتتاپ جۇرگەن ەش نەگىزى جوق اڭگىمەنىڭ ءاۋ باستاعى «اۆتورى» – ءتاۋىربالانىڭ قىزى بالتورە! ول نەمەرە اعاسى قويباستىڭ انشىلىگىن باسقالاردان زور قىپ كورسەتۋ ءۇشىن «…1933 جىلى قويباس الماتى فيلارمونياسىنا شاقىرىلادى. …ايتۋلى ءانشى اتانعان عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ جاس كەزى ەكەن. ونى قويباسقا شاكىرت ەتىپ بەكىتەدى. سودان قويباس الماتىدا ەكى جىلداي بولىپ ەلگە قايتادى» دەگەن جالعان دەرەكتى سانالى تۇردە ويدان شىعارىپ ايتقان. قوجانتايلاردىڭ، ا. كومەكوۆتىڭ، ت.ب. جالاۋلاتىپ جۇرگەندەرى – وسى.
ءا) بالتورەنىڭ كۇماندى ءسوزىن «ايعاق» قىلعان ا. كومەكوۆ ونى ودان ءارى اسىرەلەپ، دامىتقان. ونىڭ: «1934 الدە 1936 جىلى (؟) ماسكەۋدە وتكىزىلەتىن مادەنيەت كۇندەرىنە جۇرگەنوۆ قويباستى دا اقتوبەدەن الا كەتكەن… جۇرگەنوۆ سوندا ايتىپتى: «قارتايدىڭ، جاسىڭ 60-قا، 70-كە (؟) كەلدى، ەندى ءان سالا المايسىڭ، ادايدىڭ اندەرىن مىنا عاريفوللاعا بەر!» – دەگەنى تۇك دالەلى دە، قيسىنى دا جوق جانىنان شىعارعان بوستەكى سوزدەر.
ا. كومەكوۆتىڭ «1934 الدە 1936 جىلى…» دەپ كۇمىلجۋى – قازاق مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ ون كۇندىگى وتكەن مەرزىمدى انىق بىلمەيتىندىگىنەن.
ەندى بىلە ءجۇرسىن، «سوتسياليستيچەسكايا الما-اتا» گازەتىندە تاسس حابارى جاريالانعان، وندا بىلاي دەلىنگەن: «موسكۆا، 10 مايا (تاسس). سەگودنيا سو سپەتسيالنىم پوەزدوم ۆ موسكۆۋ پريبىل كوللەكتيۆ ارتيستوۆ، مۋزىكانتوۆ، نارودنىح پەۆتسوۆ ي پيساتەلەي كازاحستانا ۆ كوليچەستۆە وكولو 300 چەلوۆەك، كوتورىە بۋدۋت ۆىستۋپات ۆ موسكۆە ۆ تەچەنيە دەكادى كازاحسكوگو يسسكۋستۆا…» بۇل حابار 1936 جىلى مامىردىڭ 11-ىندە جارىق كورگەن.
4. جىرشى جەتكىزگەن سەيىتوۆتىڭ قاعازعا تۇسىرگەن دەرەكتەرى
باسقا دا اۋىز ەكى اڭگىمەلەردەگى ءانشى قوجانتاي قويباس جالبىرۇلىنا قاتىستى ايتىلعان اقپارلاردا كەرەعار جايتتار بار. كورسەتىپ وتەيىك.
2019 جىلى «ءۇش قيان» باسپاسىنان جارىق كورگەن «ءيىرىم» اتتى كىتابىنىڭ 91-بەتىندە بەلگىلى جىرشى جەتكىزگەن اعا سەيىتوۆ اقتوبە وبلىسى بەستاۋ اۋلىنا بارعان ساپارىن بىلاي دەپ بايانداعان: «وسى اۋىلدان مەن ادايدىڭ اتاقتى ءانشىسى قوجانتاي قويباس تۋرالى دەرەكتەر ەستىدىم. سول كۇنى جاسى جەتپىستەن اسىپ، سەكسەنگە تايانعان، قويباسقا نەمەرە اعايىن بولىپ كەلەتىن ۇلكەن اپايمەن كەزدەستىك. ول:
– قويباستىڭ اكەسى جالبىر دەگەن كىسى توعىز ايەل العان ادام. قويباس – جەتى اعايىندى. 1932 جىلى قۇلسارىدا ءبىزدىڭ ەلدى جانە قوسبارماق پۇسىرمان دەگەن بايدى كامپەسكە جاساپ، مىڭ جىلقىسىن تاركىلەدى. 500 ءۇي ادايدى جەر اۋدارىپ، وسى جەرگە اكەلدى. ارتىنان «ەڭبەكشى اداي» دەگەن كولحوز قۇرىلدى. قانشا ءبىر جەر وت، ءشوبى شۇيگىن بولسا دا، جىلقى جارىقتىق جەرىنە قاشىپ، تۇرمادى. سودان، 20 جىلقى كەم بولىپ، كەتە جاقسىلىقوۆ ومىرزاق دەگەن بەلسەندى سول 20 جىلقىنى قويباستان كورىپ، اقىرى جالامەن سوتتاتتى. ارتىنان «اقتوبەنىڭ قارعالى تۇرمەسىندە جاتىر» دەگەن حابارى كەلدى. «كەيىن جامانقالادا (ورسكىدە) ءولدى» دەپ وتىراتىن، ۇلكەن كىسىلەر. قويباس اقسارى ءوڭدى، كوزى كوك، كەلىستى ادام ەدى. مەن قويباستى سوڭعى كورگەنىمدە 9 جاستا ەدىم. تالاي الدىندا وتىرىپ، ءانىن تىڭدادىم، داۋىسى زور كىسى ەدى – دەپ ەسكە الدى. «قويباستىڭ «قاراگوز» دەگەن ءانى بولاتىن، سونى ايتىپ كورەيىن» دەپ، «قاراگوزدى» ايتىپ بەردى. بۇل ءان بىزگە «بەرىش قازيحاننىڭ ءانى» دەپ، بەلگىلى بولاتىن. مەن بىردە سارمانوۆ تورەباي قارتتان: ءسىز قازيحاننىڭ قاسىندا بولدىڭىز، «قاراگوز» كىمنىڭ ءانى دەيتىن ەدى؟» – دەگەنىمدە: «قاراگوز» قازيحاندىكى ەمەس، قازيحان وسى ءاندى كەرەمەت ورىندايتىن ەدى. بۇل قوجانتاي قويباستىڭ ءانى دەپ ەستىگەنمىن» – دەدى.
– قويباستا ەر بالا جوق، مارجان دەگەن جالعىز قىزى بولعان ەدى. ءوزى ۇستالىپ جۇرگەندە، قايتىس بولدى. 8-9 جاسىندا (استىن سىزدىق.-ب.ك.). سول مارجانعا شىعارعان ولەڭى بار، ءبىر-اق شۋماعى ەسىمدە قالىپتى، – دەدى كوزىن كورگەن اپامىز.
بارادى اۋىلىم كوشىپ قارعالىعا،
جاپسام كىلەم جاراسار اربالىعا.
قۇداي-اۋ، قۇدىرەتىڭە تاڭ قالامىن،
ايرىلىپ اق مارجاننان قالعانىما.
– بۇل كوپ ولەڭ ەدى. قويباستىڭ بالتورە دەگەن قارىنداسى بار، 80-ءنىڭ ۇستىنە شىقتى، ءالى تىڭ دەپ ەستيمىن، قۇلسارىدا، 4-اۋىلدا تۇرادى دەگەن ەدى.
قويباستىڭ «قامىس كول» دەگەن دە ءانى بار. بۇل وڭىردە ولاردى ايتاتىن ادامدار بولماعاسىن، ۇمىتىلىپ قالدى، – دەدى كەيۋانا».
قويباستىڭ نەمەرە تۋىسى جالعاسباي جالبىروۆ (1965) وبلىستىق «اكتيۋبينسكي ۆەستنيك» باسىلىمىنا بەرگەن ءوز دەرەكتەرىندە ءبۇي دەگەن: «زدەس جە، ۆ كوبدە، كويباس سوزدال سەميۋ، ۆزياۆ ۆ جەنى دەۆۋشكۋ پو يمەني جۋماش يز رودا الاش. ۋ نيح روديليس دۆە دوچەري ي سىن (استىن سىزدىق.-ب.ك.). ودناكو، ك بولشومۋ گوريۋ روديتەلەي، ۆسە دەتي سكونچاليس ۆو ملادەنچەستۆە. پريامىح پوتومكوۆ ۋ كويباسا نەت… ي ۆ 1937 گودۋ ەگو زابرالي سناچالا ۆ اكتيۋبينسك، ا پوتوم وتپراۆيلي ۆ كارلاگ. تام دەد پروۆەل دۆا گودا، پوسلە چەگو ەگو پەرەۆەزلي ۆ تيۋرمۋ ۆو ۆلاديۆوستوك…» (قاراڭىز: ساريەۆا ب. پاميات و پرەدكە. // 31.05. 2022. avestnik.kz).
دەرەكتەگى «…ۆزياۆ ۆ جەنى دەۆۋشكۋ پو يمەني جۋماش يز رودا الاش» دەلىنگەن جولداردا جاڭساقتىق بار. قويباستىڭ ايەلىنىڭ ەسىمى – جۇماش ەمەس، جاماش. رۋى – الاش ەمەس، الاشا.
سونداي-اق، بەستاۋلىق كەيۋانا بەرگەن مالىمەتتىڭ دە ءبىر تۇستارى – شىتىرمان. ول اتاعان مارجان ومىردە بار بولسا ەسىمى 1933 جىلى قاراشانىڭ 16-سىندا قاعازعا قاتتالعان «8. اۋىلداعى «ەڭبەكشى اداي» كولحوزىنىڭ جالپى جاندارىنىڭ جاسقا ايىرعان ەسەبى» دەگەن ارحيۆ قۇجاتىنداعى تىزىمگە ەنۋى ءتيىس ەدى. ەنبەگەن. اۋىزشا دەرەك بويىنشا بۇل قىز قويباس ۇستالعان كەزدە ولسە، وندا اكەسى 1933 جىلعا دەيىن سوتتالعان. تۋىسى ج. جالبىروۆ ايتقانداي 1937 جىلى ەمەس. 1933 جىلعى تىزىمدە قويباستىڭ ءوزى، ايەلى – جاماش، ۇلدارى – ءدالىنباي مەن راقىم كورسەتىلىپ، مارجاننىڭ ەنبەۋى – وسىنداي پىكىرگە اكەلەدى. بىراق بۇل دا ناقتى ەمەس، كۇماندى. ءوز دولبارىمىز.
قاريانىڭ «قويباستا ەر بالا جوق» دەۋى – جاڭساق! ولاي ەمەس ەكەنىنە ارحيۆتىك قۇجات كۋالىك بەرىپ تۇر. ارادا جەتپىس-سەكسەن جىلداي ۋاقىت وتكەن كەزدە سەكسەنگە كەلىپ، ساناسى سالىققان ول جاڭساقتاسۋى، وقيعانىڭ مەرزىمىن، ت.ب. الماستىرىپ ايتۋى دا ابدەن مۇمكىن.
ال ج. جالبىروۆتىڭ «قويباستىڭ ەكى قىزى، ءبىر ۇلى بولعان» دەگەنى دە ارحيۆ قۇجاتىنداعى اقپارمەن مۇلدە سايكەسپەيدى، قايشى! مۇنى سول باياعى بالتورەدەن الىنعان سەنىمسىز دەرەكتىڭ ءبىرى دەپ تانىدىق. ويتكەنى، ودان نەنى ەستىگەنىن سول قالپىندا ى. جۇماساتوۆقا ايتىپ بەرگەن ج. بالىقباەۆ تا تاپ وسى «مالىمەتتى» اڭگىمەسىندە اتاپ وتكەن ەكەن.
ج. سەيىتوۆ: «جالبىردىڭ ءتاۋىربالا مەن قويباستان باسقا دا ايجارىق، ەسمۇقان، كوشەرباي ەسىمدى بالالارى بولعان»، – دەپ كۋالىك بەرەدى.
ەندى جالبىرۇلى قويباستىڭ «حالىق جاۋى» بوپ ۇستالىپ، «تۇرمەدە ولگەنى» جايلى اڭگىمەلەردىڭ انىق-قانىعىنا كوشەيىك.
5. قويباستىڭ 1937 جىلى سوتتالعانىنا ارحيۆتىك كۋالىك جوق
ءتاۋىربالانىڭ قىزى بالتورەنىڭ ايتۋىمەن: «…ەلگە كەلىسىمەن تاعى دا ۇستالادى. بۇل جولى وعان «توبانيازدىڭ سەنىمدى سەرىگى»، «توبانيازدىڭ ايبالتاسىن ۇستاعان» دەگەن ايىپتار تاعىلعان… سول ۇستالعاننان اۋەلى اقتوبەگە، ودان ايگىلى كارلاگقا ايدالادى. وندا ەكى جىلداي بولىپ، اقىرى ۆلاديۆوستوكتان ءبىر شىعادى. …كوپ قيىندىق كورىپ، ارىپ-اشقان ەسىل ازامات اۋرۋعا ۇشىراپ، كوپ ۇزاماي تۇرمەدە، تۋعان جەردەن جىراقتا كوز جۇمعان»، – دەپ تاراعان سوزدەردىڭ دە شىندىققا جاناساتىنىن نە جاناسپايتىنىن تەكسەرەيىك.
ورسك (جامانقالا) قالاسىنىڭ تۇرعىنى باقىتجان نۇرعاليەۆ رەسەي مەملەكەتى ارحيۆتەرىنە ءوزىنىڭ اتالاسى جالبىرۇلى قويباس جايلى دەرەكتەرگە ىزدەۋ سالعان. ارەكەتى ناتيجەسىز اياقتالعان. بۇعان قايتارىلعان مىنا جاۋاپتار انىق دالەل.
1-دالەل. رەسەي فەدەراتسياسى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ پريمورسك ولكەسى بويىنشا باسقارماسى 2022 جىلى جەلتوقساننىڭ 5-ىندە ب. نۇرعاليەۆكە مىناداي جاۋاپ قايتارعان، بىلاي دەيدى: «نا ۆاشە وبراششەنيە سووبششايۋ، چتو ۆ ينفورماتسيوننوم تسەنترە ۋمۆد، روسسي پو پريمورسكومۋ كرايۋ پو ۋچەتام وسۋجدەننىح، ارەستوۆاننىح ناحوديۆشيحسيا ۆ سسىلكە، ۆىسىلكە، نا سپەتسپوسەلەني، ۆ ترۋدوۆوي ارمي، ۆ مەستاح ليشەنيا سۆوبودى نا تەرريتوري پريمورسكوگو كرايا داۋلەتوۆ كويباس جالبيروۆيچ، 1897 گودا روجدەنيا، نە زناچيتسيا». جاۋاپتىڭ سوڭىنا «زامەستيتەل ناچالنيكا ينفورماتسيوننوگو تسەنترا س.ا. كۋكوتا» دەپ قولىن قويعان.
2-دالەل. ب. نۇرعاليەۆ تەك ءبىر ارىزبەن شەكتەلمەگەن، باسقا دا ارحيۆتەرگە حات جازىپ، تاعى دا سۇراۋ سالعان. بۇعان دا «گلاۆنىي ينفورماتسيوننو-اناليتيچەسكي تسەنتر مينيستەرستۆا ۆنۋترەننيح دەل روسسيسكي فەدەراتسي» دەپ اتالاتىن قازىنالىق مەكەمەدەن 2022 جىلى جەلتوقساننىڭ 8-ىندە بىلاي دەگەن جاۋاپ كەلگەن: «تسەنتر ارحيۆنوي ينفورماتسي (تسەنترالنىي ارحيۆ مۆد روسسي) «گلاۆنىي ينفورماتسيوننو-اناليتيچەسكي تسەنتر مينيستەرستۆا ۆنۋترەننيح دەل روسسيسكي فەدەراتسي»، راسسموترەن ۆاشە وبراششەنيە، سووبششاەت سلەدۋيۋششەە.
ۆ رەزۋلتاتە پروۆەدەننوي پويسكوۆوي رابوتى پو يمەيۋششيمسيا ماتەريالام ۋستانوۆلەنو، چتو تسەنترالنىي ارحيۆ مۆد روسسي ارحيۆنىح دوكۋمەنتوۆ ۆ وتنوشەني داۋلەتوۆا كويباسا جالبيروۆيچا، 1897 گودا روجدەنيا، ۋروجەنتسا سەلا اۋىزورپا (كازبا) مانگيستاۋسكي وبلاستي رەسپۋبليكي كازاحستان، نا حرانەني نە يمەەت ي سۆەدەنيامي و پريمەنەني رەپرەسسي، ارەستە، سۋديموستي، ناحوجدەني ۆ مەستاح ليشەنيا سۆوبودى، ۆ سسىلكە، ۆىسىلكە، نا سپەتسپوسەلەني ي درۋگيمي داننىمي (ۆ توم چيسلە و مەستە سمەرتي ي زاحورونەنيا) ۆ وتنوشەني ۋكازننوگو ليتسا نە راسپولاگاەت». جاۋاپتىڭ اياعىندا «زامەستيتەل ناچالنيكا تسەنترا ارحيۆنوي ينفورماتسي (تسەنترالنىي ارحيۆ مۆد روسسي) ە.ۆ. ناۋمەتوۆا» دەپ تاڭبالانعان.
3-دالەل. 2022 جىلى جەلتوقساننىڭ 22-سىندە، ب. نۇرعاليەۆكە جانە ءبىر جاۋاپ كەلىپتى، مۇندا دا ءبۇي باياندالعان: «تسەنتر ارحيۆنوي ينفورماتسي (تسەنترالنىي ارحيۆ مۆد روسسي) فەدەرالنوگو كازەننوگو ۋچرەجدەنيا «گلاۆنىي ينفورماتسيوننو-اناليتيچەسكي تسەنتر مينيستەرستۆا ۆنۋترەننيح دەل روسسيسكوي فەدەراتسي»، راسسموترەۆ ۆاشە وبراششەنيە، سووبششاەت سلەدۋيۋششەە.
ۆ رەزۋلتاتە پروۆەدەننوي پويسكوۆوي رابوتى پو يمەيۋششيمسيا ماتەريالامي ۋستانوۆلەنو، چتو تسەنترالنىي ارحيۆ مۆد روسسي ارحيۆنىح دوكۋمەنتوۆ ۆ وتنوشەني جالبيروۆ كويباسا، 1897 گودا روجدەنيا، نا حرانەني نە يمەەت ي سۆەدەنيامي و پريمەنەني رەپرەسسي، ارەستە، سۋديموستي، ناحوجدەني ۆ مەستاح ليشەنيا سۆوبودى، ۆ سسىلكە، ۆىسىلكە، نا سپەتسپوسەلەني ي درۋگيمي داننىمي (ۆ توم چيسلە و مەستە سمەرتي ي زاحورونەنيا) ۆ وتنوشەني ۋكازاننوگو ليتسا نە راسپولاگاەت» بۇل جاۋاپتىڭ سوڭىنا دا «زامەستيتەل ناچالنيكا تسەنترا ارحيۆنوي ينفورماتسي (تسەنترالنىي ارحيۆ مۆد روسسي) ە.ۆ. ناۋمەتوۆا» دەپ قول قويىلعان.
مىنەكەي، بارشامىز كۋا بوپ وتىرمىز، قويباستىڭ «حالىق جاۋى» بوپ ۇستالىپ، اقتوبەنىڭ تۇرمەسىنە تۇسكەنىن، ودان كارلاگقا جىبەرىلگەنىن، سوڭىندا ۆلاديۆوستوكتا ولگەنىن باياندايتىن ناقتى ارحيۆتىك دەرەكتەر جوق.
سونىمەن بالتورەدەن باستاۋ العان سوزدەردىڭ نەگىزسىزدىگى دالەلدەنىپ، ونىڭ ايتىپ كەتكەندەرى وتە كۇماندى، اقيقاتتان الىس اڭگىمەلەر ەكەنى بەلگىلى بولدى. مۇنى الگىندە ەسىمى اتالعان قويباستىڭ نەمەرە تۋىسى جالبىروۆ جالعاسبايدىڭ وبلىستىق «اكتيۋبينسكي ۆەستنيك» باسىلىمىندا جاريالانعان مىنا سوزدەرى دە اقي-تاقي بەكىتىپ تۇر: «ناپراۆليالي زاپروسى ۆو ۆسە سترۋكتۋرى كازاحستانا ي روسسي. ودناكو ۆ ماتەريالاح ارحيۆا، سۋدەبنوي سيستەمى، پروكۋراتۋرى نەت نيكاكيح سۆەدەني و كويباسە داۋلەتوۆە…» (قاراڭىز: ساريەۆا ب. پاميات و پرەدكە. // 31.05. 2022. avestnik.kz).
6. «جايما قوڭىر» كىمنىڭ ءانى؟
بلوگەر ا. بيتان تاراتقان ۆيدەو-تۇسىرىلىمدە ا. كومەكوۆ: «سۇگىر جىرشىنىڭ «ىشىندە مەن ادايدىڭ سۇگىر ەدىم…» دەپ باستالاتىن تولعاۋىنىڭ مەلودياسى مۇحيتتىڭ «جايما قوڭىرىمەن» ۇقساس»، – دەيدى. ايتىپ، دالەل قىپ كورسەتىپ وتىرعانى – جاڭالىق ەمەس. بۇل – حالىقتىق سيپاتتاعى اۋەندەردە ءجيى ۇشىراسىپ وتىراتىن ۇقساستىق. مۋزىكا عىلىمىندا جان-جاقتى انىقتالعان. بايانداي كەتەيىك. ايتپەسە «مۇحيتتىكى دەپ جۇرگەن «جايما قوڭىردىڭ» اۋەنى سۇگىردىكى ەكەن، اماندىق دالەلدەپ بەردى» دەپ كەيبىر پارىقسىزدار «الاقايلاپ» بوركىن اسپانعا اتىپ شىعا كەلۋى ابدەن مۇمكىن. ساناسىز توبىرلار جايلاعان بۇل زاماندا ءبارىن كۇتۋگە بولادى. ويتكەنى، بۇرىندا دا وسى ءاندى كەيبىر اسىرە رۋشىلدار ادايدىڭ جەتى قايقىسىنىڭ ءبىرى – ءادىل وتەعۇلۇلىنا دا (1869-1931) تاڭىپ، ءبورىنىڭ ارتىنداي ءبىراز شۋلاعان-دى. بۇعان ءسال كەيىنىرەك توقتالامىز.
باتىس ايماعىنىڭ اۋەندەرىندە تارماق پەن باستاپقى قوس بۋناق كولەمىندەگى اۋەننىڭ ساقتالۋىنا، ياعني ۇقساستىقتاردىڭ كەزدەسىپ وتىراتىنىنا مۋزىكاتانۋشى عالىم باقىت تۇرماعامبەتوۆا مىناداي ناقتى مىسالدار كەلتىرەدى: «اقسۇڭقار»، «دوسسوردا شاي قۇيادى گۇلجان، سارا» جانە «جىلوي» اندەرىنىڭ باستاپقى تارماقتارى (سوڭعى ەكى ءاننىڭ اياقتاۋشى جولدارى دا) بىردەي [ب 24, 28]» (قاراڭىز: تۇرماعامبەتوۆا ب.ج. قازاقستاننىڭ باتىس ايماعىنىڭ ءان مادەنيەتى. مونوگرافيا / ب.ج. تۇرماعامبەتوۆا. – الماتى: «تاۋ-سامال»، 2009. 146-بەت).
تاعى دا ول كۋالىك تارتادى بىلاي دەپ: «ايشانىڭ «ءامىرحانى» مەن بىلەكتىڭ «سوقىر قىز ءانى» ء[بودات] ۇلگىلەرىنىڭ قوس بۋناعى بىردەي [ب 44, 60] (قاراڭىز: تۇرماعامبەتوۆا ب.ج. قازاقستاننىڭ باتىس ايماعىنىڭ ءان مادەنيەتى. مونوگرافيا / ب.ج. تۇرماعامبەتوۆا. – الماتى: «تاۋ-سامال»، 2009. 146-بەت).
ءجا، جاقسى. عالىم ب. تۇرماعامبەتوۆانىڭ مۇنداي تالداۋىن كەلتىرە بەرسەك ەداۋىر…
بەگەندىك ۇلى سۇگىر جىرشى 1894 جىلى ماڭعىستاۋ تۇبەگىندە وگىز-ورلەۋ دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. 30-جىلدارى حالىققا وكىمەتتىڭ زورلىق-زومبىلىعى كۇشەيگەن كەزدە حورەزم جاققا قونىس اۋدارادى. اتاقونىسىنا 1968 جىلى ورالىپ، 1974 جىلى كوز جۇمعان.
عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ورىنداۋىنداعى راديو، كۇيتاباقتار ارقىلى سوۆەت داۋىرىندە قازاق جۇرتىنا كەڭ تاراعان مۇحيتتىڭ «جايما قوڭىرىنىڭ» اۋەنىنە سۇگىر جىرشى دا قاتتى اسەرلەنگەن ءتارىزدى، جادىندا ورنىعىپ قالعان وسى مەلوديانىڭ كەيبىر تۇستارىن نەگىزگە الىپ، كوكەيىنە ورالعان باسقا دا دىبىستارمەن ءوزارا ۇيلەسىمدىلىگىن كوڭىلىمەن جوبالاپ، ءبىر-بىرىمەن جاڭاشا قابىستىرىپ شىققان. وسىلايشا ەكپىنى، دىبىستىق ولشەمدەرى ءبىرشاما وزگەرىسكە تۇسكەن، بىراق مۇحيتتىڭ «جايما قوڭىرى» اۋەنىنىڭ جالپى نوباي-ەلەسىن ساقتاعان اۋەز بوپ ورنىققان.
ماڭعىستاۋلىق قازيحاننىڭ (1899-1977) «اقسۇر اتى» مەن جىرشى بەرىك ءجۇسىپوۆ ورىندايتىن سىر بويىنىڭ «بوزبالاسىنىڭ» اۋەندەرىنىڭ ءون بويىنان دا اپ-انىق اڭعارىلىپ تۇرادى مۇنداي جاقىندىق، مۇنداي ۇقساستىق.
ءتىپتى بەرىدەگى عاريفوللانىڭ «جاس ءومىرىن» سالىستىرىپ قاراعاندا ونداعى كەيبىر دىبىس تىزبەكتەرىنىڭ قايىپتىڭ «جاداۋ كوگىنە» جاقىن كەلەتىن تۇستارى دا بار. الايدا بۇلاردىڭ اۋەندىك قۇرىلىمدارىنا ەگجەي-تەگجەي وي جۇگىرتىپ، زەردەلەسە ەكەۋىنىڭ ءبىر-بىرىنەن مۇلدە بولەك بىتىمدە قالىپتالعانىنا كوز جەتەدى.
ا. كومەكوۆتىڭ بۇگەجەكتەپ ايتا الماي، «مۇحيتتىڭ «جايما قوڭىرىنىڭ» اۋەنى سۇگىردىكى ەدى» دەگەن ىشكى ەمەۋرىنىمەن يشارا جاساپ، «اشىپ وتىرعان» «جاڭالىعىنىڭ» انىق شىندىعى – وسى. بۇل – مۋزىكا تەورياسىن مەڭگەرگەن، حالىقتىق ۇلگىدەگى اۋەندەردىڭ تابيعاتىن قاپىسىز ايىرىپ، تالداپ، جىكتەي بىلەتىن قۇلاعى ساق انشىلەرگە بۇرىننان بەلگىلى جاعداي.
سونىمەن ءسوزدىڭ تۇيىنىنە كوشسەك، كەلتىرىلگەن مىسالدار، دالەلدەر سۇگىر جىرشىنىڭ «ىشىندە مەن ادايدىڭ سۇگىرىمىن…» دەپ باستالاتىن تولعاۋىنىڭ اۋەزىنە حالىق كومپوزيتورى مۇحيت مەرالۇلىنىڭ (1841-1918) «جايما قوڭىرىنىڭ» اۋەنىن ۇستىن ەتىپ، پايدالانعانىن تولىق دالەلدەپ تۇر.
جاڭا ايتتىق، «جايما قوڭىردى» بۇرىن ءادىل دەگەن انشىگە تاڭىپ ەدى دەپ. بۇعان دا كەڭىنەن توقتالا كەتەيىك. ساناسى ءتۇزۋ، ويى سەرگەك، شىندىققا باس يەتىندەر بىلە ءجۇرسىن.
«قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات كەتەدى». ماڭعىستاۋلىق التىنبەك تىلەگەنوۆ دەگەن: «…بۇرىن مۇحيتتىڭ ءانى دەپ جۇرگەن «جايما قوڭىر» ءانى ءادىل وتەعۇلۇلىنىكى ەكەنى انىقتالعانىن مەن «ادايدىڭ جەتى قايقىسى» كىتابىنا نوتاعا ءتۇسىرىپ، ءادىلدىڭ ءانى ەكەنىن جازعانمىن» (استىن سىزدىق.-ب.ك.), – دەپتى mangystaumedia.kz سايتىندا جارىق كورگەن تاريحي مالىمەتتەرمەن، شىندىقپەن ەش ۇشتاسپايتىنىن «دەرەكتەرگە» قۇرىلعان «قوجانتاي قويباس جالبىرۇلى» اتتى «ماقالاسىندا» (26.02. 2018 جىل). تۇك شىمىرىكپەستەن.
مۇنىسى قانشالىقتى راس، دەرەككوزدەردى شولىپ وتەلىك ەندى. شىعارما 1960 جىلى باسپادان شىققان «مۇقيت مەرالىۇلى. اندەر» اتالاتىن جيناققا ەنگىزىلىپ، «اۆتورى مۇقيت» دەپ كورسەتىلگەن (نازارعا ۇسىنىلعان 1-2 سۋرەتتەرگە قاراڭىز). سوزدەرى بىلاي:
«تاكاپپار نەگە كەرەك پاسىق كىسى،
وينايدى كوزىن قىسىپ عاشىق كىسى.
بىلدىرگەن كوڭىل سىرىن يشارالاپ،
و-داعى عاشىقتىقتىڭ باسىتقىسى.
تاكاپپار نەگە كەرەك مەنمەن كىسى،
ولەڭدى نەگە ايتپاسىن بىلگەن كىسى.
الىستان سۇلۋ كوركىڭ كوز تارتقانداي،
قاسىڭنان نەگە كەتسىن كەلگەن كىسى» (قاراڭىز: مۇقيت مەرالىۇلى. اندەر. نوتاعا تۇسىرگەن ب. ەرزاكوۆيچ. قۇراستىرعان م. مايچەكين. قازاقتىڭ مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسى. الماتى – 1960. 20-بەت).
مۇندا عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ «جايما قوڭىردى» مۇحيتتىكى دەپ ورىنداعان، ءاندى نوتاعا تۇزگەن مۋزىكاتانۋشى عالىم ب. ەرزاكوۆيچ تە اۆتورىن سولاي كورسەتىپ، تاڭبالاعان.
تاعى دا ايعاق كەلتىرەيىك. «جايما قوڭىر» الماتى شاھارىنان 1968 جىلى جارىق كورگەن «حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرى» اتتى كىتاپقا دا ەنگىزىلىپ، مۇحيت ءان-ولەڭدەرىنىڭ قاتارىندا تۇر. مۇنىڭ شۋماقتارى بىلاي دەلىنەدى:
«تاكاپپار نەگە كەرەك پاسىق كىسى،
وينايدى كوزىن قىسىپ عاشىق كىسى.
بىلدىرگەن كوڭىل سىرىن يشارالاپ،
و داعى عاشىقتىقتىڭ باسىرتقىسى.
تاكاپپار نەگە كەرەك مەنمەن كىسى،
ولەڭدى نەگە ايتپايدى بىلگەن كىسى؟!
الىستان سۇلۋ كوركىڭ كوز تارتقانداي،
قاسىڭنان نەگە كەتسىن كەلگەن كىسى» (قاراڭىز: قازاق اندەرى. 3 تومدىق. الماتى. «جازۋشى»، 1968. ت. 2. حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرى. 141-بەت).
بىرەر سوزدەرىندە عانا وزگەشەلىكتەرى بار «جايما قوڭىردىڭ» قولىمىزداعى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ورىنداۋىندا ۇنتاسپاعا جازىلعان شۋماقتارى بىلاي:
«تاكاپپار نەگە كەرەك مەنمەن كىسى،
ولەڭدى نەگە ايتپايدى بىلگەن كىسى؟!
الىستان سۇلۋ كوركىڭ كوز تارتقانداي،
قاسىڭنان نەگە كەتسىن كەلگەن كىسى.
تاكاپپار نەگە كەرەك پاسىق كىسى،
وينايدى كوزىن قىسىپ عاشىق كىسى.
ويىمنان كۇندىز-ءتۇنى ەش كەتپەيسىڭ،
ول-داعى عاشىقتىقتىڭ ءبىر بەلگىسى».
عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ «جايما قوڭىردى» بارلىق شاكىرتتەرىنە «مۇحيتتىڭ ءانى» دەپ ۇيرەتتى. تەلە-راديو قورىنا، كۇيتاباقتارعا دا سولاي جازدىرىپ قالدىردى.
الگىندە ايتتىق، قازاق راديوسى قورىنان الىنعان عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ 1975 جىلى اقتوبەلىك، جۋرناليست ءسابيت سۇلەيمەنوۆكە بەرگەن سۇحباتى جەكە ارحيۆىمىزدە ساقتاۋلى دەپ. سوندا ءانشى قارت: «شايقىدان العاش ۇيرەنگەن اندەرىم «ديدار»، «كوكايداي». شىنتاستان مۇحيتتىڭ (استىن سىزدىق.-ب.ك.) «ۇلكەن ايدايىن»، «كىشى ايدايىن»، «اينامكوزىن»، «جايما قوڭىرىن»، (استىن سىزدىق-ب.ك.) «پاڭكويلەگىن» ۇيرەندىم»، – دەپ اپ-انىق قىپ ايتقان.
قازاق مۋزىكاسىنىڭ شوڭ جاناشىرى، ەتنوگراف ا. زاتاەۆيچ «جايما قوڭىردى» 1920-1923 جىلدار ارالىعىندا، ياعني، بۇدان 102-105 جىل بۇرىن نوتاعا تۇسىرگەن، سونان سوڭ ونى 1925 جىلى ورىنبار شارىندە باسىلىپ شىققان «1000 پەسەن كيرگيزسكوگو نارودا (ناپەۆى ي مەلودي)» دەگەن كىتابىنا ەنگىزگەن. كەيىن بۇل ەڭبەكتىڭ اتاۋى «1000 پەسەن ي كيۋەۆ كازاحسكوگو نارودا» دەپ تۇزەتىلىپ، بىرنەشە رەت جارىق كوردى.
سوندا ا. زاتاەۆيچ وسى كىتابىندا «جايما قوڭىرعا» قاتىستى مىناداي دەرەك قالدىرىپتى: «ودنو يز يزۆەستنەيشيح پەسەن مۋحيتا، وسوبەننو ليۋبيمايا ەگو منوگوچيسلەننىمي پوكلوننيكامي» (استىن سىزدىق.-ب.ك.) (قاراڭىز: زاتاەۆيچ ا.ۆ. 1000 پەسەن ي كيۋەۆ كازاحسكوگو نارودا. الماتى: دايك-پرەس، 2004. ستر. 414).
بۇل ءاندى ورىنداپ بەرۋشى تۋرالى دا بىلاي دەپ ناقتى مالىمەت بەرگەن: «مۋرات كاراتاەۆ (مۇرات قاراتاەۆ), سىن باحيتجانا ك. سم. پريم. 148), مولودوي كازاحسكي ينتەلليگەنت، ۆ ۆىسشەي ستەپني سيمپاتيچنىي ي كۋلتۋرنىي چەلوۆەك. حوروشي زناتوك ستاروۋرالسكيح پەسەن، ون موگ ي وبەششال دات منە منوگو ينتەرەسنىح سووبششەني، پو ۆوزۆراششەني يز تاشكەنتا، كۋدا ۆىەزجال نا كوروتكوە ۆرەميا. نو ۋۆى – ەتو كوروتكوە ۆرەميا وكازالوس دليا نەگو ۆەچنوستيۋ، تاك كاك، پريەحاۆ نا مەستو، ون زابولەل پوسلەدوۆاتەلنو: تيفوم، ۆوسپالەنيەم پوچەك ي پلەۆريتوم، ي ۋمەر! منە وستالوس زانەستي ۆ ناستوياششي سبورنيك تولكو تە 4 زاپيسي، كوتورىە يا ۋسپەل سدەلات ۆو ۆرەميا ناشەگو ەدينستۆەننوگو ميمولەتنوگو سەانسا» (قاراڭىز: زاتاەۆيچ ا.ۆ. 1000 پەسەن ي كيۋەۆ كازاحسكوگو نارودا. الماتى: دايك-پرەس، 2004. ستر. 414).
مۇرات ورىنداعان «جايما قوڭىردىڭ» اۋەنىنىڭ نوتاسىن نازارعا ۇسىنىپ وتىرمىز. ا.ۆ. زاتاەۆيچ تۇزگەن. ونىڭ بۇدان باسقا دا بەرگەن اندەرى – مۇحيتتىڭ «احاۋى»، «اقساق قىز»، «ورلەشى».
«سال مۇحيت ۇرپاقتارى مەن تۋعاندارى حاقىندا» دەگەن اتاۋمەن «اقتوبە» گازەتىندە كولەمدى زەرتتەۋ ماقالامىز (10.08. 2006 جىل) جارىق كورگەن ەدى، سونداعى كەيبىر مالىمەتتەردى ىقشامداپ ۇسىنا كەتەيىك. بىلمەيتىندەر بىلە ءجۇرسىن ەسىنە ساقتاپ.
كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلقايىردىڭ التى بالاسىنىڭ تۇڭعىشى – نۇرالى حان. نۇرالى حاننان تاراعان وتىز ۇلدىڭ ءبىرى – قاراتاي سۇلتان. قاراتاي سۇلتان ون پەرزەنت سۇيگەن. ونىڭ ايدارحان ەسىمدى ايەلىنەن – ەركىنالى، قۇماش تۋادى. ەركىنالىدەن – مەرالى، مەرالىدان – حالىق كومپوزيتورى، ءانشى مۇحيت ورەدى.
قاراتاي سۇلتاننىڭ بەيسالى (1821-?) دەگەن تاعى ءبىر بالاسىنان داۋلەتجان تۋعان. داۋلەتجاننان – باقىتجان.
باقىتجان 1860 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. 1886-1890 جىلدارى يمپەراتورلىق سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە ءبىلىم الىپ، وسى وقۋ ورنىن «يسپۋ. 1890. كاراتاەۆ» دەپ بەتىنە اتى-ءجونى جازىلعان التىن مەدالمەن ءتامامدايدى.
ب. قاراتاەۆ ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەسىن بيلىك ايتۋشى سەناتتىڭ ەكىنشى دەپارتامەنتىندە قىزمەت اتقارعان. كەيىن گرۋزيانىڭ كۋتايسي قالاسىندا 1897 جىلعا دەيىن تەرگەۋشى بولادى. 1907 جىلى ورال وبلىسىنان ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتاتتىققا سايلانادى. ورىس شارۋالارىن قازاق جەرىنە كوشىرۋدەگى ماقسات-مۇددەگە، زاڭسىزدىققا قارسى تۇرادى…
ب. قاراتاەۆ 1934 جىلى وپات بولادى. مۇردەسى – اقتوبە قالاسىندا «گورمولزاۆودتىڭ» جانىنداعى زيراتتا. ايتپاعىمىز، ا. زاتاەۆيچكە مۇحيتتىڭ «جايما قوڭىرىن» جازدىرعان مۇرات قاراتاەۆ – وسى باقىتجاننىڭ تۋعان ۇلى.
حالىق كومپوزتورى مۇحيت پەن باقىتجان قاراتاەۆ ءۇش، ال ونىڭ بالاسى مۇرات ءتورت اتادان تۋىسادى. ءادىلدىڭ «ءانى» «جايما قوڭىردى» وسى سەبەپتەن تۋىستىعىنا تارتىپ، مۇحيتقا تەلىپ جىبەرگەن بە سوندا، بۇدان 102-105 جىل بۇرىن؟!
رۋلاستارى «جايما قوڭىردىڭ» مۇحيتتىڭ ءانى ەمەس، ادىلدىكى ەكەنىن انىقتاپ بەرەر بالكىم. كەلتىرگەن دالەلدەرىمىزدى تۇگەلدەي تەرىسكە شىعارىپ. بۇلتارتپاس ايعاقتارىمەن.
7. سوڭعى ءسوز
ءسوزىمىزدىڭ تۇيىنىنە كوشەيىك ەندى. ءتاۋىربالانىڭ قىزى بالتورەدە، ا. كومەكوۆتە التى الاسى، بەس بەرىسىمىز جوق. نە وشتىگىمىز جوق. ۇستازىمىز عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ونەر جولىنداعى تاريحىنا، ايدان انىق اقيقاتقا قيانات جاسالىپ جاتقاسىن ءۇنسىز قالا المادىق. پىكىرىمىزدى بىلدىردىك. دالەلدەرىمىزدى ۇسىندىق، تاراتقان سوزدەرىنىڭ شىندىقتان مۇلدە الىس جاتقان جالعاندىعىن بايانداپ. تاريح ەشكىمنىڭ باسىبايلى مەنشىگى ەمەس، ايتقانىم قيسىنسىز بولسا دا اقيقات بوپ قابىلدانۋى كەرەك، وزگەرمەي سولاي قالۋى ءتيىس دەيتىن. بۇعان ەنجار، حاس نادان عانا باس يزەپ، كونۋى مۇمكىن. ەسى ءتۇزۋ ادام مۇنداي اۋا جايىلعان جۇگەنسىزدىككە كوز جۇمىپ وتىرماۋى ءتيىس دەپ بىلەمىز.
دالەلدەۋدى قاجەت ەتەتىن پىكىر (تەزيس) ءوزارا لوگيكالىق بايلانىسى بار، شىندىعى انىق فاكتىلەرمەن، ارگۋمەنتتەرمەن، دالەلدەرمەن ايعاقتالۋى ءتيىس. وكىنىشكە قاراي، قازىر رۋشىلدىقتىڭ ميباتپاعىنا باتىپ، ابدەن بىلعانعان توبىردىڭ ءوز اتالاستارىن نە بابالارىن كوتەرمەلەپ بوسكەن، ەش دالەلدەمەسى جوق ساسىق ساندىراقتارىن «اقيقات» دەپ قابىلداۋ – كەڭ ەتەك الدى. قالىپتى ادەتكە اينالدى. بىلايعى قاراپايىم جۇرتتىڭ ەكشەپ تەكسەرىپ وتىرمايتىنىن، سەنە بەرەتىنىن، قارسى ءۋاج ايتپايتىنىن جاقسى بىلگەندىكتەن. ەشتەڭە تۇسىنبەسە دە، وزدەرىنە قاتىسى بولماسا دا داۋرىعا قوشتاپ، بۇعان ايدالادان دالاقتاپ قوسىلا كەتەتىن ساناسى جارىمجان تاسىرلار قانشاما…
بۇل سىن ماقالامىزدى ءسوز ۇعاتىن، شىندىقتى مويىنداي بىلەتىن وكىنىشكە قاراي، بۇگىندە قاراسى تىم از قالعان شاعىن قاۋىمعا وي تاستاۋ ءۇشىن تۇزدىك. قويباس جايلى ناقتى اقيقاتتى ءبىلسىن دەپ. كوكەيلەرىنە تۇيە ءجۇرسىن دەپ. ءھام جالعاندىقتان ساقتاندىرىپ.
ەسكە تاعى ءبىر سالىپ وتەيىك، ا. كومەكوۆتىڭ بۇرىندا دا ۇسىنىلعان ناقتى دالەلدەرگە توقتاماي قويباس جالبىرۇلى تۋراسىندا قويماستان ورشەلەنىپ، قايتالاپ ايتا بەرەتىنى – توڭمويىندىقپەن ەلدى قايتكەندە دە ءوز وتىرىگىمە يلاندىرامىن دەگەن تۇبى شيكى كوڭىرسىك اڭگىمەلەر. اقىرەتتە سۇراۋى بارىن ۇمىتىپ، قارتتىقتى القىمداسا دا.
ءبورىباي كارتەن،
اقتوبە قالاسى.
پىكىر قالدىرۋ