Köz qaras Mädeniet Ruhaniyat Tarih
JALBIRWLI QOYBAS JAYINDAĞI KÜMÄNDİ KÖÑİRSİK ÄÑGİMELER
kerey.kz
1. AMANDIQ KÖMEKOVTİÑ AYTIP JÜRGENİ – AYĞAQSIZ BOS SÖZDER
Qazaqstannıñ batıs aymağında ğwmır keşken önerpazdıñ biri – Jalbırwlı Qojantay jaylı soñğı kezde qisını kelispeytin neşe türli äñgimeler örip jür. Mwnıñ basında twrğandardıñ biri – Amandıq Kömekov. Bwrında da onıñ, basqa da kisilerdiñ eldi adastıratın negizsiz sözderine baylanıstı naqtı dälelder keltirip, «Qwlan qwdıqqa qwlasa, qwrbaqa qwlağında oynaydı» degen ataumen tüzgen sın maqalamızdı respublikalıq «Türkistan» gazeti (28.09. 2023 jıl) arqılı jwrt nazarğa wsınğanbız-dı.
Äleumettik jelide Azamat Bitan esimdi blogerdiñ juırda jariyalağan video-tüsiriliminde A. Kömekov öziniñ sol bayağı «äläuläyine» qayta basıptı. Sözin ıqşamdap bereyik, bılay deydi ol: «1934 älde 1936 jılı (?) Mäskeude ötkiziletin mädeniet künderine Jürgenov Qoybastı da Aqtöbeden ala ketken. Ol bwl jaqqa Mañğıstaudan mıñ üymen birge jer audarılıp kelgen… Jürgenov sonda aytıptı: «Qartaydıñ, jasıñ 60-qa, 70-ke (?) keldi, endi än sala almaysıñ, Adaydıñ änderin mına Ğarifollağa ber!», – dep. Ğarekeñ odan üyrengenderin «Adaydıñ änderi» dep ayta almadı, sebebi, «Adaydıñ jeti qayqısı» degen sözi üşin Qoybastı sol tüni wstap äketken».
A. Kömekovtiñ bwl aytqandarınıñ eş qisını joq, dälelder keltireyik.
1-DÄLEL. Tikeley kuä boldıq, ataqtı änşi Ğarifolla «halıq jauı» bop wstalıp ketken öziniñ jırşı wstazı Äbuğalidıñ Qwmarınıñ termesin, sovet ökimeti quğındap, keyin atıp öltirgen Erğalidıñ «Şaytanqarasın», «bandı» Amanğalidıñ änin sovet zamanında aldınan ötken şäkirtteriniñ bärisine üyretti. Küytabaqtarğa, radio qorlarına jazdırdı. Äñgimelep, esine alıp otıratın olardıñ keybirin. Sondıqtan «halıq jauı» bop aydalıp ketti» delinetin Qoybastan «üyrengeni» aqiqat bolsa Mañğıstau tübegi qayqılarınıñ «änderin» A. Kömekov aytqanday Ğarifollanıñ saqtıqpen «halıq änderi» qıp jibergeni – eş däleli joq bos söz!
2-DÄLEL. Wstazımızdıñ repertuarındağı biz biletin şığarmaları işinde Mañğıstau jaqtıñ äuenderi bireu älde ekeu. Ğarifollanıñ orındauındağı elge belgili «Aqböbektiñ» äuezi – Mwhittıñ «Qilımınıñ» äueni. Änşi aqsaqal soğan salıp şırqağan. Sonday-aq, aytuşılar tarapınan bwrmalanıp mağınası özgergen, mazmwnın joğaltqan joldardı tüzetip, ondağı keybir tarmaqtardı ol öz janınan qosıp, jañğırtqan. Bwğan da ayğaq keltire keteyik.
Halıq artisi, belgili änşi-pedagog, professor B. Jılısbaev pen N. Nagulina «Garifulla Kurmangaliev» attı zertteu maqalasında büy degen: «Kurmangaliev ne tol'ko pevec-ispolnitel'… Tonkiy znatok kazahskogo fol'klora (astın sızdıq-B.K.), Garifulla vmeste s tem i umelıy ego sobiratel'. V 1947 godu im sdanı v Akademiyu nauk respubliki 100 pesen Zapadno-Kazahstanskoy, Gur'evskoy, i Aktyubinskoy oblastey» (Qarañız: Narodnaya muzıka v Kazahstane. Sostavitel' V.P. Dernova. Alma-Ata, Izdatel'stvo «Kazahstan», 1967. Str. 129).
Osı twsta ayta keter tağı bir jayt, keyingi kezderi äsire ruşıldar äli aq-qarası aşılıp, jan-jaqtı naqtılanbağan, negizi – küñgirt, däyeksiz mälimetterdi ayğaqqa tartıp, «Aqerke», «Ämirhan», «Dariğa», «Ädemi qız», «Aqkerbez» änderin de Mañğıstaudıñ qayqılarına telip, menşiktey bastadı. Alayda bwl şığarmalardıñ qay-qaysısı da olardıñ mänerine jaqındamaydı. Alıs jatır. Mwndağı ayırmaşılıqtardı qwlağı saq qay änşi de jazbay tani aladı.
Muzıka teoriyasınıñ ğılımi ädis-täsilderine süyenip teksergende de atalğan bwl äuezderdiñ äuendik qwrılımdarınıñ, sipattarınıñ, dombıra süyemelindegi qağıstarınıñ Mañğıstau tübegi sazdarınan özgeşeleu twrpatta qalıptalğanına tolıq köz jetkizeri aydan anıq.
3-DÄLEL. 1982 jılı kökek ayında Respublikalıq estrada-cirk öneri studiyasında 1965 jıldan bastap wstazdıq qıp kele jatqan Ğarifolla ata Qwrmanğalievtı ädeyi izdep barıp, altın didarın kördik. Än salıp, bağımızdı sınatıp, batasın aldıq, sodan 1985 jıldıñ mausım ayına deyin köz aldında jürdik, dastarqanınan däm tattıq. Qasında sağattap otırıp, tarih tıñdadıq. Keybir ändi qay öñirden alğanın, kimnen üyrengenin, t.b. betpe-bet otırıp, estip bildik.
Bir äñgime üstinde ğaziz wstaz: «Mwhittı Jımpitınıñ qan bazarında kördim bir ret. 15-20 metrdey jerden. At üstinde. Bes-altı jasar kezim bolar, sirä. Şoqşa saqaldı. Än salğanda mañdayı bir jiırılıp, bir jazılıp, basındağı kämşat börki ilgeri-keyindi qozğalıp otıradı eken. Dauısı sonday aşı. Ädemi. Onday ündi ömiri estimedim», – dep edi.
Ğarifolla atamız sözin wstazı Mwhittıñ balası Näuden tuğan Şayqığa äkep tirey beretin. Sonda ılği qaytalap aytatın mına bir sözderi jadımızda jattalıp qaldı: «Men ändi Şayqıdan üyrendim. Qasına müşel jasqa tolar-tolmastan erdim. Uay, onıñ änşiligi swmdıq edi. Tor töbel atı boldı. Qayda toy-topır, sonda äketetin mingestirip. At üstinde än saladı sondayda jazıq dalada kele jatıp. Birazdan soñ: «Al, Ğarifolla, sen sal», – deydi. Bögelmeymin, basam. Änimdi ayaqtağan soñ jarıqtıq: «Oy, qwldığım, tübi mıqtı änşi bolasıñ», – dep bauırına qısatın. Sonda deymin-au, Şayqınıñ e-eñ joğarğı dauısına ünimdi üş tınıs alıp barıp teñestiretinmin. «Didardı» salğanda… qwday saqtasın, aytatını joq…» – deytin ılği da.
Esine jii alıp, qaytalap ayta beretin, biz san ret tıñdağan Ğarifollanıñ bwl äñgimeleriniñ bir üzigi özine än «üyretken», «eñbegi zor», qimas tağı bir «wstazı» Qoybasqa da arnaluı kerek edi, estimedik.
4-DÄLEL. Qazaq radiosı qorınan alınğan Ğarifolla Qwrmanğalievtiñ 1975 jılı jurnalist, aqtöbelik Säbit Süleymenovke bergen swhbatı jeke arhivimizde saqtaulı. Sonda aytqan derekterinde de änşi aqsaqal: «Qızıqqan änşim Mwhittıñ balası Şayqı boldı. Şıntas Qarataev degen änşi boldı, Äbuğalidıñ Qwmarı, Sartay, Sartaydıñ balası Qwbayıs, Jarılqağan degen jırşılar boldı. Osılardı tıñdauğa qattı qwmarlandım», – dep özine ülgi bolğan änşiler men jırşılardıñ attarın atap, tüsterin tüstep aytqan. Mwnda da «wstazı» Qoybastı auzına almağan.
Bala kezinde didarın bir ret körgen sal Mwhit turalı jayttı, Qwmardı, Şotqara Sartaydı, Sartaydıñ balası Qwbayıstı, Jarılqağandı, Nwrmaqandı tıñdap, olardıñ jır aytuına eliktegenin, Şıntas pen Şayqığa erip änşilikti üyrengenin äñgimelegen Ğarifolla oñ men solın anıq ayıratın kezge jetkende özine «wstazdıq» etip, Adaydıñ änderin «amanattağan» Qoybastı wmıtıp, tis jarmay ketuiniñ sırı nelikten eken?!
Mwnıñ el bilmeytin qwpiyası bolsa Qoybastıñ rulastarı men A. Kömekov bwltartpas naqtı dälelderimen aşıp, ayğaqtap berer dep ümittenemiz.
2. QOYBAS 1897 JILI EMES, 1895 JILI TUĞAN!
Belgili jırşı Jetkizgen Seyitovtiñ qolında Aqtöbe oblısı Qobda audandıq arhivinen alınğan «Räsemennoy tizim» dep atalatın qwjatta latın äripterimen tüzilgen Qoybas turalı birer aqpar kezdesedi. Bılay dep jazılğan onda: «8. Auıldağı «Eñbekşi aday» kolhozınıñ jalpı jandarınıñ jasqa ayırğan esebi». Kelesi bette tablica jasalınıp, sonda är şañıraq bölek-bölek toptalıp, olardıñ atı-jönderi, jası jayında derekter berilgen. Bärin tizbektemey tek Qoybasqa qatıstı twstardı ğana wsınbaqpız, 1933 jılı qaraşanıñ 16-sında latın äripimen qağazğa büy dep tañbalanğan: «2) Jalbırwlı Qoybas, 38 jasta. Kelini Jamaş, 25 jasta. Wlı Dälinbay, (ekinşi buında ornalasqan besinşi ärip tüsiniksizdeu, «n» bolar dep joramaldadıq.-B.K.), 13 jasta. Wlı Raqım 1 jasta».
Qoybas 1933 jılı 38 jasta bolsa, onda «1897 jılı tuğan» dep jürgen mälimet – jañsaq! Keltirilgen arhivtik ayğaq onıñ 1895 jılı düniege kelgenin rastap, bekitip twr.
Tizimde äyeli – Jamaş «kelini» (kelini) delingen. 1908 jılı tuğan eken. Qağazğa tüsiruşiniñ kündelikti twrmıstağı ädetpen onı «kelin» dep körsetkeni añdaladı. Sebebi jalğız bwl emes, özge de otbasığa qatıstı mälimetterdiñ bärinde de tizimge engen äyelderdiñ esimderiniñ twsına «kelini» (kelini) degen söz tüzilgen.
Osı paraqta tañbalanğan Qoybastıñ ağası Täuirbalanıñ otbası jaylı derekti de keltire keteyik, bılay delingen: «7). Jalbırwlı Täuirbala, 50 jasta. Kelini Şorım, 32 jasta. Qızı Baltöre, 10 jasta. Wlı Bilal, 7 jasta».
Täuirbalanıñ qızı Baltöre 1933 jılı on jasta bolsa, tuğan merzimi – 1923 jıl.
Qoybastıñ tağdırına qatıstı Qojantay-Adaylar men A. Kömekov jalaulatıp jürgen osı Baltöreniñ äñgimesi qanşalıqtı ras, endi sonı barlap şığayıq.
3. TÄUİRBALAQIZI BALTÖRENİÑ DÄYEKSİZ ÄÑGİMESİ HAQINDA
1933 jılı qağazğa tüsirilgen derektegi esimi jaña atalğan Jalbırwlı Täuirbalanıñ qızı Baltöre Jienbay-Jemeney Balıqbaev degen kisige Qoybas turalı äñgimelepti. Sonı qağazğa tüsirip alğan Mañğıstau oblısı Qızan aulınıñ twrğını Iqsan Jwmasatov 2017 jılı säuirdiñ 13-inde äleumettik jelilerdiñ birinde (VKontakte. https: vk.com) jariyalaptı, qaz-qalpında wsınamız:«…Qarındasınıñ aytuınşa, Qoybas altı ağayındı eken. Qoybas qır mwrındı, qoy közdi, qandı sarı kisi bolğan. Älibi Jangeldin men Tobaniyaz Älniyazwlı adaylardı qonıstandıru üşin Aqtöbe oblısınıñ Terisaqqan, Qobda özenderiniñ boyınan jer alıp berip, sol betke 200 üy köşedi… (astın sızdıq.-B.K.) Adaydıñ Qojantay, Qalşa, Begimbet taqtaları bolıp, Terisaqqan boyında twraqtağan bwl köş äueli TOJ-ğa birigedi. Bwl seriktestik wlğaya kele «Wşqındı» wjımşarına aynaladı. Qojantay osı wjımşardıñ basqaruşısı bolıp qızmet isteydi. Jüre kele wjımnıñ atı özgerip, «Eñbekşi aday» atanadı. Osı qızmette jürgende bastığı Qoybastıñ özi qılıp, ağayındı altauın birdey wstap twtqındasa da aqtıñ otın aqımaq söndire almadı. Köp wzamay bäri de aman bosanadı».
Z. Ijanovtıñ «Tobaniyaz» degen eñbeginen (Almatı, 2016 jıl) alınğan derekterde Tobaniyazdıñ 1918-1923 jıldarı Aday uezdik revkomınıñ törağası qızmetin atqarğanı, 1924-1928 jıldarı uezdik salıq ispektorı bolğanı, 1929 jılı jeltoqsanda twtqınğa alınıp, 1930 jılı eñ auır ükim – atu jazasına kesilgeni aytılğan (Qarañız: Älniyazwlı Tobaniyaz. emura.kz)
Mwnı «Älniyazwlı Tobaniyaz turalı bilemiz be?» attı maqalasındağı (05.11. 2016. https://egemenkz) qızılqoğalıq Täjibay Janaevtıñ mına arhivtik deregi de ayğaqtaydı: «Delo po obvineniyu Alniyazova Tobaniyaza 1875 goda rojdeniya peresmotreno sudebnoy kollegiey po ugolovnım delam Verhovnogo Suda Kaz. SSR 8 fevralya 1962 goda. Postanovlenie bıvşey troyki pri P.P. OGPU v Kazahstane ot 9 oktyabrya 1930 goda i postanovlenie Prezidiuma Gurevskogo oblastnogo suda ot 3 yanvarya 1961 g. v otnoşenii Alniyazova Tobaniyaza omenit' i delo proizvodstvom prekratit' za otsutstviem vsego sostava prestupleniya – reabilitirovan. Direktor arhiva M.H. Abilova. Ispolnitel' G.T. Jakıpkalieva», – delingen onda.
«Wltşıl», «dindar» degen ayıptaularmen uezdik revkomnan bosap qalğannan keyin 1924-1928 jıldarı lauazımdı qızmette jürmegen, 1929 jılı twtqındalıp, 1930 jılı qwrban bolğan Tobaniyazdıñ özge öñirden rulastarına jer alıp berui – şübäli. Bwl ras jayt bolsa naqtılanıp, qwjatqa tüsken däleldermen şındığı bekitilui kerek.
Baltöreniñ aytuımen tarağan äñgime äri qaray bılay bayandaladı: «1933 jılı Qoybas Almatı filarmoniyasına şaqırıladı. …aytulı änşi atanğan Ğarifolla Qwrmanğalievtiñ jas kezi eken. Onı Qoybasqa şäkirt etip bekitedi. Sodan Qoybas Almatıda eki jılday bolıp elge qaytadı (astın sızdıq.-B.K.). Filarmoniya basşıları Qoybastı qimastıqpen şığarıp saladı. Özindik layıqtı sıy-siyapat jasaydı. Jaqsınıñ jauı köp boladı ğoy. Ökinişke oray, elge kelisimen tağı da wstaladı. Bwl jolı oğan «Tobaniyazdıñ senimdi serigi», «Tobaniyazdıñ aybaltasın wstağan» degen ayıptar tağılğan… Sol wstalğannan äueli Aqtöbege, odan äygili Karlagqa aydaladı. Onda eki jılday bolıp, aqırı Vladivostoktan bir şığadı. Qayda jürse de janınan qara dombırasın tastamaydı. Bir keremeti Vladivostok türmesiniñ bastığı qazaq, sonıñ işinde öziniñ Adayı bolıp şığadı da ol Qoybastı tanısa kerek (astın sızdıq.-B.K.). …Qoybas bir-eki kün demalıp, jaqsı kütim körgesin türme bastığınıñ qolqası boyınşa qısqa koncert beredi. …bwğan deyin köp qiındıq körip, arıp-aşqan esil azamat auruğa wşırap, köp wzamay türmede, tuğan jerden jıraqta köz jwmğan…
Qoybastıñ qarındası Baltöre Jetimek ruınıñ kelini eken. Sodan bir Jetimek şal (Vladivostoktan lager'den kelgen) osı jaydı Baltörege jılap otırıp, estirtken eken. Türme bastığı zamannıñ tarşılığı men türmeniñ zañına layıqtı bolmasa da eldiñ saltın saqtap, jeti adamğa jaña köylek beripti».
Qazaqta «Ötiriktiñ özine senbe, qisınına sen» degen söz bar. Baltöreniñ sözderine ilanar ek qisını kelip twrsa, alayda kümänge tolı. Tarihi derektermen üylespeydi, qayşı. Osı twrğıdağı dälelderimizdi wsınayıq.
1-DÄLEL. Qazaqstandağı alğaşqı filarmoniya Almatı şärinde 1935 jılı 14 qañtarda Qazaq SSR Halıq komissarları Keñesiniñ qaulısımen qwrılğan. Direktorı bolıp A. Jwbanov tağayındalğan. 1938 jılı jır alıbı – Jambıl Jabaevtıñ esimi berilgen (qazirgi Jambıl atındağı Qazaq memlekettik akademiyalıq filarmoniya.-B.K.) Bwl – öner tarihındağı aydan anıq belgili derek.
Demek, Qoybastı 1933 jılı äli aşılmağan filarmoniyağa şaqırtılıp, qızmet istegen deu – tük şındığı joq jalğan söz!
2-DÄLEL. Tarihtan jäne ayan, 1928 jılı tamızdıñ 27-inde Ortalıq Atqaru komitetiniñ törağası E. Ernazarwlı men Halıq komssarları Keñesiniñ törağası N. Nwrmaqwlınıñ qol qoyğan «İri bay şaruaşılıqtarı men jartılay feodaldardı tärkileu, jer audaru turalı» dep atalatın dekreti jariyalanadı.
Ğalım Ä. Twrsınbaev halıqqa orasan qasiret äkelgen osı dekretke qatıstı mınaday mälimetterdi aytadı: «Dlya provedeniya konfiskacii bayskih hozyaystva v aulah bılo organizovano do 300 komissiy, v kotorıe voşlo okolo 5000 predstaviteley trudyaşihsya» (Qarañız: Tursunbaev A. Pobeda kolhoznogo stroya v Kazahstane. – Alma-Ata: Kazahskoe gosudarstvennoe izdatelstvo, 1957. Str. 71).
Quğın-sürgin bastalıp, rulastarınıñ, jaqındarınıñ biri jılqısın, endi biri qoyın bağıp, künkörisi qıp otırğan tirşilik közi – baylardıñ mal-mülki talan-tarajğa tüsedi. Ğasırlar boyı qalıptasqan üyrenşikti şaruanıñ tärtibi bwzıladı. Berekesizdik jaylaydı. 1929 jılı elde bolğan 40 million bas maldan, 1932 jılı 6 millionı ğana qaladı (Qarañız: Santaeva K.T. Dästürli qazaq şaruaşılığın küyretu sayasatı. – Astana: «Ana til – Ata tarih» baspa-zertteu ortalığı» JŞS, 2007. 117-bet).
1932-1933 jıldarı qazaq jerin bastı sebebi osı oqiğa bolğan aştıq jaylaydı. Balapan basına, twrımtay twsına jan-jaqqa bosqan «aqtaban şwbırındı» ornaydı. Ärkimniñ tiri qaludan basqa oyı joq-tı. Qazaq dalasınıñ jartısına juığı bosap qaladı.
Mına derekte bılay delingen:«1933 jılı mamırda Avtonomiyalıq oblıstağı audandar basşılığı men GPU (Memlekettik sayasi basqarma) ökilderiniñ anıqtauları boyınşa qaraqalpaq jerine 47578 qazaq bosqındarı «antalay» engen eken. Olardıñ işinde 2357 qarausız balalar boladı» (astın sızdıq.-B.K.) (Qarañız: Ualtaeva A., Tälim A.U. Qazaqstan respublikası qaraqalpaqtarı arasındağı etno-mädeni ürdister. – Almatı: Ş.Ş. Uälihanov atındağı Tarih jäne etnologiya institutı, «Format-Print» baspası, 2020.-121 bet).
Keltirip otırğanımız – bir ğana mälimet. Dälel üşin. Qoldağı osı tärizdi basqa da derekterdiñ bärin tizip şığu – tap qazirgi mindetimizge jatpaydı.
Belgili aqın, türkitanuşı Oljas Süleymenov: «Mäskeuge barğan bette Lenin kitaphanasınan 1926 jılğı sanaqtıñ qorıtındıları jariyalanğan kitaptı tauıp oqığanmın. «Kazahi – samaya krupnaya turkoyazıçnaya nacional'nost' Sovetskogo Soyuza – 6 mln 200 tıs. çelovek» degen twsın köşirip alğanmın. Al 1939 jılı 2 million adam ğana qalğan (astın sızdıq.-B.K.). Mwnday qorlıqqa tek qoy minezdi juas halıq qana şıday aladı. Al biz jılqı minezdi halıq emes pe edik?!» – depti 2016 jılı mamırdıñ 27-inde Bayanauıl audandıq «Bayantau» gazetine (№22, (10725) bergen swhbatında.
Ötiriktiñ de şegi bar, 1932-1933 jıldarı orın alğan osınday qasiretti ahualda Halıq komissariatı filarmoniya aşıp, elden erek köñil bölip, Qoybastı izdeytindey jağdayda emes-twğın.
3-DÄLEL. Ğ. Qwrmanğalievtiñ Almatığa tübegeyli qonıs audaruı – 1934 jıldıñ qırküyek ayınıñ soñı. Ataqtı akter Qanabek Bayseyitov ol jayında bılay dep jazıp ketken: «Ğarifolla kelgen soñ koncertimizdiñ körki kire bastadı. Ol kelgenge deyin batıstıñ änderin bile bermeytinbiz. Onıñ biletin änderi swmdıq köp bolıp şıqtı, zertteuşiler talayın jazıp ta aldı Kezinde ol aytıp bergen köp änder «Qız Jibek», «Jalbır», «Er Tarğın» operalarına paydalanıldı» (Qarañız: Bayseytov Q. Qwştar köñil. – Almatı: «Jazuşı», 1977. 96-bet).
Ğarifolla tapsırğan osınşa änderi işinde «wstazı» Qoybas «üyretken» Aday ruınıñ tım bolmağanda bir äueniniñ opera repertuarına enbeui – köñilde şübä tudırıp, Baltöre men Amandıqtıñ sözderiniñ däyeksizdigin jäne ayğaqtap twr.
4-DÄLEL. Qojantay Qoybastıñ Almatıda «filarmoniyada» qızmet istegeni, 1936 jılı Mäskeude ötken qazaq mädenieti men öneriniñ on kündigine qatısqanı anıq bolsa öner korifeyleriniñ estelikteriniñ birinde onıñ esimi «şäkirti» Ğarifollamen qatar atalıp ötui kerek edi. Atalmağan.
Ahmet Jwbanov 1933 jılı Leningradta aspiranturada oqıp jürgen kezinde elge arnayı şaqırtıladı. Sodan ol ğwmırınıñ soñına deyin qazaq muzıkasınıñ käsibi deñgeyiniñ ösuine, zertteluine ölşeusiz zor üles qosadı. Artına qaldırğan birneşe eñseli eñbekteri bar. Onda tikeley özi kuä bolğan oqiğalar, darındı küyşiler men änşiler jaylı jan-jaqtı bayandağan. Atap aytsaq, «Qazaq kompozitorlarınıñ ömiri men tvorçestvosı» (1942), «Zamana bwlbwldarı» (1963), «Än-küy saparı» (1976), «Ösken öner» (1985), t.b.
Akademik A. Jwbanov ta bwl kitaptarınıñ birinde bolmasa birinde «filarmoniyada» qızmet istegen, Ğarifollağa Aday änderin «üyretken» Qoybastıñ da «eñbegine», änşiligine tänti bolıp, toqtalıp ötui tiis-twğın. Biraq auzına almağan. 30-jıldarı öner ieleriniñ tügelimen aralas-qwralas bolğan A. Jwbanov Qoybastı teatrdan, filarmoniyadan, ne sahnadan qalayşa kezdestirmegen, körmegen sonda?!
Sonımen osı keltirilgen pikirlerdi, derekterdi saralay kelgende mına aqiqatqa közimiz tolıq jetip otır:
a) Adaydıñ Qojantayınan tarağan atalastarınıñ jaqtarı talmay «Qoybas 1933 jılı Almatığa şaqırıladı, Ğarifollağa än üyretip, wstazdıq etken» dep nasihattap jürgen eş negizi joq äñgimeniñ äu bastağı «avtorı» – Täuirbalanıñ qızı Baltöre! Ol nemere ağası Qoybastıñ änşiligin basqalardan zor qıp körsetu üşin «…1933 jılı Qoybas Almatı filarmoniyasına şaqırıladı. …aytulı änşi atanğan Ğarifolla Qwrmanğalievtiñ jas kezi eken. Onı Qoybasqa şäkirt etip bekitedi. Sodan Qoybas Almatıda eki jılday bolıp elge qaytadı» degen jalğan derekti sanalı türde oydan şığarıp aytqan. Qojantaylardıñ, A. Kömekovtiñ, t.b. jalaulatıp jürgenderi – osı.
ä) Baltöreniñ kümändi sözin «ayğaq» qılğan A. Kömekov onı odan äri äsirelep, damıtqan. Onıñ: «1934 älde 1936 jılı (?) Mäskeude ötkiziletin mädeniet künderine Jürgenov Qoybastı da Aqtöbeden ala ketken… Jürgenov sonda aytıptı: «Qartaydıñ, jasıñ 60-qa, 70-ke (?) keldi, endi än sala almaysıñ, Adaydıñ änderin mına Ğarifollağa ber!» – degeni tük däleli de, qisını da joq janınan şığarğan bösteki sözder.
A. Kömekovtiñ «1934 älde 1936 jılı…» dep kümiljui – qazaq mädenieti men öneriniñ on kündigi ötken merzimdi anıq bilmeytindiginen.
Endi bile jürsin, «Socialistiçeskaya Alma-Ata» gazetinde TASS habarı jariyalanğan, onda bılay delingen: «Moskva, 10 maya (TASS). Segodnya so special'nım poezdom v Moskvu pribıl kollektiv artistov, muzıkantov, narodnıh pevcov i pisateley Kazahstana v koliçestve okolo 300 çelovek, kotorıe budut vıstupat' v Moskve v teçenie dekadı kazahskogo isskustva…» Bwl habar 1936 jılı mamırdıñ 11-inde jarıq körgen.
4. JIRŞI JETKİZGEN SEYİTOVTİÑ QAĞAZĞA TÜSİRGEN DEREKTERİ
Basqa da auız eki äñgimelerdegi änşi Qojantay Qoybas Jalbırwlına qatıstı aytılğan aqparlarda kereğar jayttar bar. Körsetip öteyik.
2019 jılı «Üş qiyan» baspasınan jarıq körgen «Iirim» attı kitabınıñ 91-betinde belgili jırşı Jetkizgen ağa Seyitov Aqtöbe oblısı Bestau aulına barğan saparın bılay dep bayandağan: «Osı auıldan men Adaydıñ ataqtı änşisi Qojantay Qoybas turalı derekter estidim. Sol küni jası jetpisten asıp, seksenge tayanğan, Qoybasqa nemere ağayın bolıp keletin ülken apaymen kezdestik. Ol:
– Qoybastıñ äkesi Jalbır degen kisi toğız äyel alğan adam. Qoybas – jeti ağayındı. 1932 jılı Qwlsarıda bizdiñ eldi jäne Qosbarmaq Pwsırman degen baydı kämpeske jasap, mıñ jılqısın tärkiledi. 500 üy Adaydı jer audarıp, osı jerge äkeldi. Artınan «Eñbekşi Aday» degen kolhoz qwrıldı. Qanşa bir jer ot, şöbi şüygin bolsa da, jılqı jarıqtıq jerine qaşıp, twrmadı. Sodan, 20 jılqı kem bolıp, Kete Jaqsılıqov Ömirzaq degen belsendi sol 20 jılqını Qoybastan körip, aqırı jalamen sottattı. Artınan «Aqtöbeniñ Qarğalı türmesinde jatır» degen habarı keldi. «Keyin Jamanqalada (Orskide) öldi» dep otıratın, ülken kisiler. Qoybas aqsarı öñdi, közi kök, kelisti adam edi. Men Qoybastı soñğı körgenimde 9 jasta edim. Talay aldında otırıp, änin tıñdadım, dauısı zor kisi edi – dep eske aldı. «Qoybastıñ «Qaragöz» degen äni bolatın, sonı aytıp köreyin» dep, «Qaragözdi» aytıp berdi. Bwl än bizge «Beriş Qazihannıñ äni» dep, belgili bolatın. Men birde Sarmanov Törebay qarttan: Siz Qazihannıñ qasında boldıñız, «Qaragöz» kimniñ äni deytin edi?» – degenimde: «Qaragöz» Qazihandiki emes, Qazihan osı ändi keremet orındaytın edi. Bwl Qojantay Qoybastıñ äni dep estigenmin» – dedi.
– Qoybasta er bala joq, Marjan degen jalğız qızı bolğan edi. Özi wstalıp jürgende, qaytıs boldı. 8-9 jasında (astın sızdıq.-B.K.). Sol Marjanğa şığarğan öleñi bar, bir-aq şumağı esimde qalıptı, – dedi közin körgen apamız.
Baradı auılım köşip Qarğalığa,
Japsam kilem jarasar arbalığa.
Qwday-au, qwdiretiñe tañ qalamın,
Ayrılıp Aq Marjannan qalğanıma.
– Bwl köp öleñ edi. Qoybastıñ Baltöre degen qarındası bar, 80-niñ üstine şıqtı, äli tıñ dep estimin, Qwlsarıda, 4-auılda twradı degen edi.
Qoybastıñ «Qamıs köl» degen de äni bar. Bwl öñirde olardı aytatın adamdar bolmağasın, wmıtılıp qaldı, – dedi keyuana».
Qoybastıñ nemere tuısı Jalğasbay Jalbırov (1965) oblıstıq «Aktyubinskiy vestnik» basılımına bergen öz derekterinde büy degen: «Zdes je, v Kobde, Koybas sozdal sem'yu, vzyav v jenı devuşku po imeni Jumaş iz roda alaş. U nih rodilis' dve doçeri i sın (astın sızdıq.-B.K.). Odnako, k bol'şomu goryu roditeley, vse deti skonçalis' vo mladençestve. Pryamıh potomkov u Koybasa net… I v 1937 godu ego zabrali snaçala v Aktyubinsk, a potom otpravili v Karlag. Tam ded provel dva goda, posle çego ego perevezli v tyur'mu vo Vladivostok…» (Qarañız: Sarieva B. Pamyat' o predke. // 31.05. 2022. avestnik.kz).
Derektegi «…vzyav v jenı devuşku po imeni Jumaş iz roda alaş» delingen joldarda jañsaqtıq bar. Qoybastıñ äyeliniñ esimi – Jwmaş emes, Jamaş. Ruı – Alaş emes, Alaşa.
Sonday-aq, bestaulıq keyuana bergen mälimettiñ de bir twstarı – şıtırman. Ol atağan Marjan ömirde bar bolsa esimi 1933 jılı qaraşanıñ 16-sında qağazğa qattalğan «8. Auıldağı «Eñbekşi aday» kolhozınıñ jalpı jandarınıñ jasqa ayırğan esebi» degen arhiv qwjatındağı tizimge enui tiis edi. Enbegen. Auızşa derek boyınşa bwl qız Qoybas wstalğan kezde ölse, onda äkesi 1933 jılğa deyin sottalğan. Tuısı J. Jalbırov aytqanday 1937 jılı emes. 1933 jılğı tizimde Qoybastıñ özi, äyeli – Jamaş, wldarı – Dälinbay men Raqım körsetilip, Marjannıñ enbeui – osınday pikirge äkeledi. Biraq bwl da naqtı emes, kümändi. Öz dolbarımız.
Qariyanıñ «Qoybasta er bala joq» deui – jañsaq! Olay emes ekenine arhivtik qwjat kuälik berip twr. Arada jetpis-seksen jılday uaqıt ötken kezde seksenge kelip, sanası salıqqan ol jañsaqtasuı, oqiğanıñ merzimin, t.b. almastırıp aytuı da äbden mümkin.
Al J. Jalbırovtıñ «Qoybastıñ eki qızı, bir wlı bolğan» degeni de arhiv qwjatındağı aqparmen mülde säykespeydi, qayşı! Mwnı sol bayağı Baltöreden alınğan senimsiz derektiñ biri dep tanıdıq. Öytkeni, odan neni estigenin sol qalpında I. Jwmasatovqa aytıp bergen J. Balıqbaev ta tap osı «mälimetti» äñgimesinde atap ötken eken.
J. Seyitov: «Jalbırdıñ Täuirbala men Qoybastan basqa da Ayjarıq, Esmwqan, Köşerbay esimdi balaları bolğan», – dep kuälik beredi.
Endi Jalbırwlı Qoybastıñ «halıq jauı» bop wstalıp, «türmede ölgeni» jaylı äñgimelerdiñ anıq-qanığına köşeyik.
5. QOYBASTIÑ 1937 JILI SOTTALĞANINA ARHIVTİK KUÄLİK JOQ
Täuirbalanıñ qızı Baltöreniñ aytuımen: «…elge kelisimen tağı da wstaladı. Bwl jolı oğan «Tobaniyazdıñ senimdi serigi», «Tobaniyazdıñ aybaltasın wstağan» degen ayıptar tağılğan… Sol wstalğannan äueli Aqtöbege, odan äygili Karlagqa aydaladı. Onda eki jılday bolıp, aqırı Vladivostoktan bir şığadı. …köp qiındıq körip, arıp-aşqan esil azamat auruğa wşırap, köp wzamay türmede, tuğan jerden jıraqta köz jwmğan», – dep tarağan sözderdiñ de şındıqqa janasatının ne janaspaytının teksereyik.
Orsk (Jamanqala) qalasınıñ twrğını Baqıtjan Nwrğaliev Resey memleketi arhivterine öziniñ atalası Jalbırwlı Qoybas jaylı derekterge izdeu salğan. Äreketi nätijesiz ayaqtalğan. Bwğan qaytarılğan mına jauaptar anıq dälel.
1-DÄLEL. Resey federaciyası İşki ister ministrliginiñ Primorsk ölkesi boyınşa basqarması 2022 jılı jeltoqsannıñ 5-inde B. Nwrğalievke mınaday jauap qaytarğan, bılay deydi: «Na Vaşe obraşenie soobşayu, çto v informacionnom centre UMVD, Rossii po Primorskomu krayu po uçetam osujdennıh, arestovannıh nahodivşihsya v ssılke, vısılke, na specposelenii, v trudovoy armii, v mestah lişeniya svobodı na territorii Primorskogo kraya Dauletov Koybas Jalbiroviç, 1897 goda rojdeniya, ne znaçitsya». Jauaptıñ soñına «Zamestitel' naçal'nika informacionnogo centra S.A. Kukota» dep qolın qoyğan.
2-DÄLEL. B. Nwrğaliev tek bir arızben şektelmegen, basqa da arhivterge hat jazıp, tağı da swrau salğan. Bwğan da «Glavnıy informacionno-analitiçeskiy centr Ministerstva vnutrennih del Rossiyskiy Federacii» dep atalatın qazınalıq mekemeden 2022 jılı jeltoqsannıñ 8-inde bılay degen jauap kelgen: «Centr arhivnoy informacii (Central'nıy arhiv MVD Rossii) «Glavnıy informacionno-analitiçeskiy centr Ministerstva vnutrennih del Rossiyskiy Federacii», rassmotren Vaşe obraşenie, soobşaet sleduyuşee.
V rezul'tate provedennoy poiskovoy rabotı po imeyuşimsya materialam ustanovleno, çto Central'nıy arhiv MVD Rossii arhivnıh dokumentov v otnoşenii Dauletova Koybasa Jalbiroviça, 1897 goda rojdeniya, urojenca sela Auızorpa (Kazba) Mangistauskiy oblasti Respubliki Kazahstan, na hranenii ne imeet i svedeniyami o primenenii repressii, areste, sudimosti, nahojdenii v mestah lişeniya svobodı, v ssılke, vısılke, na specposelenii i drugimi dannımi (v tom çisle o meste smerti i zahoroneniya) v otnoşenii ukaznnogo lica ne raspolagaet». Jauaptıñ ayağında «Zamestitel' naçal'nika Centra arhivnoy informacii (Central'nıy arhiv MVD Rossii) E.V. Naumetova» dep tañbalanğan.
3-DÄLEL. 2022 jılı jeltoqsannıñ 22-sinde, B. Nwrğalievke jäne bir jauap kelipti, mwnda da büy bayandalğan: «Centr arhivnoy informacii (Central'nıy arhiv MVD Rossii) federal'nogo kazennogo uçrejdeniya «Glavnıy informacionno-analitiçeskiy centr Ministerstva vnutrennih del Rossiyskoy Federacii», rassmotrev Vaşe obraşenie, soobşaet sleduyuşee.
V rezul'tate provedennoy poiskovoy rabotı po imeyuşimsya materialami ustanovleno, çto Central'nıy arhiv MVD Rossii arhivnıh dokumentov v otnoşenii Jalbirov Koybasa, 1897 goda rojdeniya, na hranenii ne imeet i svedeniyami o primenenii repressii, areste, sudimosti, nahojdenii v mestah lişeniya svobodı, v ssılke, vısılke, na specposelenii i drugimi dannımi (v tom çisle o meste smerti i zahoroneniya) v otnoşenii ukazannogo lica ne raspolagaet» Bwl jauaptıñ soñına da «Zamestitel' naçal'nika Centra arhivnoy informacii (Central'nıy arhiv MVD Rossii) E.V. Naumetova» dep qol qoyılğan.
Minekey, barşamız kuä bop otırmız, Qoybastıñ «halıq jauı» bop wstalıp, Aqtöbeniñ türmesine tüskenin, odan Karlagqa jiberilgenin, soñında Vladivostokta ölgenin bayandaytın naqtı arhivtik derekter joq.
Sonımen Baltöreden bastau alğan sözderdiñ negizsizdigi däleldenip, onıñ aytıp ketkenderi öte kümändi, aqiqattan alıs äñgimeler ekeni belgili boldı. Mwnı älginde esimi atalğan Qoybastıñ nemere tuısı Jalbırov Jalğasbaydıñ oblıstıq «Aktyubinskiy vestnik» basılımında jariyalanğan mına sözderi de aqi-taqi bekitip twr: «Napravlyali zaprosı vo vse strukturı Kazahstana i Rossii. Odnako v materialah arhiva, sudebnoy sistemı, prokuraturı net nikakih svedeniy o Koybase Dauletove…» (Qarañız: Sarieva B. Pamyat' o predke. // 31.05. 2022. avestnik.kz).
6. «JAYMA QOÑIR» KİMNİÑ ÄNİ?
Bloger A. Bitan taratqan video-tüsirilimde A. Kömekov: «Sügir jırşınıñ «İşinde men Adaydıñ Sügir edim…» dep bastalatın tolğauınıñ melodiyası Mwhittıñ «Jayma qoñırımen» wqsas», – deydi. Aytıp, dälel qıp körsetip otırğanı – jañalıq emes. Bwl – halıqtıq sipattağı äuenderde jii wşırasıp otıratın wqsastıq. Muzıka ğılımında jan-jaqtı anıqtalğan. Bayanday keteyik. Äytpese «Mwhittiki dep jürgen «Jayma qoñırdıñ» äueni Sügirdiki eken, Amandıq däleldep berdi» dep keybir parıqsızdar «alaqaylap» börkin aspanğa atıp şığa kelui äbden mümkin. Sanasız tobırlar jaylağan bwl zamanda bärin kütuge boladı. Öytkeni, bwrında da osı ändi keybir äsire ruşıldar Adaydıñ jeti qayqısınıñ biri – Ädil Öteğwlwlına da (1869-1931) tañıp, böriniñ artınday biraz şulağan-dı. Bwğan säl keyinirek toqtalamız.
Batıs aymağınıñ äuenderinde tarmaq pen bastapqı qos bunaq kölemindegi äuenniñ saqtaluına, yağni wqsastıqtardıñ kezdesip otıratınına muzıkatanuşı ğalım Baqıt Twrmağambetova mınaday naqtı mısaldar keltiredi: «Aqswñqar», «Dossorda şay qwyadı Güljan, Sara» jäne «Jıloy» änderiniñ bastapqı tarmaqtarı (soñğı eki änniñ ayaqtauşı joldarı da) birdey [B 24, 28]» (Qarañız: Twrmağambetova B.J. Qazaqstannıñ Batıs aymağınıñ än mädenieti. Monografiya / B.J. Twrmağambetova. – Almatı: «Tau-Samal», 2009. 146-bet).
Tağı da ol kuälik tartadı bılay dep: «Ayşanıñ «Ämirhanı» men Bilektiñ «Soqır qız äni» [BÖDÄT] ülgileriniñ qos bunağı birdey [B 44, 60] (Qarañız: Twrmağambetova B.J. Qazaqstannıñ Batıs aymağınıñ än mädenieti. Monografiya / B.J. Twrmağambetova. – Almatı: «Tau-Samal», 2009. 146-bet).
Jä, jaqsı. Ğalım B. Twrmağambetovanıñ mwnday taldauın keltire bersek edäuir…
Begendik wlı Sügir jırşı 1894 jılı Mañğıstau tübeginde Ögiz-Örleu degen jerde düniege kelgen. 30-jıldarı halıqqa ökimettiñ zorlıq-zombılığı küşeygen kezde Horezm jaqqa qonıs audaradı. Ataqonısına 1968 jılı oralıp, 1974 jılı köz jwmğan.
Ğarifolla Qwrmanğalievtıñ orındauındağı radio, küytabaqtar arqılı sovet däuirinde qazaq jwrtına keñ tarağan Mwhittıñ «Jayma qoñırınıñ» äuenine Sügir jırşı da qattı äserlengen tärizdi, jadında ornığıp qalğan osı melodiyanıñ keybir twstarın negizge alıp, kökeyine oralğan basqa da dıbıstarmen özara üylesimdiligin köñilimen jobalap, bir-birimen jañaşa qabıstırıp şıqqan. Osılayşa ekpini, dıbıstıq ölşemderi birşama özgeriske tüsken, biraq Mwhittıñ «Jayma qoñırı» äueniniñ jalpı nobay-elesin saqtağan äuez bop ornıqqan.
Mañğıstaulıq Qazihannıñ (1899-1977) «Aqswr atı» men jırşı Berik Jüsipov orındaytın Sır boyınıñ «Bozbalasınıñ» äuenderiniñ ön boyınan da ap-anıq añğarılıp twradı mwnday jaqındıq, mwnday wqsastıq.
Tipti beridegi Ğarifollanıñ «Jas ömirin» salıstırıp qarağanda ondağı keybir dıbıs tizbekteriniñ Qayıptıñ «Jadau kögine» jaqın keletin twstarı da bar. Alayda bwlardıñ äuendik qwrılımdarına egjey-tegjey oy jügirtip, zerdelese ekeuiniñ bir-birinen mülde bölek bitimde qalıptalğanına köz jetedi.
A. Kömekovtiñ bügejektep ayta almay, «Mwhittıñ «Jayma qoñırınıñ» äueni Sügirdiki edi» degen işki emeurinimen işara jasap, «aşıp otırğan» «jañalığınıñ» anıq şındığı – osı. Bwl – muzıka teoriyasın meñgergen, halıqtıq ülgidegi äuenderdiñ tabiğatın qapısız ayırıp, taldap, jiktey biletin qwlağı saq änşilerge bwrınnan belgili jağday.
Sonımen sözdiñ tüyinine köşsek, keltirilgen mısaldar, dälelder Sügir jırşınıñ «İşinde men Adaydıñ Sügirimin…» dep bastalatın tolğauınıñ äuezine halıq kompozitorı Mwhit Meralwlınıñ (1841-1918) «Jayma qoñırınıñ» äuenin wstın etip, paydalanğanın tolıq däleldep twr.
Jaña ayttıq, «Jayma qoñırdı» bwrın Ädil degen änşige tañıp edi dep. Bwğan da keñinen toqtala keteyik. Sanası tüzu, oyı sergek, şındıqqa bas ietinder bile jürsin.
«Qazannan qaqpaq ketse, itten wyat ketedi». Mañğıstaulıq Altınbek Tilegenov degen: «…bwrın Mwhittıñ äni dep jürgen «Jayma qoñır» äni Ädil Öteğwlwlıniki ekeni anıqtalğanın men «Adaydıñ jeti qayqısı» kitabına notağa tüsirip, Ädildiñ äni ekenin jazğanmın» (astın sızdıq.-B.K.), – depti mangystaumedia.kz saytında jarıq körgen tarihi mälimettermen, şındıqpen eş wştaspaytının «derekterge» qwrılğan «Qojantay Qoybas Jalbırwlı» attı «maqalasında» (26.02. 2018 jıl). Tük şimirikpesten.
Mwnısı qanşalıqtı ras, derekközderdi şolıp ötelik endi. Şığarma 1960 jılı baspadan şıqqan «Mwqit Meralıwlı. Änder» atalatın jinaqqa engizilip, «avtorı Mwqit» dep körsetilgen (nazarğa wsınılğan 1-2 suretterge qarañız). Sözderi bılay:
«Täkappar nege kerek pasıq kisi,
Oynaydı közin qısıp ğaşıq kisi.
Bildirgen köñil sırın işaralap,
O-dağı ğaşıqtıqtıñ basıtqısı.
Täkappar nege kerek menmen kisi,
Öleñdi nege aytpasın bilgen kisi.
Alıstan swlu körkiñ köz tartqanday,
Qasıñnan nege ketsin kelgen kisi» (Qarañız: Mwqit Meralıwlı. Änder. Notağa tüsirgen B. Erzakoviç. Qwrastırğan M. Mayçekin. Qazaqtıñ memlekettik körkem ädebiet baspası. Almatı – 1960. 20-bet).
Mwnda Ğarifolla Qwrmanğaliev «Jayma qoñırdı» Mwhittiki dep orındağan, ändi notağa tüzgen muzıkatanuşı ğalım B. Erzakoviç te avtorın solay körsetip, tañbalağan.
Tağı da ayğaq keltireyik. «Jayma qoñır» Almatı şaharınan 1968 jılı jarıq körgen «Halıq kompozitorlarınıñ änderi» attı kitapqa da engizilip, Mwhit än-öleñderiniñ qatarında twr. Mwnıñ şumaqtarı bılay delinedi:
«Täkappar nege kerek pasıq kisi,
Oynaydı közin qısıp ğaşıq kisi.
Bildirgen köñil sırın işaralap,
O dağı ğaşıqtıqtıñ basırtqısı.
Täkappar nege kerek menmen kisi,
Öleñdi nege aytpaydı bilgen kisi?!
Alıstan swlu körkiñ köz tartqanday,
Qasıñnan nege ketsin kelgen kisi» (Qarañız: Qazaq änderi. 3 tomdıq. Almatı. «Jazuşı», 1968. T. 2. Halıq kompozitorlarınıñ änderi. 141-bet).
Birer sözderinde ğana özgeşelikteri bar «Jayma qoñırdıñ» qolımızdağı Ğarifolla Qwrmanğalievtiñ orındauında üntaspağa jazılğan şumaqtarı bılay:
«Täkappar nege kerek menmen kisi,
Öleñdi nege aytpaydı bilgen kisi?!
Alıstan swlu körkiñ köz tartqanday,
Qasıñnan nege ketsin kelgen kisi.
Täkappar nege kerek pasıq kisi,
Oynaydı közin qısıp ğaşıq kisi.
Oyımnan kündiz-tüni eş ketpeysiñ,
Ol-dağı ğaşıqtıqtıñ bir belgisi».
Ğarifolla Qwrmanğaliev «Jayma qoñırdı» barlıq şäkirtterine «Mwhittıñ äni» dep üyretti. Tele-radio qorına, küytabaqtarğa da solay jazdırıp qaldırdı.
Älginde ayttıq, Qazaq radiosı qorınan alınğan Ğarifolla Qwrmanğalievtiñ 1975 jılı aqtöbelik, jurnalist Säbit Süleymenovke bergen swhbatı jeke arhivimizde saqtaulı dep. Sonda änşi qart: «Şayqıdan alğaş üyrengen änderim «Didar», «Kökayday». Şıntastan Mwhittıñ (astın sızdıq.-B.K.) «Ülken aydayın», «Kişi aydayın», «Aynamközin», «Jayma qoñırın», (astın sızdıq-B.K.) «Pañköylegin» üyrendim», – dep ap-anıq qıp aytqan.
Qazaq muzıkasınıñ şoñ janaşırı, etnograf A. Zataeviç «Jayma qoñırdı» 1920-1923 jıldar aralığında, yağni, bwdan 102-105 jıl bwrın notağa tüsirgen, sonan soñ onı 1925 jılı Orınbar şärinde basılıp şıqqan «1000 pesen kirgizskogo naroda (napevı i melodii)» degen kitabına engizgen. Keyin bwl eñbektiñ atauı «1000 pesen i kyuev kazahskogo naroda» dep tüzetilip, birneşe ret jarıq kördi.
Sonda A. Zataeviç osı kitabında «Jayma qoñırğa» qatıstı mınaday derek qaldırıptı: «Odno iz izvestneyşih pesen Muhita, osobenno lyubimaya ego mnogoçislennımi poklonnikami» (astın sızdıq.-B.K.) (Qarañız: Zataeviç A.V. 1000 pesen i kyuev kazahskogo naroda. Almatı: Dayk-Pres, 2004. Str. 414).
Bwl ändi orındap beruşi turalı da bılay dep naqtı mälimet bergen: «Murat Karataev (Mwrat Qarataev), sın Bahitjana K. sm. Prim. 148), molodoy kazahskiy intelligent, v vısşey stepni simpatiçnıy i kul'turnıy çelovek. Horoşiy znatok staroural'skih pesen, on mog i obeşal dat mne mnogo interesnıh soobşeniy, po vozvraşenii iz Taşkenta, kuda vıezjal na korotkoe vremya. No uvı – eto korotkoe vremya okazalos' dlya nego veçnost'yu, tak kak, priehav na mesto, on zabolel posledovatel'no: tifom, vospaleniem poçek i plevritom, i umer! Mne ostalos' zanesti v nastoyaşiy sbornik tol'ko te 4 zapisi, kotorıe ya uspel sdelat' vo vremya naşego edinstvennogo mimoletnogo seansa» (Qarañız: Zataeviç A.V. 1000 pesen i kyuev kazahskogo naroda. Almatı: Dayk-Pres, 2004. Str. 414).
Mwrat orındağan «Jayma qoñırdıñ» äueniniñ notasın nazarğa wsınıp otırmız. A.V. Zataeviç tüzgen. Onıñ bwdan basqa da bergen änderi – Mwhittıñ «Ahauı», «Aqsaq qız», «Örleşi».
«Sal Mwhit wrpaqtarı men tuğandarı haqında» degen ataumen «Aqtöbe» gazetinde kölemdi zertteu maqalamız (10.08. 2006 jıl) jarıq körgen edi, sondağı keybir mälimetterdi ıqşamdap wsına keteyik. Bilmeytinder bile jürsin esine saqtap.
Kişi jüzdiñ hanı Äbilqayırdıñ altı balasınıñ twñğışı – Nwralı han. Nwralı hannan tarağan otız wldıñ biri – Qaratay swltan. Qaratay swltan on perzent süygen. Onıñ Aydarhan esimdi äyelinen – Erkinäli, Qwmaş tuadı. Erkinäliden – Meralı, Meralıdan – halıq kompozitorı, änşi Mwhit öredi.
Qaratay swltannıñ Beysäli (1821-?) degen tağı bir balasınan Däuletjan tuğan. Däuletjannan – Baqıtjan.
Baqıtjan 1860 jılı düniege kelgen. 1886-1890 jıldarı imperatorlıq Sankt-Peterburg universitetiniñ zañ fakul'tetinde bilim alıp, osı oqu ornın «ISPU. 1890. Karataev» dep betine atı-jöni jazılğan altın medal'men tämamdaydı.
B. Qarataev universitetti bitirgesin Bilik aytuşı senattıñ ekinşi departamentinde qızmet atqarğan. Keyin Gruziyanıñ Kutaisi qalasında 1897 jılğa deyin tergeuşi boladı. 1907 jılı Oral oblısınan ekinşi Memlekettik dumağa deputattıqqa saylanadı. Orıs şaruaların qazaq jerine köşirudegi maqsat-müddege, zañsızdıqqa qarsı twradı…
B. Qarataev 1934 jılı opat boladı. Mürdesi – Aqtöbe qalasında «Gormolzavodtıñ» janındağı ziratta. Aytpağımız, A. Zataeviçke Mwhittıñ «Jayma qoñırın» jazdırğan Mwrat Qarataev – osı Baqıtjannıñ tuğan wlı.
Halıq kompoztorı Mwhit pen Baqıtjan Qarataev üş, al onıñ balası Mwrat tört atadan tuısadı. Ädildiñ «äni» «Jayma qoñırdı» osı sebepten tuıstığına tartıp, Mwhitqa telip jibergen be sonda, bwdan 102-105 jıl bwrın?!
Rulastarı «Jayma qoñırdıñ» Mwhittıñ äni emes, Ädildiki ekenin anıqtap berer bälkim. Keltirgen dälelderimizdi tügeldey teriske şığarıp. Bwltartpas ayğaqtarımen.
7. SOÑĞI SÖZ
Sözimizdiñ tüyinine köşeyik endi. Täuirbalanıñ qızı Baltörede, A. Kömekovte altı alası, bes berisimiz joq. Ne öştigimiz joq. Wstazımız Ğarifolla Qwrmanğalievtiñ öner jolındağı tarihına, aydan anıq aqiqatqa qiyanat jasalıp jatqasın ünsiz qala almadıq. Pikirimizdi bildirdik. Dälelderimizdi wsındıq, taratqan sözderiniñ şındıqtan mülde alıs jatqan jalğandığın bayandap. Tarih eşkimniñ basıbaylı menşigi emes, aytqanım qisınsız bolsa da aqiqat bop qabıldanuı kerek, özgermey solay qaluı tiis deytin. Bwğan enjar, has nadan ğana bas izep, könui mümkin. Esi tüzu adam mwnday aua jayılğan jügensizdikke köz jwmıp otırmauı tiis dep bilemiz.
Däleldeudi qajet etetin pikir (tezis) özara logikalıq baylanısı bar, şındığı anıq faktilermen, argumenttermen, däleldermen ayğaqtaluı tiis. Ökinişke qaray, qazir ruşıldıqtıñ mibatpağına batıp, äbden bılğanğan tobırdıñ öz atalastarın ne babaların kötermelep bösken, eş däleldemesi joq sasıq sandıraqtarın «aqiqat» dep qabıldau – keñ etek aldı. Qalıptı ädetke aynaldı. Bılayğı qarapayım jwrttıñ ekşep tekserip otırmaytının, sene beretinin, qarsı uäj aytpaytının jaqsı bilgendikten. Eşteñe tüsinbese de, özderine qatısı bolmasa da daurığa qoştap, bwğan aydaladan dalaqtap qosıla ketetin sanası jarımjan tasırlar qanşama…
Bwl sın maqalamızdı söz wğatın, şındıqtı moyınday biletin ökinişke qaray, büginde qarası tım az qalğan şağın qauımğa oy tastau üşin tüzdik. Qoybas jaylı naqtı aqiqattı bilsin dep. Kökeylerine tüye jürsin dep. Häm jalğandıqtan saqtandırıp.
Eske tağı bir salıp öteyik, A. Kömekovtiñ bwrında da wsınılğan naqtı dälelderge toqtamay Qoybas Jalbırwlı turasında qoymastan örşelenip, qaytalap ayta beretini – toñmoyındıqpen eldi qaytkende de öz ötirigime ilandıramın degen tübi şiki köñirsik äñgimeler. Aqırette swrauı barın wmıtıp, qarttıqtı alqımdasa da.
Böribay KÄRTEN,
Aqtöbe qalası.
Pikir qaldıru