كوز قاراس تاريح قازاق شەجىرەسى
تاريح عىلىمى قازىر ەزوتەريكالىق توپتاردىڭ مەنشىگىندە
kerey.kz
شىعىستانۋشى-تاريحشى ءومىر تۇياقبايدىڭ بۇرىندا دا «قازاققا قانداي تاريح كەرەك؟ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە جاسالعان تاريحي ميستيفيكاتسيالار حرونيكاسى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىن (22.05. 2025. Zhasalash.kz) وقىپ ەم. ريزا بولعام.
جاقىندا ءو. تۇياقبايدىڭ «قازاقستاندا تاريحي بۇرمالاۋلار مەن ميفتەرگە توسقاۋىل قويۋدىڭ جولدارى» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) اتتى تاعى ءبىر ماقالاسىمەن جانە تانىستىق. وتە وزەكتى ماسەلەنى كوتەرىپتى. تاريحتا ورىن الىپ جۇرگەن جاعىمسىز جايتتار تۋراسىندا وي تولعاپتى. جۋرناليستەردى، بلوگەرلەردى ايىپتاپتى. تاريحتان ارنايى كاسىبي دايىندىعى جوق، ءبارىن ءبۇلدىرىپ بولدى دەپ. كەلەڭسىزدىكتى توقتاتۋدىڭ ناقتى جولدارىن ۇسىنىپتى. بۇعان دا كوڭىلىمىز بەك تولدى.
ايتسە دە تاريحتى بۇرمالاۋعا، ءوز وتىرىكتەرىن ناسيحاتتاۋعا تەك جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر عانا ەمەس، «ارنايى كاسىبي دايىندىعى بار» «تاريحشىلاردىڭ» دا «زور ۇلەس» قوسىپ جاتقانىن بايانداپ، ايتىلعان پىكىردى ودان ءارى ءوربىتىپ، جالعاستىرايىق.
قازىر وزدەرىن «كاسىبي تاريحشى» سانايتىن، «قازانشىنىڭ ەركى بار، قايدان قۇلاق شىعارسا دا» دەگەن قاعيدانى بەرىك ۇستانعان شارلاتاندار كوبەيدى. قيالدارىنان ءتۇرلى «وقيعالاردى» ويلاپ تاۋىپ، ايدان انىق اقيقاتتى ەش شىمىرىكپەستەن بۇرمالاپ، سولارىن كەڭىنەن ناسيحاتتاپ ءجۇر.
جالعان جايتتاردىڭ كەيبىرى ءتىپتى مەكتەپتىڭ تاريح، بيولوگيا، ادەبيەت وقۋلىقتارىنا دا ەنىپ كەتتى. تەرىس تاربە بەرىپ، بالالاردىڭ ساناسىن ءوستىپ وتىرىكپەن ۋلادى. بۇعان «سەگىز سەرى باھرامۇلى»، «شيپاگەرلىك بايان»، «تولىباي سىنشى ۇلى قوجابەرگەن جىراۋ»، «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمشە شەيىن…»، ت.ب. ءسوزىمىزدىڭ دالەلى.
«ارنايى كاسىبي دايارلىعى بار» «تاريحشىلار» بۇل وتىرىكتەردىڭ اشكەرە بولۋىن قولداۋدىڭ ورنىنا كەزىندە استىرتىن ءتۇرلى بوگەسىندەر جاسادى.
ءبىز رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە ماسەلە ەتىپ كوتەرىپ، قۇزىرلى ورىندارعا بىرنەشە جىل تىنباستان قايتا-قايتا شاعىمدانىپ، ايتىسىپ-تارتىسىپ ءجۇرىپ، بۇلاردىڭ كەيبىرىن وقۋلىقتاردان ارەڭ دەگەندە الدىردىق. كەزىندە جازعان ارىزدارىمىزدىڭ، ولاردىڭ قايتارعان جالتارما جاۋاپتارى قولىمىزدا، ساقتاۋلى تۇر…
تاريحشىلار تاراپىنان شىندىق دەپ تانىلىپ، وسى كۇنى كەڭىنەن ناسيحاتتالىپ جۇرگەن جالعان دەرەكتەردىڭ بىرقاتارىنا جالپىلاما شولۋ جاسالىق ەندى.
وتە كۇماندى، ناقتى دايەكتەرى جوق بۇلانتى، اڭىراقاي، «وربۇلاق» «شايقاستارى»، «ءۇش ءجۇز باس قوسىپ وتكىزدى» دەلىنەتىن «ورداباسى»، «قاراقۇم» «قۇرىلتايلارى»، «تابىن بوكەنبايدىڭ قاراۋىل شوقىسى»، ت.ب. تۋراسىنداعى وتىرىكتەر – «ارنايى كاسىبي دايارلىعى بار» قازاق تاريحشىلارىنىڭ «ەڭبەكتەرى». بۇلار – سولاردىڭ جاۋاپسىزدىعىنان، ءبىلىم ورىستەرىنىڭ تارلىعىنان، ورەسىزدىگىنەن ورىن العان جايتتار…
سوۆەت وكىمەتى ورناعاننان كەيىن وقۋلىقتار جازۋ، قازاق تاريحىن قاتتاۋ جۇمىستارى قولعا الىندى. بۇلاردىڭ بىرقاتارىن دارىگەرلەر س. اسفاندياروۆ، ح. دوسمۇحامەدوۆ، تەمىرجول ينجەنەرى م. تىنىشپاەۆ سىقىلدى ت.ب. تۇلعالار اتقاردى. ارينە، ولار بۇرىن-سوڭدى مۇنداي جاۋاپتى ىستەردى اتقارماعان، ماشىقتارى جوق-تىن. ۇسىناتىن تەزيستەرىن دايەكتەيتىن ارگۋمەنتتەرى مەن فاكتىلەرى، دالەلدەمەلەرى دە تىم از بولاتىن. ءتىپتى جوقتىڭ قاسى ەدى. تاريحقا قاتىستى ويلارىن، بولجامدارىن، تۇجىرىمدارىن قولدارىنداعى بار مالىمەتتەرىمەن ايعاقتاپ، ءتۇزىپ شىققان. بارىمەن بازارلاپ. و زاماندا كەمشىلىكتەرىن ساراپتاپ، تەكسەرەتىن كاسىبي تاريحشى ماماندار دا جوق كەز-ءتىن. بىراق بۇل – سول ءداۋىر ءۇشىن ەلەۋلى وقيعا، جەتىستىك ەدى.
التىن وردا ىدىراعان سوڭ جان-جاققا ءبولىنىپ، ءبىر بولىگى وزبەك قۇرامىنا ەنگەن الشىن تايپاسىنان شىققان سامارقان ءامىرشىسى بايحودجا ۇلى ءجالاڭتوس جونىندە، «اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسىنىڭ مەرزىمى، بۇلانتى، اڭىراقاي «شايقاستارى»، «ورداباسى» جيىنى جايىندا ولار جاساعان دايەكسىز جورامالدار اتاقتارىنان ات ۇرىككەن، زور سانالعان تاريحشىلار تاراپىنان جان-جاقتى ەكشەلىپ، تەكسەرىلمەگەن. كەرىسىنشە، ءارى قاراي اسىرەلەنىپ، اركىم ءوزىنىڭ جالعان دەرەكتەرىمەن تولىقتىرىپ، وتىرىكتەرىمەن جاماي تۇسكەن.
اتالعان بۇل تۇلعالاردىڭ جاڭساق پىكىرلەرىنە بايلانىستى سىني ماقالالار جازعان ەك، سولاردىڭ كەيبىرىن اتاپ وتەيىك:
ا) «اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسى 1723 جىلى ەمەس، 1722 جىلى بولعان! // e-history.kz. 23.10. 2023;
ءا) ءباھادۇر يالانتۋش ء(جالاڭتوس) راسىندا وزبەكتىڭ الشىن رۋىنان! // madeniportal.kz. 21.04. 2024;
ب) بۇلانتى-اڭىراقاي شايقاستارى: جالعانى مەن شىندىعى. // kerey.kz. 09.06. 2025.
سونداي-اق، شاكەرىم قاجىنىڭ، ا. لەۆشيننىڭ ەڭبەكتەرىندەگى ناقتى دايەگى جوق كەيبىر قاتە پايىمدار دا كەيىنگى جاڭساق پىكىرلەرگە نەگىز بوپ ءجۇر. مۇنى دا جان-جاقتى قايتا قاراپ، ەكشەۋ كەرەك دەپ سانايمىز.
بۇگىنگى تاريحشىلاردىڭ ايتارى دا، جازارى دا 18-عاسىر كەزەڭىندەگى وتىرىك-شىنى ارالاس وقيعالار توڭىرەگىندە. جوڭعارلاردىڭ كورسەتكەن «ءزابىرى»، سولارمەن سوعىسقان ءار رۋدان شىققان باتىرلاردىڭ «قاھارماندىعى» جايلى. قازاقتىڭ تاريحى تەك وسى داۋىردەن باستالاتىن سىقىلدى. ءارى قاراي بارمايدى.
ايتا كەتەيىك، تاريحقا قاتىستى زەرتتەلمەي جاتقان كۇردەلى سالا كوپ-اق. سونىڭ ءبىرى – نوعايلى ءداۋىرى. وسى تاقىرىپقا دا نازار اۋدارۋ كەرەك ەدى. بىراق تاريحشىلاردىڭ جوڭعار كورسەتكەن «ءزابىر» تۋراسىندا، وعان «اتويلاپ» قارسى شاپقان حاس باتىرلاردىڭ ەرلىگىن اسىرەلەپ تولعاعان، ۇزىنسونار «جىر-جەلىسىنىڭ» تاۋسىلار ءتۇرى جوق ءازىر…
اقيقاتىندا ارحيۆتىك دەرەكتەرگە مۇقيات زەر سالساڭىز بۇگىندەرى ىزا-كەكپەن، ۇلكەن وكىنىشپەن، اۋىر كۇرسىنىسپەن قايعىلانىپ تاريحشىلار بايانداپ جۇرگەن «جاۋىز جوڭعارلاردىڭ» قازاق ورداسىنا سونشالىقتى قاۋىپتى جاۋ بولماعانىن اڭدايسىز. رەسەي مەن تسين يمپەرياسىنىڭ قاسىندا.
ابىلقايىردىڭ «1726 جىلى بۇلانتىدا ءۇش جۇزدەن قۇرالعان اسكەرگە قولباسشىلىق ەتۋى»، «اڭىراقايدا ۇرىس دالاسىن تاققا تالاسىپ، تاستاپ كەتۋى»، ت.ب. نەگىزسىز اڭگىمەلەر. وتە كۇماندى بۇل دەرەكتەر – ەتنوگراف ءا. ديۆاەۆتىڭ «كوك-كەسەنە» دەگەن شاعىن اڭىزى بويىنشا م. تىنىشپاەۆ جاساعان دايەكسىز ءجاي دولبارلار-تىن.
وسى كۇنى دە قازاقتىڭ ماقتان كورەتىن ەرتەدەگى كوشپەلى ءومىرى، حاندارىمىزدىڭ اينالاسىنداعى وزگە تۇركى جۇرتتارعا دەگەن وكتەمدىگى، ولارمەن ورتاق ءتىل تابىسا الماۋى، تۇراقتى اسكەر ۇستاپ، قارۋ-جاراقتى جەتىلدىرۋگە ۇمتىلماۋى ھام رۋلاردىڭ ءبىر ورتالىققا باعىنباعان الاۋىزدىعى، ت.ب. وتارعا ءتۇسۋدىڭ باستى سەبەبى بولعانىنا ناقتى ايعاق.
ابىلقايىر حان تۇسىندا ەدىل قالماقتارى مەن قازاقتار اراسىنداعى «سوعىس» ناپولەون مەن كۋتۋزوۆتىڭ قالىڭ قولمەن بەتپە-بەت كەلگەن قاندى قىرعىن شايقاسىنداي دارەجەدە بولماعان. نەمەسە سۋۆوروۆتىڭ. ارا-تۇرا ءتيىپ قاشىپ قانا سوققى بەرىپ وتىرعان. تۇتاس قالماق جۇرتىنا ەمەس. بولەك-بولەك شەتتەۋ كوشىپ-قونىپ جۇرگەن ۇلىستارىنا. تۇتقيىلدان. ونىسى بارىمتا سيپاتىندا عانا وتكەن. بالا-شاعاسىن تۇتقىنداپ، مالدارىن ايداپ كەتۋ سياقتى.
بىرىڭعاي جاۋلاسا دا بەرمەگەن. كەي ۋاقىتتاردا تاتۋ بولىپ تا جۇرگەن. ءبىر قىزىعى، جاسالعالى جاتقان بارىمتادان امان قالۋ ءۇشىن ءبىر-بىرىنە الدىن الا استىرتىن حابار جىبەرىپ، ساقتاندىرىپ وتىراتىن دوستىق سيپاتتاعى قازاقتار مەن قالماقتاردىڭ ەكى جاقتا دا بولعانى كەي دەرەكتەردە ايتىلىپ قالادى.
قازاق ورداسىنىڭ قالىڭ اسكەر جيناپ، جوڭعارعا قارسى قىرعىن مايدان اشىپ، سوعىسقانى جايىندا مالىمەت وتە از. ءبىردى-ەكىلى ونداي ارحيۆتىك دەرەكتەر كەزدەسكەنمەن قايسىسىنىڭ جەڭگەنى، قايسىسىنىڭ جەڭىلگەنى اشىپ ايتىلماعان. بەلگىسىز. بىراق بۇلار «تاريحشىلار» تاراپىنان جالعان دەرەكتەرمەن تولىقتىرىلىپ، باياندالعان…
جالپى نازارعا ۇسىنىلعان تەزيس ارگۋمەنتتەرمەن ناقتىلانادى. بۇل – كەز-كەلگەن پاندەگى تالاپ. ەش ەرەكشەلىگى جوق، تاريح عىلىمىندا دا تاپ سولاي.
ارگۋمەنت (دالەلدەمە) دەگەنىمىز – لوگيكا عىلىمىنىڭ ەرەجەسى بويىنشا دالەلدەۋدى قاجەت ەتىپ تۇرعان تەزيستىڭ (پىكىردىڭ) راستىعىن ايعاقتاپ، جان-جاقتى اشىپ بەرەتىن نەگىز نەمەسە العىشارت. بۇلار ەش قايشىلىقسىز ءبىرىن-ءبىرى قۋاتتاپ، ءوزارا لوگيكالىق تىعىز بايلانىستا تۇرۋى شارت، وسى جاعدايدا عانا شىعارىلاتىن قورىتىندىنىڭ، ياعني تەزيستىڭ – شىندىعى كۇمانسىز دالەلدەنەدى.
بۇل جايتتاردى نەگىزگە الساق قانداي دا ءبىر تەزيستى (پىكىردى) دالەلدەۋ ءۇشىن ايعاققا ۇسىنىلاتىن ارگۋمەنتتەرگە قويىلاتىن مىناداي قاتاڭ تالاپتار بار ەكەن:
ا) ارگۋمەنتەردىڭ اقيقاتتىعى دالەلدەنەتىن تەزيسكە تاۋەلسىز بولۋى كەرەك;
ءا) ارگۋمەنتتەردىڭ جيىنتىعىنان قاجەتتى تەزيس تۋى ءتيىس.
بىراق بۇل تالاپ-شارتتاردى الدىمەن «كاسىبي دايارلىقتان وتكەن» «تاريحشىلار» ساقتامايدى. ساقتامايتىن سەبەبى قيسىنىمەن ويلاۋ قابىلەتتەرى، ماشىقتارى وتە كەمشىن. «كاسىبي دايارلىعى» شالا، ناشار بولعاندىقتان. مالىمەتتەردىڭ اقيقاتتىعىن جان-جاقتى تەكسەرمەيدى، تاريحتا وتكەن وقيعالارعا، اقپارلارعا سىني كوزقاراسپەن قارامايدى. جاعداياتتىڭ سەبەبىن، سالدارىن، ءمانىن، ت.ب. اشپايدى. ارحيۆتىك دەرەكتەردى قۇر تىزبەكتەپ كورسەتۋدىڭ توڭىرەگىندە ءجۇر. سونىسىن عىلىمدا تاۋ قوپارعانداي كورەدى. ءوزىن سوعان نىق سەندىرگەن.
جانە ايتا كەتەر ءبىر جايت. ءى. ەسەنبەرليننىڭ «الماس قىلىش»، «قاھار»، «جانتالاس» اتتى ەڭبەكتەرى، م. ماعاۋيننىڭ «الاساپىران»، ءا. كەكىلباەۆتىڭ «ۇركەر»، «ەلەڭ-الاڭ» دەگەن كىتاپتارى تاريحي كەزەڭدەرگە ارنالىپ جازىلعان. كوركەم شىعارمالار. مۇنداعى وقيعالار، ادامداردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى جازۋشىلاردىڭ وي-قيالدارىنان تۇزىلگەن. ناقتى دالەلدەرگە، دەرەكتەرگە جاتپايدى. قاراپايىم جۇرتتى بىلاي قويعاندا، وسىلاردى ايعاققا تارتاتىن «عالىمداردى» دا كوردىك. تاريح عىلىمىنىڭ دەڭگەيىن بىلە بەرىڭىز وسىدان-اق…
كەيبىر پارىقسىز دۇمشەلەر ويلاپ جۇرگەندەي، تاريح ەشتەڭەگە قاتىسسىز جەكە دارا تۇرعان ايرىقشا عىلىم ەمەس، ول – پانارالىق بايلانىستاعى سالا. مۋزىكادان دا، گەوگرافيادان دا، ەتنوگرافيادان دا، فولكلوردان دا، ادەبيەتتەن دە، تىلدەن دە، ت.ب. ىرگەسىن مۇلدە اۋلاق سالا المايدى. ولاي بولۋى مۇمكىن دە ەمەس. باسقالارى دا كەرىسىنشە سولاي، تاريحسىز – جۇتاڭ. ءمانسىز. مۇنى تارقاتىپ ايتسا ۇزاق اڭگىمە. بۇل – سوڭىراتىن بولەك قاۋزالاتىن تاقىرىپ…
ەستۋىمىزشە، كوپ تومدىق قازاق تاريحىن جازۋ قولعا الىنىپتى. بىراق جاڭا ءبىز اتاپ وتكەن جايتتار ەسكەرىلىپ، سونى كوزقاراسپەن، جاڭا پايىممەن قاراستىرىلىپ، تۇزەتىلىپ، كەرەمەت بوپ شىعاتىنى وتە كۇماندى…
نيدەرلاندتىق تاريحشى يوحان حەيزينگا بىلاي دەپتى: «يستوريچەسكايا ناۋكا، ناحودياششاياسيا ۆو ۆلادەني ەزوتەريچەسكوگو كرۋگا ۋچەنىح، – ۆەشش نەنادەجنايا» (قاراڭىز: حەيزينگا ي. Homo Ludens; ستاتي پو يستوري كۋلتۋرى. / پەر.، سوست. ي ح 35 ۆستۋپ. ست. د.ۆ. سيلۆەستروۆا; كوممەنت. د. ە. حاريتونوۆيچا – م.: پروگرەسس-تراديتسيا، 1997. ستر. 123.).
بۇل پروفەسسور جامبىل ارتىقباەۆتىڭ اۋدارماسىندا بىلاي: «عالىمداردىڭ ەزوتەريكالىق توبىنىڭ مەنشىگىنە ءتۇسىپ قالعان تاريح عىلىمى – سەنىمسىز دۇنيە».
«ەزوتەريكا» دەگەنىمىز – ماگيانىڭ استرولوگيا، پالمولوگيا، باقسىلىق، كورىپكەلدىك، نۋمەرولوگيا، ساۋەگەيلىك سىقىلدى تۇرلەرىمەن اينالاسۋشىلار. بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى دا وزگەلەردى ءارتۇرلى ايلا-شارعىمەن، قۇيتىرقى كولگىر امالدارىمەن وزىنە تابىندىرىپ، سەندىرە الادى.
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قازاق تاريحى مىنە، وسىنداي شارلاتانداردىڭ شىرماۋىنا ءتۇسىپ قالدى. ءتۇرلى جولدارمەن «كانديداتتىقتى»، «دوكتورلىقتى» قورعاپ العان كەيبىر «كەزدەيسوق عالىمدار» يوحان حەيزينگا ايتقانداي، وزدەرىنىڭ ىشكى ماقساتتارىنا، ياعني، جەرشىلدىككە، رۋشىلدىققا، ت.ب. ورايلاستىرعان بۇرمالاۋشىلىقتارى مەن وتىرىكتەرىنە قاراپايىم جۇرتتى ۇيىتىپ، يلاندىرۋعا ارقيلى «ادىستەرمەن» جۇمىستاناتىن ەزوتەريكالىق توپتار قۇرىپ العان. ولار جىمىسقىلىقپەن تىنىمسىز ارەكەت ۇستىندە.
بۇعان جان-جاقتى زەردەلەپ، اشكەرە ەتكەن «سەگىز سەرى باھرامۇلى»، «تولىبايسىنشى ۇلى قوجابەرگەن جىراۋ»، «ءۇش ءجۇزدى بىرلىككە شاقىرعان» قاراقۇم «قۇرىلتايى»، «تابىن بوكەنبايدىڭ قاراۋىل شوقىسى» تۋراسىنداعى، ت.ب. سىن ماقالالارىمىزدى ەل نازارىنا جاريالاۋ كەزىندە، ولاردىڭ تالاماق بوپ ءار تۇستان گيەناداي شۋىلداپ شىعا كەلگەنىندە كوز جەتكىزگەن ەك.
«ەت ساسىسا تۇز سەبەسىڭ، تۇز ساسىسا نە سەبەسىڭ؟!». ايتپاعىمىز، فالسيفيكاتسيانىڭ، ءتۇرلى وتىرىكتەردىڭ تىيىلماۋىنىڭ نەگىزگى ءبىر سەبەبى تاريح عىلىمىن وسى ەزوتەريكالىق توپتاردىڭ مەنشىكتەپ العاندىعىنان.
حوش، ءسوزىمىزدى وسى تۇستان قايىرايىق. كەيىن كەڭىنەن كوسىلىپ، جىلىكتەپ وتىرىپ ايتپاقپىز، تاريحتاعى باسقا دا بىلىقتاردى.
سونىمەن پىكىرىمىزگە سەبەپ بوپ وتىرعان «قازاقستاندا تاريحي بۇرمالاۋلار مەن ميفتەرگە توسقاۋىل قويۋدىڭ جولدارى» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) اتتى ماقالاعا ورالايىق. وندا ايتىلعان مىنا جايتتار ىسكە اسسا تاريحتا ورىن الىپ جاتقان كەلەڭسىزدىكتەردى جويۋدىڭ ناقتى قادامى بولار ەدى:
ا) ءو. تۇياقبايدىڭ «بۇرمالانعان دەرەكتەردىڭ ورىن الۋىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن قۇرامىنا بىلىكتى تاريحشىلار، ارحيۆشىلەر، فيلولوگتار، تاعى باسقالارى ەنگەن ساراپتامالىق جانە قاداعالاۋ كوميسسياسىن قۇرۋ اسا قاجەت دەگەن» ۇسىنىسى ناقتى اقيقاتقا اينالۋى كەرەك;
ءا) سونداي-اق، عالىم جانە اتاپ كورسەتكەندەي، ISBN جان-جاقتى، ابدەن ەكشەلىپ تەكسەرۋدەن وتكەن، كەلتىرىلگەن ءار دەرەگىنىڭ انىقتىعى، بۇرمالانباعاندىعى، فالسيفيكاتسيادان تازا ەكەنى راستالعان ەڭبەكتەرگە عانا بەرىلۋى ناعىز ادىلدىك بولار ەدى;
ب) عالىمنىڭ وسى ۇسىنىستارى ءتيىستى قۇزىرلى ورىندار تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، ىسكە اسقان جاعدايدا تاريحي ەسكى جازبالارداعى مالىمەتتەرگە، ارحيۆتىك دەرەكتەرگە قايشىلىعى بار داۋ تۋدىرىپ جۇرگەن مونوگرافيالار، باسقا دا كىتاپتار تىزىمگە الىنىپ، جالعاندىق ءارى قاراي جالعاسا بەرمەۋى ءۇشىن جاراقسىز دەپ تانىلۋى كەرەك;
ۆ) «زەرتتەۋلەرى scopus بازاسىنا ەنگەندەر عانا عىلىمي دارەجەنى، عىلىمي اتاقتى يەلەنە الۋى كەرەك» دەگەن پىكىر دە نەگىزگى بۇلجىماس تالاپ-شارتقا اينالۋى قاجەت-اق.
عىلىمداعى فالسيفيكاتسيانى وسىنداي امالدارمەن عانا اۋىزدىقتاۋعا بولادى. ءھام بۇل – ترايباليستەردىڭ ءوز رۋلاسىن نە اتاسىن باسقادان ءبىتىمى بولەك، ەرەكشە باتىر، ەل باسقارعان دانا، اۋليە قىلىپ اسىرەلەپ، تاريحي ناقتى دەرەكتەردى بۇرمالاپ ەنگىزىپ جۇرگەن كىتاپتارىنا توسقاۋىل قويۋدىڭ ءبىر جولى. سونداي-اق، عىلىمي دارەجەلەرىن بەتكە ۇستاپ، «مەن ءبارىن بىلەمىن، ءبارىن مەن بىلەمىن»، «تەك مەنىكى ءجون» دەپ كوكىرەك سوعىپ، ويلارىنا كەلگەنىن ىستەپ، اۋا جايىلىپ كەتكەن كەيبىر كوتەرەم تاريحشىلارعا دا بوگەسىن، ۇلكەن سوققى بولماق.
ءبورىباي كارتەن،
اقتوبە قالاسى.
پىكىر قالدىرۋ