1950 جىلى 22 شىلدەدە الماتى وبلىسىنىڭ قاسكەلەڭ قالاسىندا تۋعان. الماتى قالاسىنداعى مەملەكەتتىك حورەوگرافيالىق ۋچيليششەسىن تامامداعان، ۇستازى مارات مۋنتين. 2000-2013 جج. ارالىعىندا – ك. بايسەيىتوۆا اتىنداعى ۇوبت بالەت ترۋپپاسىنىڭ باس بالەتمەيستەرى بولعان. 2007 جىلدان بالەت بايقاۋلارى حالىقارالىق فەدەراتسياسىنىڭ، حورەوگرافتاردىڭ حالىقارالىق وداعىنىڭ مۇشەسى. ب. اسافەۆتىڭ «باقشاساراي بۇرقاعى»، پ. چايكوۆسكيدىڭ «ششەلكۋنچيك» جانە «اققۋ كولى»، ل. مينكۋستىڭ «بايادەركا»، ا. اداننىڭ «جيزەل» بالەتتەرىنىڭ قويۋشى بالەتمەيستەرى، تاعى دا وپەرالارداعى بي نومەرلەرىن، بىرنەشە حورەوگرافيالىق مينياتيۋرالاردى ساحنالاعان.

-بوريس اسافەۆتىڭ «باقشاساراي بۇرقاعى» حورەوگرافيالىق پوەماسىن نيكولاي ۆولكوۆتىڭ ستسەناري بويىنشا 1934 جىلى بالەتمەيستەر روستيسلاۆ زاحاروۆ دۇنيگە اكەلگەنى بەلگىلى. بالەتتىك سپەكتاكلدىڭ جاڭا رەداكتسياسىنىڭ قويۋشى اۆتورىنىڭ ءبىرى ءوزىڭىزسىز. سپەكتاكلدە وزگەرىستەر بولا ما؟

— بۇرىنعى كيروۆ اتىنداعى تەاتردا ر. زاحاروۆ قويعان كەرەمەت «باقشاساراي بۇرقاعى» بالەتى بۇگىنگە دەيىن ساحنادان تۇسپەي كەلەدى. ارينە، قازىرگى زاماننىڭ تانىمىنا جانە ۇلتتىق مەنتاليتەتكە قاتىستى كوپ نارسەنى وزگەرتۋگە تۋرا كەلدى. سالت پەن ءداستۇر، قازاقى كوزقاراسقا ەكشەپ، ىقشامداپ ۇسىنىپ وتىرمىز. وسىلايشا ءبىز پودنوسپەن ءبيدى، گەرەيدىڭ ەكىنشى ايەلىنىڭ ءبيىن، گورەمدەگى تاڭ جانە كۇڭدەر كورىنىسىندە جاڭا بي قويدىق. الەمدىك حورەوگرافيانىڭ جاۋھارىنا اينالعان كەيىپكەرلەر – ماريا، زارەما، ۆاتسلاۆ، گەرەي جانە ءنۇرالي وزگەرتىلگەن جوق. بۇعان دەيىن اتالعان بالەتپەن جۇمىس جاساعاندا كەڭەستىك ءستيلدى ۇستاناتىنبىز. ەندى ستسەنوگرافياسى مەن كوستيۋمدەرى كوركەم كەلەتىن سپەكتاكلىمىزدى الەمدىك ستاندارتقا سايكەستەندىرگىمىز كەلەدى. قويىلىمدى دايىنداۋ وڭايعا سوققان جوق، كوپ ويلاندىق، تولعاندىق. سپەكتاكلدەگى كەڭەستىك يدەيا توڭىرەگىندە شوعىرلانعان ارتىق-اۋىسىن الىپ تاستاپ، ءوزىمىزدىڭ قازاقى بولمىسقا، تاريحقا نەگىزدەپ قايتا اكەلدىك. ا. پۋشكيننىڭ تۇپنۇسقا پوەماسىنىڭ ءوزىن كەڭەس ۋاقىتىندا ساياسي جۇيەگە ىڭعايلاپ قويىلعان بولاتىن. ا. پۋشكين ءوز ەڭبەگىندە تاريحي كەيىپكەر حان كەرەيدى قازاق دەپ جازباعان، موڭعول-تاتار دەپ كەلتىرگەن. سوندىقتان كورەرمەندەر ءوز باعاسىن بەرەدى، دەگەنمەن ازداپ قوبالجۋ بار. ەڭ سوڭعى نوتاعا دەيىن بيلەپ شىققاندا عانا دەمىمىزدى تەرەڭ شىعارۋعا بولادى. بىراق دايىندىعىمىز جوعارى دەپ ايتا الامىن.

-تۇرسىنبەك اعا، ءبارىمىزدى ەلەڭ ەتىكىزىپ وتىرعانى، ەرتەڭگى بالەتتىڭ تۇساۋكەسەرىندە ءوزىڭىز باس پارتيادا، گەرەي حاننىڭ رولىندە وينايدى ەكەنسىز؟ قوبالجۋ، تولعانۋ بار ما؟

-بۇيىرسا، ءيا، ەرتەڭ باس پارتيادا ويناعالى وتىرمىن. قوبالجۋ بار. وسىنداي ۇلكەن ساحنادا جاستاردىڭ الدىنا شىعۋ دەگەن وتە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك، سىن ساعات. ويتكەنى قازىرگى جاستاردىڭ كوزقاراسى مۇلدەم وزگەشە. وتە قوبالجۋلىمىن، ايتكەنمەن دايىنمىن. سەبەبى 35 جىل وسى پارتيانى ساحناعا الىپ شىعىپ، سومداعان ءوزىممىن، جاستارعا كورسەتكەن ءوزىممىن.

-رەسەيدىڭ حالىق ءارتىسى، «استانا وپەرا» بالەتىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى التىناي اسىلمۇراتوۆا بۇل قويىلىمعا تەاتردىڭ ءۇش جەتەكشى ءسوليستىن دايىنداپ وتىر ەكەن. الايدا زارەما پارتياسى وتە قيىن دەپ وتىر قاي جاعىنان بولسىن. زارەمانى قالىپتاستىرعان ءبيشى تاتيانا ۆەچەسلوۆا دەڭگەيىندە ءبىزدىڭ قىزدار باس پارتيانى جەتكىزە الا ما، قانشالىقتى قاۋقارلى؟

-ءبىزدىڭ بەتكە ۇستار قىزدارىمىزدىڭ ەكەۋىنىڭ دە دايىندىعى وتە جوعارى. ايگەرىم بەكەتاەۆانىڭ سۇلۋ دا سىمباتتى بەت الپەتىنىڭ ءوزى-اق تارتىپ تۇرادى. ەرتەڭ سپەكتاكلگە كەلسەڭىز كورەسىز. اكتەرلىق دارىنى جۇرەگىنەن توگىلىپ تۇرادى. حاريزما ءار ادامدا بولا بەرمەيدى. ساحناعا شىعا كەلگەندە ءمادينا مەن ايگەرىم ەرەكشە سۇلۋلانىپ، جارقىراپ كەتەدى. سول سەبەپتى دە ءبيشى قىزداردى وسىنداي رولدەرگە تاعايىنداپ وتىرمىز. ارتقان جۇگىمىزدى ولار كوتەرەدى دەپ ويلايمىز.

-جالپى بۇل قويىلىمعا قانشا ۋاقىت دايىندالدىڭىزدار؟

-ءتورت ايداي ۋاقىت كەتتى. دايىندالىپ ءجۇرىپ تە اتى اڭىزعا اينالعان حورەوگراف يۋري گريگوروۆيچتىڭ «جاڭعاق شاققىش» سپەكتاكلىن قويدىق. سونىمەن ەرتەڭگى بولاتىن بالەتتە پانتوميماعا دا دەن قويىلعان. وقيعا پولشادا جانە باقشاسارايدا XVIII-XIX عاسىرلار ارالىعىندا ءوربيدى. قويىلىمعا قاتىساتىن 92 ادام – بارلىق سوليستتەر، كوردەبالەت، ميمانس ارتىستەرى. سپەكتاكلگە «استانا وپەرا» بالەتتىك ترۋپپاسى تولىعىمەن قاتىسادى دەۋگە بولادى.

-كومپوزيتور بوريس اسافەۆ جازعان مۋزىكاسى سول كۇيىنشە قالا بەرە مە، الدە وزگەرتتىڭىزدەر مە؟

-مۋزىكاسى وزگەرىسسىز قالا بەرەدى. «باقشاساراي بۇرقاعى» سپەكتاكلىنىڭ الەمدىك ساحنالاردى باعىندىرعانىنا 80 جىلعا جۋىقتادى. كومپوزيتور بوريس اسافەۆتىڭ جازعان مۋزىكاسى ادەيى حورەودراماعا شاقتالعان، ياعني ونىڭ ساحنالىق ءتىلى ەرەكشە، ايقىن ءارى تۇسىنىكتى. «باقشاساراي بۇرقاعىنىڭ» جاڭا رەداكتسياسىنىڭ قويۋشى ديريجەرى – قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى ايدار ءابجاحانوۆ. قويىلىمدى كورىپ بارىپ قانا باعا بەرۋگە بولادى.

-ۇلتتىق مەنتاليتەت دەمەكشى، وتكەندە «استانا وپەرانىڭ» ساحناسىندا ب. ەيفماننىڭ «رودەن» بالەتى بولدى. قويىلىم بارىسىندا سكۋلپتوردىڭ ەڭبەكتەرىنە نەگىزدەلگەن كورىنىستەر قويىلدى. مىسالى ءمۇسىنشىنىڭ «پوتسەلۋي» اتتى تۋىندىسى. نەمەسە ساحنادا ءبيشى كويلەگىن سىپىرىپ تاستاپ، جۇگىرىپ جۇرگەن كورىنىستەرى كەي كورەرمەندەرگە ۇناي قويماعانى شىندىق. جالپى بالەتتىك ءبيدى ۇلت مىنەزى مەن تانىمىنا يكەمدەۋ كەرەك سياقتى ما، قالاي ويلايسىز؟

-ادەپسىزدەۋ بولىپ كورىنەتىن كورىنىستەر ەرتەڭگى بالەتتە بولمايدى. بالەتمەيستەر رەتىندە بۇل ب. ەيفماننىڭ «رودەنى» زاماناۋي مودەرن ەكەندىگىن ايتايىن. بالەت ەرەكشە مازمۇندى حورەوگرافياسىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازاقي، اۋىلدان كەلگەن قازاقتارعا كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن، ال قالالىق جەردەگى جاستاردىڭ قابىلداۋىنا جاقىن بولادى. ەگەر دە بالەتتىڭ اتى «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» بولاتىن بولسا ادەپسىز دۇنيەلەر بولمايتىن ەدى. تۋعاننەن بەرى ءبىز ولاردىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ وستىك. وگيۋست رودەن فرانتسيانىڭ اتاقتى ءمۇسىنشىسى، قويعان اۆتور رەسەيدىكى. فرانتسياداعى مادەنيەت دەگەن ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزگە قاراعاندا الدە قايدا جاتىر، ولاردان وتە ارتتامىز. ولاردىڭ قابىلداۋى وتە جوعارى. ءبىزدىڭ تەاترىمىزدىڭ ەڭ ءبىرىنشى ماقساتى كورەرمەن تالعامىن كوتەرۋ، ولار فرانتسۋز بالەتىن، امەريكان بالەتىن اجىراتا بىلسە دەيمىن. قازىر بالەت الەمىندە «قازاق بالەتى» ۇعىمى پايدا بولدى. ءبىزدىڭ سپەكتاكلدەرىمىز، قانداي دا ءبىر نومەرلەر بولماسىن، ول ورىنداۋشىنىڭ كوزقاراسى، اكتەرلىق شەبەرلىگىمەن ايشىقتالىپ تۇرادى. «قىپشاقتار ءبيىن» شەتەلدىك گاسترولگە اپارعاندا، سىرت ەلدەگى كورەرمەن تاڭعالدى. وتاندىق بالەتىمىزگە جاناشىر بولىپ جۇرگەن ازاماتتار قازىرگى تاڭدا قازاق بالەتىن قالىپتاستىرا الدى. «كارلو فەليچە» تەاترىنا يتاليانىڭ گەنۋيا قالاسىنا شاقىرتۋ الدىق. سونداعى ەل-جۇرت ءبىزدىڭ ارتىستەرىمىزدىڭ بىلىكتىلىگىن، دەڭگەيىنىڭ جوعارىلىعىن ايتىپ تامساندى. بۇل – قازاق بالەتىنىڭ جەڭىسى.

-اعا، وندا وتكەنگە ءبىر كوز تىكسەك. ءبىر سۇحباتىڭىزدا اكەڭىزدىڭ ءسىزدىڭ ساحناداعى ءبيىڭىزدى بىردە-ءبىر رەت كورمەدى دەپ ەسكە الىپسىز. اكەڭىز قارسى بولعان بولسا، بۇگىندە ايتۋلى جەتىستىككە جەتىپ وتىرعان بالەت ونەرىنە قالاي كەلدىڭىز؟

-اكە-شەشەم 7 جاسىمدا ينتەرناتقا بەرىپ، ۇكىمەت باعىپ-قاعىپ جاتىر دەپ سەنىپ تاپسىردى. ال حورەوگرافيالىق ۋچيليششەگە 11 جاسىمدا باردىم. شارا جيەنقۇلوۆا اپايىمىز مەنى 700 ادامنىڭ اراسىنان ۋچيليششەگە ىرىكتەپ الدى. الماتى ۋچيليششەسىنە بارلىق وبلىستاردان تابانىن توزدىرىپ ءجۇرىپ جيناپ، وقىتىپ شىعارعان ءبىرىنشى ءبولىمى ءبىزدىڭ توپ ەدى. «رەكورد» دەگەن كىشكەنتاي تەلەديداردى بىردە قاراپ وتىرىپ، «اققۋ كولى» بالەتىندە بيلەپ جاتقان ماحمۇد ەسەمباەۆتى كورىپ، بالەتكە دەگەن ىقىلاسىم اۋىپ، جانىما جاقىن سەزىلدى. ءسويتىپ قۇلشىنىسپەن العا ۇمتىلا ءتۇستىم. ۋچيليششەدەن كەيىن اباي اتىنداعى ماوبت-دا ەڭبەك ەتە باستادىم. مەنىڭ بالەتكە دەگەن ىنتىقتىعىم العاش كورگەندەگىدەن ەش كەمىگەن ەمەس قازىر دە. تىنباي ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقانىما بيىل 45 جىل تولادى. دەگەنمەن، وسى بالەتكە كەلگەنىم اكە-شەشەمنىڭ ارقاسى عوي دەپ ويلايمىن. سول داۋىردە بالەت قوعامعا جات ونەر بولسا دا، ولار ىشتەي مەنىڭ قالاۋىمدى، تالپىنىسىمدى جوققا شىعارمادى. كەزىندە استانادا شارا جيەنقۇلوۆا اپامىزدىڭ اتىنداعى بالەت مەكتەبىن اشقىم كەلەتىندىگىن ايتقان بولاتىنمىن. ەستۋىمشە جاقىندا بي اكادەمياسى اشىلۋى كەرەك. سول اكادەمياعا شارا جيەنقۇلوۆانىڭ اتى بەرىلۋى مۇمكىن، ءالى انىق ەمەس.

-اڭگىمەڭىزگە راحمەت، ەرتەڭگە باس پارتيانى ءساتتى الىپ شىعۋىڭىزعا تىلەكتەسپىز!

سۇحباتتاسقان ايا ءومىرتاي، BAQ.KZ