Қазақстан экономикасы неге осал?

قازاقستان ەكونوميكاسى نەگە وسال؟

| May 29, 2015

بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، ەكونوميست، بولاتحان تايجان اتىنداعى قوردىڭ پرەزيدەنتى مۇحتار تايجاننىڭ ويىنشا قازاقستان تەڭگەنىڭ دەۆالۆاتسياسىنا بارۋ كەرەك. بۇل ماسەلەنى نەعۇرلىم سوزا بەرسەك، سوعۇرلىم كوپتەگەن شىعىندارعا ۇشىرايمىز. الايدا دەۆالۆاتسيانى وركەنيەتتى قوعام رەتىندە حالىققا الدىن الا ءتۇسىندىرىپ، دايىنداپ بارىپ جۇرگىزگەن ءجون. ونىڭ باعالاۋىنشا الەۋەتى زور بولا تۇرا، قازاق مەملەكەتى ءالى كۇنگە شەيىن زور مۇمكىندىكتەرىن ءتيىستى دارەجەدە پايدالانا الماي وتىر. بۇنىڭ باستى سەبەبى مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تومەن ساپاسىندا. اتاپ ايتقاندا ماسەلە كوپشىلىك دامۋ باعدارلامالارىنىڭ اياقسىز قالۋىندا، لاۋازىم يەلەرىنىڭ جاۋاپسىزدىعىندا، ءادىل باسەكەلەستىكتىڭ تاپشىلىعىندا جاتىر. ۇلكەن قالەتىلىكتىڭ ءبىرى – بۇل وتاندىق بيزنەستىڭ شىن مانىسىندە تاۋەلسىز ەمەستىگىندە جانە“سامرۇق –قازىنا” سياقتى قاجەتى شامالى بيۋروكراتيالىق ورتالارعا باعىنىشتى بولۋىندا. تيىسىنشە جاقىندا عانا قابىلدانعان “100 ناقتى قادام” جوسپارىنىڭ ىسكە اسۋى كۇمان تۋعىزادى. ارينە، جاعدايدىڭ وسىلايشا جالعاسۋى قازاقستانعا كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. ال ەندى الەمدىك نارىقتا مۇناي باعاسىنىڭ تومەندەۋى، قازاقستاننىڭ حالىقارالىق سانكتسيالار قۇرساۋىندا وتىرعان رەسەيگە دەگەن تاۋەلدىلىگىنىڭ ارتۋى، قىتايدىڭ قارجى كوزدەرىنە بايلانىپ قالۋى سياقتى ۇردىستەر بۇنداي تاۋەكەلدەردى ۋشىقتىرتىنى ءسوزسىز. ولاردى ەڭسەرۋ ءۇشىن قازاقستان مەيلىنشە قىراعى دا سارابدال ساياسات ۇستانۋى قاجەت جانە ەڭ الدىمەن ءوز كۇشىنە سەنۋى ءتيىس.

“احيللەسوۆا پياتا” ەكونوميكي كازاحستانا

يزۆەستنىي وبششەستۆەننىي دەياتەل، پرەزيدەنت فوندا يم. بولاتحانا تايجانا، ەكونوميست مۋحتار تايجان ۋبەجدەن، چتو كازاحستان دولجەن پويتي نا دەۆالۆاتسيۋ ناتسيونالنوي ۆاليۋتى تەنگە. ي چەم رانشە، تەم لۋچشە. ودناكو پروۆوديت دەۆالۆاتسيۋ نەوبحوديمو تسيۆيليزوۆاننو، پرەدۆاريتەلنو رازياسنيۆ ەتۋ مەرۋ وبششەستۆۋ، پودگوتوۆيۆ ليۋدەي. پو ەگو منەنيۋ، كازاحستان، وبلادايا گرومادنىم پوتەنتسيالوم، ۆسە ەششە نە ۆ سوستوياني ۆوسپولزوۆاتسيا سۆويمي پرەيمۋششەستۆامي. سرەدي پريچين موجنو وتمەتيت نيزكوە كاچەستۆو گوسۋدارستۆەننوگو مەنەدجمەنتا، نەيسپولنەنيە بولشينستۆا پروگرامم رازۆيتيا، وتسۋستۆيە سپراۆەدليۆوي كونكۋرەنتسي. بولشايا پروبلەما زاكليۋچاەتسيا ۆ ۋيازۆيموستي وتەچەستۆەننوگو بيزنەسا وت ۆسەۆوزموجنىح بيۋروكراتيچەسكيح سترۋكتۋر، ناپودوبيە فوندا “سامرۋك-كازىنا”، پولەزنوست كوتوروگو ۆىزىۆاەت بولشيە سومنەنيا. پري پرودولجەني پودوبنوي پراكتيكي نەت نيكاكيح گارانتي، چتو نوۆىي پلان دەيستۆي «100 كونكرەتنىح شاگوۆ» نە پوستيگنەت پەچالنۋيۋ ۋچاست پرەدشەستۆەننيكوۆ. ۆمەستە س تەم سيتۋاتسيۋ ۋسۋگۋبليايۋت تاكيە فاكتورى، كاك سنيجەنيە ميروۆىح تسەن نا نەفت، زاۆيسيموست كازاحستانا وت روسسي، كوتورايا ناحوديتسيا پود پرەسسوم مەجدۋنارودنىح سانكتسي، وت كيتايا، ۆ وسوبەننوستي ۆ چاستي كرەديتوۆ. چتوبى پروتيۆوستويات ەتيم ۆىزوۆام كازاحستانۋ سلەدۋەت بىت كراينە وستوروجنىم، پراگماتيچنىم، ي راسسچيتىۆات پرەجدە ۆسەگو نا سوبستۆەننىە سيلى.

exclusive.kz

Tags قازاقستان ەكونوميكاسى

ەلدەس وردا، تاريحشى: «تۇركىستان» اتاۋىن قولدانۋ – ايماقتاعى جۇمساق كۇش پوزيتسياسىن نىعايتۋ ءتاسىلى

kerey.kz

فوتو اشىق دەرەككوزدەردەن الىندا وتكەن اپتادا تۇركيانىڭ ۇلتتىق ءبىلىم مينيسترلىگى مەكتەپ باعدارلاماسىنا «تۇركىستان» دەگەن تەرميندى ەنگىزگەن ەدى. شەتەل باسىلىمدارىنىڭ جازۋىنشا، بۇل اتاۋ ەندى «ورتالىق ازيا» ۇعىمىنىڭ ورنىنا قولدانىلماق. ءبىلىم ءمينيسترى يۋسۋف تەكين جاڭا اتاۋ تۇركى الەمىنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعانىن ايتادى. ونىڭ سوزىنشە، ۇكىمەت وقۋ باعدارلاماسىنان يمپەريالىق ماعىناسى بار گەوگرافيالىق اتاۋلاردى الىپ تاستاماقشى. ەڭ قىزىعى، «تۇركىستان» اۋماعىنا قازاقستاننان بولەك، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان مەن تاجىكستان جاتادى ەكەن. سونداي-اق كەيبىر باسىلىمدار بۇل تەرميننىڭ قىتايدىڭ باتىسىندا ورنالاسقان شىڭجان ولكەسىنە قاتىسى بارىن دا اتاپ ءوتتى. كەيبىر عالىمدار «ورتالىق ازيا» تەرمينى كولونياليزمنەن قالعانىن ءجيى اتاپ ءجۇر. حح عاسىرداعى الەمدىك اكادەميالىق عىلىمدى سول كەزدەگى ءىرى يمپەريالار قالىپتاستىرعاندىقتان، بۇگىندە مۇنداي تەرميندەر مەن اتاۋلار حالىق ساناسىنا ابدەن ءسىڭىپ
ساياساتتانۋشى: ەۋرووداقپەن ارىپتەستىككە ورتالىق ازيا كوبىرەك مۇددەلى

kerey.kz

نۇربەك ءتۇسىپحان ەۋرووداق جەتەكشىلەرى مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ باسشىلارى “ورتالىق ازيا – ەۋرووداق” ءسامميتى كەزىندە. سامارقان، وزبەكستان 4 ءساۋىر 2025 جىل 3-4 ساۋىردە سامارقاندا “ورتالىق ازيا – ەۋروپا وداعى” ءسامميتى ءوتتى. ورتالىق ازيانىڭ رەسمي باق-تارى مەن مەملەكەتتىك قۇرىلىم سايتتارى سامارقان ءسامميتىنىڭ “تاريحي ماڭىزىن” ايتىپ جاتىر. ال ەكى ايماق اراسىندا وسىنداي فورماتتاعى العاشقى كەزدەسۋدى ساراپشىلار قالاي باعالايدى؟ ازاتتىق ءتىلشىسىنىڭ سۇراقتارىنا ساياساتتانۋشى جانىبەك ارىنوۆ جاۋاپ بەرەدى. – ورتالىق ازيا جانە ەۋرووداق ءسامميتى قانشالىقتى تەڭ جاعدايدا ءوتىپ جاتىر دەپ ايتا الامىز؟ – ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ 30 جىلدىق سىرتقى ساياساتىنا، تاريحىنا ۇڭىلسەك، ەۋرووداق ءاردايىم تەڭ دارەجەدە جۇمىس جاساۋعا تىرىساتىن ۇلكەن ارىپتەستەردىڭ ءبىرى. مىسالى، اقش نەمەسە رەسەي نە بولماسا قىتايمەن سالىستىرعاندا مەملەكەت تاراپىنان بولسىن، قوعام
جين نودا: قازاق حاندارى مەن تسين يمپەرياسىنىڭ بايلانىسى تىم تەرەڭ

kerey.kz

وتكەن جىلى قولىما توكيو شەت تىلدەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى جين نودانىڭ «رەسەي مەن تسين يمپەريالارى اراسىنداعى قازاق حاندىقتارى: XVIII-XIX عاسىرلارداعى ورتالىق ەۋرازيا حالىقارالىق قاتىناستارى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگى ءتۇستى. ءوز تاريحىمىزعا قاتىستى بولعان سوڭ، ءبىر دەممەن وقىپ شىقتىم. اتالعان كىتاپتا قازاق حانى ابىلاي مەن وزگە سۇلتانداردىڭ تسين يمپەراتورىنا جازعان حاتتارى تۋرالى باياندالادى. جاقىندا جين نودامەن حابارلاسىپ، كوكەيىمىزدە جۇرگەن سۇراقتاردى قويدىق. – عىلىمي زەرتتەۋ كىتابىڭىز ەرتەدەگى قازاق-تسين يمپەرياسى قاتىناسىن وزگەشە تانۋعا ارنالعان اكادەميالىق ەڭبەك ەكەن. بۇنداي زەرتتەۋگە بەت بۇرۋعا نە تۇرتكى بولدى؟ – مەن ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ بارىسىندا رەسەي جانە تسين يمپەرياسى تۋرالى كوزقاراستاردا ۇلكەن الشاقتىق بار ەكەنىن بايقادىم. وسى الشاقتىقتى جويۋ ماقساتىندا مەن قازاقتاردىڭ تاريحىن رەسەيلىك جانە قىتايلىق دەرەككوزدەر نەگىزىندە زەرتتەۋگە كىرىستىم.
بۇل – سوۆەتتىك ءھام نازارباەۆتىق كەزەڭنەن قالعان، جۋرناليستيكانى جاعىمپاز قولبالا، شاۋىپكەل قۇرال دەڭگەيىنە تۇسىرگەن شەنەۋنىكتىك شتامپوۆكا.

kerey.kz

“سۇحباتتى” ەندى عانا وقىپ شىقتىم. ازىرگە، سيپاتى تۋرالى از ءسوز: البەتتە، بۇل – جۋرناليستيكا ستاندارتتارىنا ساي، شىنايى، ناعىز سۇحبات ەمەس. كونستيتۋتسيالىق قۇقىعى تەڭ، ەكى سانالى ازاماتتىڭ ءوزارا پىكىرلەسكەن، ەمەنجارقىن اڭگىمەسى ەمەس. بۇل – سوۆەتتىك ءھام نازارباەۆتىق كەزەڭنەن قالعان، جۋرناليستيكانى جاعىمپاز قولبالا، شاۋىپكەل قۇرال دەڭگەيىنە تۇسىرگەن شەنەۋنىكتىك شتامپوۆكا. پالەنباي ادام تۇزەپ-كۇزەگەن، انانى دا، مىنانى قامتۋعا تىرىسقان، اياعىندا جانى جوق ماتىندەر جيىنتىعى تۋعان. توقاەۆ اينالاسىنداعىلارعا: “وسىنشالىق جاساندى كەيىپپەن حالىق الدىندا كورىنۋىم ۇيات بولادى، قويىڭدار، اينالايىندار، قاتەلەسسەم دە ءوز بولمىسىممەن شىعام” دەۋگە تۇسىنىگى جەتپەگەنى وكىنىشتى. بىلتىر “ەگەمەندە” “سۇحباتتاسقان” ديحان قامزابەك تە، بيىل “انا تىلىندە” “اڭگىمەلەسكەن” ەرلان ءجۇنىس تە، كەشىرىڭىزدەر، ەشقانداي دا ينتەرۆيۋەر ەمەس. ءيا، بىرەۋى تەرەڭ عالىم، ەكىنشىسى تاماشا اقىن، بىراق، ومىرىندە ءبىر
“گەوساياسات يلەۋىنە ءتۇسىپ قالۋىمىز مۇمكىن”. قازاقستاندا اەس سالۋعا قاتىستى ساراپشى پىكىرى

kerey.kz

ەلەنا ۆەبەر اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋ جانە پايدالانۋ ەكولوگيالىق قاتەر جانە توتەنشە جاعدايدا ادام دەنساۋلىعىنا قاۋىپتى عانا ەمەس، وعان قوسا سوعىس بارىسىندا ۋكراينانىڭ زاپوروجە اەس-ىندەگى بولعان وقيعا سياقتى بوپسالاۋ قۇرالى دەيدى الەۋمەتتىك-ەكولوگيالىق قوردىڭ باسشىسى قايشا اتاحانوۆا. ول مۇنىڭ ارتىندا كوپتەگەن پروبلەما تۇرعانىن، قازاقستاندىقتارعا اەس سالۋ جونىندەگى رەفەرەندۋم قارساڭىندا بىرجاقتى اقپارات بەرىلىپ، وندا تەك پايدالى جاعى ءسوز بولىپ جاتقانىن ايتادى. ساراپشى اەس-ءتىڭ قاۋپى مەن سالدارى قانداي بولاتىنى جايىندا اقپارات وتە از دەپ ەسەپتەيدى. گولدمان اتىنداعى حالىقارالىق ەكولوگيالىق سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، بيولوگ قايشا اتاحانوۆا – رادياتسيانىڭ ادامدارعا جانە قورشاعان ورتاعا اسەرىن شيرەك عاسىردان استام زەرتتەپ ءجۇر. ول بۇرىنعى سەمەي پوليگونىندا جانە وعان ىرگەلەس جاتقان اۋدانداردا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گەنەتيكا كافەدراسىندا وقىتۋشى بولعان.