سۇم دۇنيە توناپ جاتىر، ءىسىڭ بار ما؟
باياعى كۇش، باياعى ءتۇسىڭ بار ما؟
الدى ءۇمىت، ارتى وكىنىش الدامشى ءومىر.
جەلىكپەن جەرگە تىقپاس كىسىڭ بار ما؟!– دەپ تاعى دا ءبىزدىڭ زامانىمىزدان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن ءومىر ءسۇرىپ كەتكەن دانىشپان  ابايعا جۇگىنىپ وتىرمىز. بۇعان تۇرتكى بولعان استاناداعى قۇرىلىس كومپانيالارىندا جۇمىس ىستەيتىن قازاق باۋىرىمنىڭ پىكىرى. ءوزىنىڭ جەتى جىلدان بەرى قالادا پاتەر جالداپ تۇراتىنىن، ايەلى بالامەن ۇيدە بولسا دا، ايلىعىمىز پاتەر اقىسىن تولەۋگە جەتپەگەن سوڭ، كۇندەلىكتى شاي-پۇلىن بازاردان تاباتىنىن ايتتى. ءبىراز اڭگىمەنىڭ باسىن شالعان، تەپسە تەمىر ۇزەتىن جىگىت حالقارالىق ساياساتتان دا ساۋاتتى ەكەن.

-مەن بىلەتىن ءبىر دە ءبىر مەملەكەتتە سول ۇلتتىڭ وزدەرى ءوز ەلدەرىندە پاتەر جالداپ جۇرگەن جوق. جالداپ جۇرگەندەردىڭ پاتەر اقىلارى تاباتىن تابىستارىنا ساي، زاڭمەن شەكتەلگەن. ولاردا   ءوز ۇلتتارىنىڭ قاجەتتىلىگىن ءبىرىنشى شەشەدى. بىزدە كەرىسىنشە ءوزىمىز ءومىر بويى بوساعادا كەلەمىز. ءۇش بالامنىڭ ۇشەۋى دە مەكتەپ قابىرعاسىندا.  مەن تۇراتىن پاتەردىڭ ايلىق اقىسى تاباتىن تابىسىمنان ەكى ەسە جوعارى. ول جالاقىنىڭ ءوزىن ءۇزىپ-جۇلىپ بەرەدى.  وتباسىمدى ەمەس، بىرەۋدى اسىراپ وتىرمىن. قايدا بارساڭ دا سول، قىمباتشىلىق… ەلىمىزدى قورعايمىز دەپ جۇرگەن ازاماتتارمىز عوي، وتباسىمىزدىڭ جاعدايىن جاساي الماي ءجۇرىپ وتانىمىزدى قالاي قورعايمىز؟! ەگەر ماعان باسقا مەملەكەتتەن «ءۇيىڭدى بەرىپ، جالاقىڭدى   ۋاقىتىلى تولەيمىز دەسە»  مەن ەش قارسىلىقسىز كەتە بەرە ەدىم… – دەيدى نالىپ.

قاتتى ويلاندىم. تۇمىس تاۋقىمەتىن تارتىپ، جىگەرى جاسىپ قالعان جىگىتتى سوگۋگە ءداتىم بارمادى. شىنىندا دا استاناداعى جالدامالى پاتەر قۇنىنىڭ ءجۇز مىڭنان تومەنى جوق. كوپ قاباتتى پاتەرلەردىڭ ايلىق جالداۋى 200- 250 مىڭعا دەيىن. ونىڭ ۇستىنە پاتەردىڭ كوممۋنالدىق اقىسىن بولەك قوسىلادى.  قانشا باعا سۇراسا دا وزدەرى بىلەدى، ونىڭ تولەم قاعازدارىن سۇراۋعا جاق اشقىزبايدى.  جەر ۇيلەردىڭ  ەسىك الدىنداعى 9-15 شارشى مەتر ءبىر بولمەلى ۇيلەردى پانالاۋدىڭ ءوزى 50 مىڭ تەڭگە. ءبىر بايعۇس مۇعالىمنىڭ تابانىنان توزىپ كورىنگەننەن ءسوز ەستىپ، ۇيقىدان ايىرىلىپ ءجۇرىپ تاباتىن تابىسى. ال، 200-300 مىڭ تاباتىن سابازدار  پاتەر جالدامايدى. سوندا قاراپايىم حالىقتى تەسپەي سورىپ جاتقانداردى كىم تەكسەرەدى؟!

ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەگى مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ تاريحىندا «قاناۋشىلار مەن قانالۋشى توپ» دەپ مىسال كەلتىرۋشى ەدى. وسى ەكەن عوي…

بىزدە پاتەر بەرۋشى قوجايىندار مەن پاتەر جالداۋشىلاردىڭ قۇقىعى قورعالماعان. ەرىكسىز پاتەر جالداۋشىلارعا پاتەر بەرۋشىلەر  ايلىق تولەمدى اسپاننان الىپ قويا سالاتىنىنا ەشقانداي بوگەت جوق. ءاربىر بوساعانى پانالاپ، كورىنگەن پاتەر يەلەرىنەن، «قايىرشى، تولەي الماساڭ نەمەنەگە پاتەر جالدايسىڭ، شىق ۇيدەن!» -دەگەن سوزدەردى وتباسىنىڭ، بالالارىنىڭ الدىندا ەستىپ جىگەرى قۇم بولىپ جۇرگەن جان امال جوق، بارىنە باس شۇلعي بەرەدى.

دامىعان  ەلدەردە جەكە پاتەر دەگەن بولمايدى، كوبى جالدامالى. ولاردا جەكە ءوز ءۇيىڭ بولعانىنان گورى پاتەر جالداپ تۇرعان ىڭعايلى. ويتكەنى پاتەر جالداۋ قۇنى تاباتىن تابىستىڭ 15-20 پايىزى. جالداعان پاتەر قۇنىنىڭ ىشىنە ايلىق كوممۋنالدىق تولەم مەن تاڭەرتەڭگىلىك اسىڭىز قوسا قامتىلادى. ارزانداۋ پاتەرگە تۇرامىن دەسەڭىز ءوزىڭىزدىڭ تاڭداۋىڭىز بىلەدى. جالداپ تۇرعان پاتەردىڭ تۇرمىستىق قۇرالدارىنىڭ ءبىرى ىستەن شىقسا، قايتا قالپىنا كەلتىرىپ بەرۋ- جالعا بەرۋشىنىڭ مىندەتى. پاتەر يەلەرى پاتەر جالداۋشىلاردىڭ اقشاسىن الىپ وتىرعان سوڭ، بارلىق جاعدايىن جاساۋعا دايىن. ويتكەنى جالداپ تۇرعان پاتەردىڭ بارلىق مۇلكى اي سايىن تولەنەتىن پاتەراقىنىڭ قۇنىنا كىرەدى.

بىزدە كەرىسىنشە، قورلىق. جالدامالى پاتەردىڭ قۇنى تاباتىن تابىستان ءۇش-ءتورت ەسە جوعارى. پاتەر اقىنىڭ قۇنىنا تاباتىن تابىستىڭ جەتپەيتىنى ەشكىمنىڭ باسىن اۋىرتپايدى. جالداپ تۇرعان پاتەرىڭە قوناق شاقىرا المايسىڭ. بالالارىڭ بولماۋ كەرەك. پايدالانىپ وتىرعان تۇرمىستىق قۇرالداردىڭ بىرەۋى ىستەن شىقسا، تولەيسىڭ. ءسويتىپ، جالداۋشىلاردان كوزىن جۇمىپ قويىپ سىپىرىپ العان اقشاسىنا الگى ادام تاعى دا بىرنەشە پاتەر  ساتىپ الىپ، جالدامالى پاتەر رەتىندە بيزنەسىن جاسايدى. پاتەردىڭ جالاقىسىن زورعا تولەپ وتىرعان وتباسى تاپقان – تايانعانىن قاناۋشىلارعا بەرىپ وتىرعاندىقتان ەشقاشان پاتەر يەسى بولا المايدى. جەكە پاتەر يەلەرىنىڭ بۇل تىرلىگىن رەتتەپ وتىرعان ەشكىم جوق. ەگەر وسى ماسەلە ءبىر شەشىمگە كەلمەسە قاراپايىم حالىقتىڭ پاتەر الۋعا دەگەن سۇرانىسى ارتا بەرەدى.

كۇن سايىن سىلانىپ-سىيپاناتىن  استانادا اي سايىن 20-25 قاباتتان كەم ەمەس  كوپ قاباتتى ۇيلەر سالىنىپ، پايدالانۋعا بەرىلەدى. قالادا تۇراتىن ميلليونعا جەتپەيتىن حالىقتىڭ پاتەرگە دەگەن سۇرانىسى كۇن سايىن وسپەسە كەمىگەن ەمەس. پاتەر قۇنىنىڭ قاراپايىم حالىقتىڭ اقىلىنا سىيمايتىن قىمباتشىلىعىن، رەتكە كەلتىرۋ قاجەت ەكەندىگىن ەلباسى ن.نازارباەۆ تا ايتقان.  باسقا قالا ەمەس، باس قالانىڭ نەگىزگى تۇرعىندارى پاتەر جالداۋشىلار ەكەنىن كولدەنەڭ كەزدەسكەن كوك اتتى «كۆارتيرادا تۇراسىڭ با؟» دەگەن العاشقى ساۋالىمەن-اق دالەلدەپ بەرەدى.

ەرتەڭ الەمنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن كەلەتىن ەكسپو -17-ءنىڭ قادىرلى قوناقتارى قازاقتىڭ تۇرمىسىن استانادان تانۋى كەرەك.  الگى ايەلدەر مەن بالالاردى كوشەدە شىرىلداتىپ، ماشيناعا كرەسلو قويىڭدار دەپ جۇرگەن «مىقتىلار» مەن حالىق قالاۋلىلارى وسىندايدى بىلەتىن شىعار؟!

قاراپايىم حالىق پاتەر كەزەگىنە تۇرۋ ءۇشىن قازاقستان بويىنشا باسىندا جەكە باسپاناسى بولماۋ كەرەك. بولعان جاعدايدا قازاقستاننىڭ ءبىر تۇكپىرىندەگى باسپاناسىن ساتسا، بەس جىلعا دەيىن پاتەر كەزەگىندە تۇرۋعا قۇقى جوق. سوندا ءبىر باسىندا بىرنەشە ۇيلەرى بار، ءتىپتى قالا سايىن ءۇي ساتىپ الاتىندارعا مۇنداي زاڭ نەگە جۇرمەيدى؟! قانداي اسىپ-تاسقان باي بولسا دا، ولارعا دا وسىنداي جەر مەن ءۇي ماسەلەسىنە شەكتەۋ بولسا، باسپانا ماسەلەسى بۇگىنگىدەي تىعىرىققا تىرەلمەس ەدى.

قانداي دا ءبىر وقيعانىڭ باسى قاسىندا جۇرەتىن، يگىلىكتى ءىستى قولدايتىن، مەملەكەتتى قۇرايتىن  قاراپايىم حالىق. حالىق – قۇدايدان ءبىر جاس كىشى دەپ حالىقتى بارىنەن بيىك قويامىز. جاراتۋشىنىڭ ءبىر ەسىمى – حالىق.  حالىقتىڭ تۇرمىسى جاقسارماي، حالىقتىڭ كوڭىلى وسپەي جاقسى نيەت پەن بىرلىك، ەلدىكتى ايتاتىن پاتريوتتار  بولمايدى. ونسىز دا از حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى جاعدايدى باسىنان كەشىرىپ جۇرسە، ەندى بىرەۋلەر تاۋەلدىلىكتەن قاشىپ قۇتىلعىسى كەلىپ،  بۇدان دا سوراقى بانكتەردىڭ شىرماۋىنا ورالىپ تۇتىلىپ جاتىر.  رۋحى باسىلىپ، جىگەرى جاسىپ جۇرگەن ەلدەن قانداي قايراتكەر كۇتىپ ءجۇرمىز؟! كەز كەلگەن پەندەنى تۇرمىس بيلەيدى. وسىنداي ولقىلىقتىڭ سالدارىنان باسقا دىنگە ەلىكتەپ، باسقا ەلدى كوكسەپ جۇرگەندەر الاڭداتادى. جوعارىداعى وسى ويعا تۇرتكى بولعان جىگىتتىڭ اڭگىمەسى وسىنىڭ توركىنى. ابايدىڭ، «باي سەيىلدى، ءبىر پەيىلدى ەلدە جاقسى قالمادى. ەلدەگى ەركەك، بوسقا سەلتەك، قاعىپ، ەلىن قارمادى. …قولىنا الىپ، پالە سالىپ، اڭدىعانى ءوز ەلى». نەمەسە، «باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم، مىنەكي بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن؟ وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن، ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ» – دەپ وتىرعانى وسى.

استانادا تۇراتىن قاراپايىم حالىقتىڭ نەگىزگى قۇرامى پاتەر جالداۋشىلار. ونىڭ ىشىندە كوپشىلىگى زيالى قاۋىم وكىلدەرى. ويتكەنى مەكتەپ مۇعالىمدەرى مەن وقىتۋشىلار، اقپارات قۇرالدارىنىڭ وكىلدەرى، كوپ بالالى انالار، اقىن-جازۋشىلار، دارىگەرلەرگە ارنالعان پاتەر بەرۋ جەڭىلدىكتەرى قاراستىرىلماعان. ۋاقىتشا تۇراتىن جاتاقحانا دا جوق. «قارنىمنىڭ اشقانىنا ەمەس، قادىرىمنىڭ قاشقانىنا جىلايمىن» دەگەندى ايتقان قازاق، كەشەگى ەل باسىنا كۇن تۋعان اشتىق زاماندا دا، ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا دا، ءتىپتى قاي زاماندا دا ءدال بۇگىنگىدەي كورىنگەننىڭ بوساعاسىن جالداپ، بىرەۋگە كىرىپتار بولماعان. شەكپەن توقىپ، بايدىڭ جالشىسى بولعان كۇندە دە ءوزىنىڭ جىرتىق لاشىعى بولعان.

قازاقتىڭ  اۋىلداعىسىنىڭ دا، قالاداعىسىنىڭ دا باستى ماسەلەسى – پاتەر مەن ۇلتاراقتاي جەر. كەشەگى بابالارىمىزدىڭ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، كۇنشىعىستان –كۇنباتىسقا دەيىنگى سايىن دالامىزدى بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ بولاشاعى  ۇشىن قورعاعان شىعار؟!

…بىراق، مەنىڭ بۇل ايتقانىمدى كىم تىڭداپ، كىم وقىپ جاتىر؟!  اباي ايتپاقشى «كىمدە-كىم ىشىنەن كەرەكتى ءسوز تاپسا، جازىپ السىن، كەرەگى جوق دەسە، ءوز ءسوزىم وزىمدىكى».

الماحان مۇحامەتقاليقىزى
استانا
namys.kz