Swm dünie tonap jatır, isiñ bar ma?
Bayağı küş, bayağı tüsiñ bar ma?
Aldı ümit, artı ökiniş aldamşı ömir.
Jelikpen jerge tıqpas kisiñ bar ma?!– dep tağı da bizdiñ zamanımızdan bir jarım ğasır bwrın ömir sürip ketken danışpan  Abayğa jüginip otırmız. Bwğan türtki bolğan Astanadağı qwrılıs kompaniyalarında jwmıs isteytin qazaq bauırımnıñ pikiri. Öziniñ jeti jıldan beri qalada päter jaldap twratının, äyeli balamen üyde bolsa da, aylığımız päter aqısın töleuge jetpegen soñ, kündelikti şay-pwlın bazardan tabatının ayttı. Biraz äñgimeniñ basın şalğan, tepse temir üzetin jigit halqaralıq sayasattan da sauattı eken.

-Men biletin bir de bir memlekette sol wlttıñ özderi öz elderinde päter jaldap jürgen joq. Jaldap jürgenderdiñ päter aqıları tabatın tabıstarına say, zañmen şektelgen. Olarda   öz wlttarınıñ qajettiligin birinşi şeşedi. Bizde kerisinşe özimiz ömir boyı bosağada kelemiz. Üş balamnıñ üşeui de mektep qabırğasında.  Men twratın päterdiñ aylıq aqısı tabatın tabısımnan eki ese joğarı. Ol jalaqınıñ özin üzip-jwlıp beredi.  Otbasımdı emes, bireudi asırap otırmın. Qayda barsañ da sol, qımbatşılıq… Elimizdi qorğaymız dep jürgen azamattarmız ğoy, otbasımızdıñ jağdayın jasay almay jürip Otanımızdı qalay qorğaymız?! Eger mağan basqa memleketten «üyiñdi berip, jalaqıñdı   uaqıtılı töleymiz dese»  men eş qarsılıqsız kete bere edim… – deydi nalıp.

Qattı oylandım. Twmıs tauqımetin tartıp, jigeri jasıp qalğan jigitti söguge dätim barmadı. Şınında da Astanadağı jaldamalı päter qwnınıñ jüz mıñnan tömeni joq. Köp qabattı päterlerdiñ aylıq jaldauı 200- 250 mıñğa deyin. Onıñ üstine päterdiñ kommunaldıq aqısın bölek qosıladı.  Qanşa bağa swrasa da özderi biledi, onıñ tölem qağazdarın swrauğa jaq aşqızbaydı.  Jer üylerdiñ  esik aldındağı 9-15 şarşı metr bir bölmeli üylerdi panalaudıñ özi 50 mıñ teñge. Bir bayğws mwğalimniñ tabanınan tozıp köringennen söz estip, wyqıdan ayırılıp jürip tabatın tabısı. Al, 200-300 mıñ tabatın sabazdar  päter jaldamaydı. Sonda qarapayım halıqtı tespey sorıp jatqandardı kim tekseredi?!

Bizdiñ däuirimizdegi mektep oqulıqtarınıñ tarihında «qanauşılar men qanaluşı top» dep mısal keltiruşi edi. Osı eken ğoy…

Bizde päter beruşi qojayındar men päter jaldauşılardıñ qwqığı qorğalmağan. Eriksiz päter jaldauşılarğa päter beruşiler  aylıq tölemdi aspannan alıp qoya salatınına eşqanday böget joq. Ärbir bosağanı panalap, köringen päter ielerinen, «qayırşı, töley almasañ nemenege päter jaldaysıñ, şıq üyden!» -degen sözderdi otbasınıñ, balalarınıñ aldında estip jigeri qwm bolıp jürgen jan amal joq, bärine bas şwlği beredi.

Damığan  elderde jeke päter degen bolmaydı, köbi jaldamalı. Olarda jeke öz üyiñ bolğanınan göri päter jaldap twrğan ıñğaylı. Öytkeni päter jaldau qwnı tabatın tabıstıñ 15-20 payızı. Jaldağan päter qwnınıñ işine aylıq kommunaldıq tölem men tañerteñgilik asıñız qosa qamtıladı. Arzandau päterge twramın deseñiz öziñizdiñ tañdauıñız biledi. Jaldap twrğan päterdiñ twrmıstıq qwraldarınıñ biri isten şıqsa, qayta qalpına keltirip beru- jalğa beruşiniñ mindeti. Päter ieleri päter jaldauşılardıñ aqşasın alıp otırğan soñ, barlıq jağdayın jasauğa dayın. Öytkeni jaldap twrğan päterdiñ barlıq mülki ay sayın tölenetin päteraqınıñ qwnına kiredi.

Bizde kerisinşe, qorlıq. Jaldamalı päterdiñ qwnı tabatın tabıstan üş-tört ese joğarı. Päter aqınıñ qwnına tabatın tabıstıñ jetpeytini eşkimniñ basın auırtpaydı. Jaldap twrğan päteriñe qonaq şaqıra almaysıñ. Balalarıñ bolmau kerek. Paydalanıp otırğan twrmıstıq qwraldardıñ bireui isten şıqsa, töleysiñ. Söytip, jaldauşılardan közin jwmıp qoyıp sıpırıp alğan aqşasına älgi adam tağı da birneşe päter  satıp alıp, jaldamalı päter retinde biznesin jasaydı. Päterdiñ jalaqısın zorğa tölep otırğan otbası tapqan – tayanğanın qanauşılarğa berip otırğandıqtan eşqaşan päter iesi bola almaydı. Jeke päter ieleriniñ bwl tirligin rettep otırğan eşkim joq. Eger osı mäsele bir şeşimge kelmese qarapayım halıqtıñ päter aluğa degen swranısı arta beredi.

Kün sayın sılanıp-sıypanatın  Astanada ay sayın 20-25 qabattan kem emes  köp qabattı üyler salınıp, paydalanuğa beriledi. Qalada twratın millionğa jetpeytin halıqtıñ päterge degen swranısı kün sayın öspese kemigen emes. Päter qwnınıñ qarapayım halıqtıñ aqılına sıymaytın qımbatşılığın, retke keltiru qajet ekendigin Elbası N.Nazarbaev ta aytqan.  Basqa qala emes, bas qalanıñ negizgi twrğındarı päter jaldauşılar ekenin köldeneñ kezdesken kök attı «kvartirada twrasıñ ba?» degen alğaşqı saualımen-aq däleldep beredi.

Erteñ älemniñ tüpkir-tüpkirinen keletin EKSPO -17-niñ qadirli qonaqtarı qazaqtıñ twrmısın Astanadan tanuı kerek.  Älgi äyelder men balalardı köşede şırıldatıp, maşinağa kreslo qoyıñdar dep jürgen «mıqtılar» men halıq qalaulıları osındaydı biletin şığar?!

Qarapayım halıq päter kezegine twru üşin Qazaqstan boyınşa basında jeke baspanası bolmau kerek. Bolğan jağdayda Qazaqstannıñ bir tükpirindegi baspanasın satsa, bes jılğa deyin päter kezeginde twruğa qwqı joq. Sonda bir basında birneşe üyleri bar, tipti qala sayın üy satıp alatındarğa mwnday zañ nege jürmeydi?! Qanday asıp-tasqan bay bolsa da, olarğa da osınday jer men üy mäselesine şekteu bolsa, baspana mäselesi bügingidey tığırıqqa tirelmes edi.

Qanday da bir oqiğanıñ bası qasında jüretin, igilikti isti qoldaytın, memleketti qwraytın  qarapayım halıq. Halıq – qwdaydan bir jas kişi dep halıqtı bärinen biik qoyamız. Jaratuşınıñ bir esimi – halıq.  Halıqtıñ twrmısı jaqsarmay, halıqtıñ köñili öspey jaqsı niet pen birlik, eldikti aytatın patriottar  bolmaydı. Onsız da az halıqtıñ basım köpşiligi osı jağdaydı basınan keşirip jürse, endi bireuler täueldilikten qaşıp qwtılğısı kelip,  bwdan da soraqı bankterdiñ şırmauına oralıp twtılıp jatır.  Ruhı basılıp, jigeri jasıp jürgen elden qanday qayratker kütip jürmiz?! Kez kelgen pendeni twrmıs bileydi. Osınday olqılıqtıñ saldarınan basqa dinge eliktep, basqa eldi köksep jürgender alañdatadı. Joğarıdağı osı oyğa türtki bolğan jigittiñ äñgimesi osınıñ törkini. Abaydıñ, «Bay seyildi, Bir peyildi Elde jaqsı qalmadı. Eldegi erkek, Bosqa seltek, Qağıp, elin qarmadı. …Qolına alıp, Päle salıp, Añdığanı öz eli». Nemese, «Bas-basına bi bolğan öñkey qiqım, Mineki bwzğan joq pa eldiñ siqın? Özderiñdi tüzeler dey almaymın, Öz qolıñnan ketken soñ endi öz ırqıñ» – dep otırğanı osı.

Astanada twratın qarapayım halıqtıñ negizgi qwramı päter jaldauşılar. Onıñ işinde köpşiligi ziyalı qauım ökilderi. Öytkeni mektep mwğalimderi men oqıtuşılar, aqparat qwraldarınıñ ökilderi, köp balalı analar, aqın-jazuşılar, därigerlerge arnalğan päter beru jeñildikteri qarastırılmağan. Uaqıtşa twratın jataqhana da joq. «Qarnımnıñ aşqanına emes, qadirimniñ qaşqanına jılaymın» degendi aytqan qazaq, keşegi el basına kün tuğan aştıq zamanda da, Wlı Otan soğısı jıldarında da, tipti qay zamanda da däl bügingidey köringenniñ bosağasın jaldap, bireuge kiriptar bolmağan. Şekpen toqıp, baydıñ jalşısı bolğan künde de öziniñ jırtıq laşığı bolğan.

Qazaqtıñ  auıldağısınıñ da, qaladağısınıñ da bastı mäselesi – päter men wltaraqtay jer. Keşegi babalarımızdıñ jarğaq qwlağı jastıqqa timey, künşığıstan –künbatısqa deyingi sayın dalamızdı bügingi wrpağınıñ bolaşağı  üşin qorğağan şığar?!

…Biraq, meniñ bwl aytqanımdı kim tıñdap, kim oqıp jatır?!  Abay aytpaqşı «kimde-kim işinen kerekti söz tapsa, jazıp alsın, keregi joq dese, öz sözim özimdiki».

Almahan Mwhametqaliqızı
Astana
namys.kz