نە قۇرمانعازىنىڭ، نە تاتتىمبەتتىڭ، ءبىرجان مەن اقاننىڭ، تاعى باسقا ونەر­پازداردىڭ بىردە-ءبىرىنىڭ ءومىرى مەن ونەرى جايىندا ءدال سەگىز سەرىنىكىندەي سەنىمدى، نانىمدى دەرەكتەر مەن كۋالار جوق. الايدا، سەگىز سەرىنى ونەر تاريحىنا جولاتقىسى كەل­مەيتىن ادام كوپ. اكادەميك سەرىك قيراباەۆ اعامىزشا ايتسام، «سەگىز سەرى ەشكىمنىڭ اكەسىن ولتىرگەن جوق. اكەلەرىمىزدى جاپپاي ولتىرگەن نەمىستەردى دە بۇل كۇندە ارقاسىنان قاعىپ دوس قىلىپ ءجۇرمىز». ەندەشە، كىنا كىمدە؟ بىزدە مە، سەگىز سەرىدە مە؟
مەنىڭشە، باستى كىنا – شىنايى عىلىم­نىڭ ناشارلىعىندا. شىنايى عىلىم جوق جەردە وسەك-اياڭ، دۇمبىلەزدىك، شالالىق پەن الالىق، الىپقاشپا پىكىر بەلەڭ الادى. سەگىز سەرىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ءادىل باعا بەرىلمەۋىنە، ءتىپتى اتىن اتاماۋعا دەيىن اپارعان ارعى-بەرگى، ىشكى-سىرتقى سەبەپتەر، مەنىڭشە مىنانداي:
1. سەگىز سەرىنىڭ ازاماتتىق، ونەرپازدىق قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن وقيعالار مەن تاريحي-ساياسي جاعدايلار وتكەن قازاق جەرلەرى بۇل كۇندە رەسەي مەملەكەتىنىڭ قۇ­رامىنا كىرىپ كەتتى.
2. ول ورىستىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارۋ الىپ، قارسى شىقتى. جالاسى بار، شىندىعى بار، ورىس اسكەرى مەن ادامدارىنىڭ قانىن توكتى. سوندىقتان ساياسي قىراعىلىق پەن ساقتىق جاساۋعا ءماجبۇر بولعان اتالارىمىز بەن اعالارىمىزدىڭ ونى ايعاقتاپ زەرتتەۋگە باتىلى بارمادى.
3. سەگىزدىڭ يساتاي-ماحامبەت كوتەرىلى­سىنە تىلەۋلەس بولعانى، ارا-تۇرا شايقاسقا ارا­لاسىپ تا كەتكەنى دالەلدەندi.
4. «گاۋھارتاس»، «عايني»، «ماقپال»، «قاراگوز»، «ساۋلەم-اي»، «نازقوڭىر»، «القوڭىر»، «اقبەت»، «قارعاش»، «ايكەن-اي»، «توپ قاراعان»، «ەلىگاي» سەكىلدى قازاق اندەرىنىڭ كىلەڭ ءىنجۋ-مارجانىن ءبىر-اق كىسىگە بەرە سالۋعا قيمادىق. سەنبەدىك. مۇمكىن ەمەستەي كورىندى. ەگەر ونىڭ ءبارىن سەگىزدىڭ ءانى دەسەك، ءبىرجاننىڭ، اقاننىڭ، مۇحيتتىڭ، تاعى باسقالاردىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلەتىندەي كوردىك.
5. بۇرىن اقاندىكى، اسەتتىكى، تاعى باسقالاردىكى دەپ جۇرگەن كەي ءان سەگىزدىكى بولىپ شىعاتىن بولدى. ال قالىپتاسىپ قالعان وتىرىكتى وزگەرتۋ عىلىمي مادە­نيەتتىلىكپەن قابىلداناتىنىنا ەشكىمنىڭ كوزى جەتپەدى.
6. نابيدەن ابۋتاليەۆ، تولەش سۇلەي­مەنوۆتەر سەگىز سەرىنىڭ ءومىرى مەن شى­عارماشىلىعىن اشىق ءسوز ەتە باستاعاندا، م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ باسشىلىعى مەن كەيبىر قىزمەتكەرى «ونداي ادام ومىردە بولعان ەمەس» دەگەن پىكىر ۇستاندى. ءبىزدىڭ ويى­مىزشا، ونىڭ وزىندىك سەبەبى دە بولدى. ينستيتۋت باسشىلىعى «قىز جىبەك» جىرىنىڭ 1500 جىلدىعىن يۋنەسكو-نىڭ قولداۋىمەن اتاپ وتۋگە تالپىندى. ال ەگەر ونى تۇڭعىش جىرلاۋشى سەگىز سەرى 1818 جىلى عانا تۋعان بولسا، ينستيتۋتتىڭ الگى ارەكەتى ءاجۋا بولىپ قالاتىن ەدى. سوندىقتان ولارعا سەگىز سەرىنىڭ بارىنان جوعى ءتيىمدى بولدى.
بۇل، ارينە، عىلىمي مەكەمەنىڭ عىلىمعا قايشى ارەكەتى بولاتىن. عىلىمي مەكە­مەنىڭ ءوزى زەرتتەۋگە ءتيىس تۇلعاسىن ءبۇيتىپ ومىردە جوق دەپ جاريالاۋى بۇرىن-سوڭدى عىلىمدا كەزدەسكەن ەمەس. بۇل، شىن ءمانىن­دە، ۇلكەن قىلمىس ەدى. ۇرپاق ولاردىڭ ناق­تى ءادىل باعاسىن الدا بەرەدى دەپ ويلايمىن.
سەرىك قيراباەۆ اعامىز ايتقانداي، سەگىز سەرى ءداپ بىرەۋدىڭ اكەسىن ولتىرگەن ادام سەكىلدى…
پىكىردى، شىندىقتى جاسىرۋ ارقىلى ەشقاشان، ەش زاماندا عىلىم دامىعان ەمەس. عىلىم تەك دالەلدەۋ ارقىلى داميدى. قۇرمانعازىنىڭ ەڭ ايگىلى شاكىرتى دينا نۇرپەيىسوۆا كەزىندە: «اداي قۇرمانعازىنىڭ كۇيى ەمەس» دەگەن. بىراق احمەت جۇبانوۆ قۇرمانعازىنىكى دەپ دالەلدەدى. سوندىقتان عىلىمدى ەڭ اۋەلى عالىمداردىڭ ءوزى سىيلاۋى ءتيىس.
سەگىز سەرى جايىندا از جازىلعان جوق. ونىڭ شىعارمالارى دا جارىق كورىپ جاتىر. مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن «جالىن باس­پاسىنان» 2013 جىلى «شىعارمالارىنىڭ» ءى تومى، 2014 جىلى ءىى تومى جارىق كوردى. قۇراستىرعان – سوتسيال جۇماباەۆ دەگەن ازامات.
شىن اتى مۇحاممەد-قاناپيا بولا تۇرا، نەگە سەگىز سەرى اتالىپ كەتكەنى جايىن­دا ەكى ءتۇرلى پىكىر ايتىلادى. ءبىرىنشىسى، سەگىز جاسىندا-اق ادەمى كيىنىپ، ادەمى سويلەپ، اقىن بولۋعا ۇمتىلىس جاساپ جۇرگەن با­لانىڭ قىلىعىن بايقاعان ۇلكەندەر ونى «سە­گىز جاسار سەرى» دەپ ءجۇرىپ، اقىرى سول اتى شىن اتى بولىپ كەتىپتى. ەكىنشىسى، «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» جىگىت بولعان سوڭ، سەگىز اتالىپ كەتىپتى-ءمىس.
اقىن، ءانشى، سازگەر، كۇيشى، مەرگەن، ۇستا، پالۋان، ساردار، نايزاگەر سەكىلدى جان-جاقتى ونەرپاز بولىپتى. بىراق سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى جىگىتتىڭ ءبارىن قازاق سەگىز سەرى اتاي بەرمەگەن عوي. ال سەگىز جاسىنان سەرىگە ءتان قىلىق كورسەتۋ اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەسە كەرەك. بار-جوعى ءۇش-اق مۇشەل جاساپ، 37 جاسىندا 6 ۇل، 1 قىز ءسۇيىپ، ءومىر­دەن وتكەن ساڭلاق تالانتقا سەگىز جاسىنان سەرىلىك جاساۋ ساي كەلەدى-اۋ دەپ ويلايمىن.
سەگىز سەرىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلى­عىن عىلىمي تۇرعىدان تالداۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ «قاشقىن كەلبەتى» مەن «قىز سيپاتى» (سەگىز سەرى. شىعارمالارى، 2-توم، 24 جانە 33-بەت­تەر، 2014), جاياۋ مۇسانىڭ «ەر سەگىز» (سەگىز سەرى. شىعارمالارى، 2-توم، 245-بەت، 2014), نۇرجان ناۋشابايۇلىنىڭ «سەگىز سەرى ءباھادۇر» داستانىن (سەگىز سەرى. شىعار­مالارى، 2-توم، 263-بەت، 2014) جانە جازۋشى راحىمجان وتارباەۆتىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە 1991 جىلى 20 قىركۇيەكتە جاريالانعان «ەرلىگىن يساتايدىڭ جىرعا قوسسام» (سەگىز سەرى. شىعارمالارى، 1-توم، 313-بەت، 2013) اتتى ماقالاسىن باسشىلىققا الۋ بىردەن-ءبىر دۇرىس جول دەپ بىلەم. سەبەبى، بۇلار – ۋاقىت جاعىنان دا، سەنىمدىلىك تۇرعىسىنان دا باعالى دۇنيەلەر. ويتكەنى سەگىز سەرى ءوز شىعارمالارىن جازبا تۇردە قال­دىرعان. سوندىقتان ولار ءبىراز ۋاقىت قولدان-قولعا جازبا تۇردە تاراعاندا، كەلە-كەلە قولجازبالار توزىپ جوعالعان سوڭ عانا اۋىزشا ساقتالعان. سوندىقتان كوركەم­دىگىنەن ازدى-كوپتى ايىرىلسا دا، دەرەكتىك دالدىگىن جوعالتپاعان.
ال جاياۋ مۇسا – سەگىز سەرىنى كوزبەن كور­گەن، ءۇش جىل بويى قاسىندا ءجۇرىپ، ۇلگى العان شاكىرتى. ايرىقشا باعالاعاندىعىنان بولار، سەگىز سەرى وعان ارناپ ولەڭ دە شى­عارعان. «سەگىز قايتىس بولعاندا، ەلۋ شاكىرتى جوقتاۋ شىعاردىق» دەيدى جاياۋ مۇسا. ال ونىڭ ولەڭ شىعارماي، كۇي شىعاراتىن دايراباي سەكىلدى شاكىرتتەرى دە بولعان. ءۇش جىل قاسىندا بولعان، ولگەندە باسىندا بولعان جاياۋ مۇساعا سەنبەيتىن قازاق قانداي قازاق؟ ەلۋ شاكىرتى جوقتاۋ شىعارعان سەگىزدەن وزگە قازاقتا قاي ونەرپاز بار؟ وسى­نىڭ ءوزى-اق ونىڭ ەرەكشە تالانت بول­عانىن جانە ەرەكشە قۇرمەتتەلگەنىن كور­سەتەدى. جوقتاۋ شىعارا الماي قالعان قان­شاما شاكىرتى بارىن ءبىر قۇداي بىلمەسە، ءبىز بىلمەيمىز. مۇنىڭ ءبارى، ويلاپ قاراساق، سە­گىزدىڭ قازاق دالاسىندا تۇڭعىش ونەر­پازدار مەكتەبىن، سەرىلىك ونەردىڭ ۇلگىسىن قالىپتاستىرعانىن كورەمىز. ونى جاياۋ مۇسانىڭ ءسوزى دالەلدەپ تۇر.
نۇرجان ناۋشاباەۆ تا – كوپتىڭ ءبىرى ەمەس، قازاق ونەرىنىڭ ءبىر قايماعى. ونىڭ ۇستىنە، ول – سەگىزدىڭ تۋعان ءىنىسى قۋانىشتىڭ بالاسى ساپارعالي اقىنمەن دوس بولعان ادام. كەيىن ساپارعالي نۇرجاننىڭ ناعيما اتتى اپاسىنا ۇيلەنىپ، وعان جەزدە بولادى. وسى ساپارعالي مەن نۇرجاننىڭ جۇمباق اي­­تىسىن ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى جاقسى ءبى­لەدى. اقىرىندا، ساپارعالي نۇرجاندى سە­گىز­دىڭ اۋىلىنا ەرتىپ بارىپ، بالالا­رىمەن، ايەلى ىرىسبيكەمەن جولىقتىرادى. «ءباي­بىشەسىنە باتىردىڭ سالەم بەردىم» دەيدى نۇرجان.
شەجىرەسىن باتىردىڭ،
اسىقپاي جازدا كوشىردىم.
ولەڭى مەن جىرلارىن،
ۇقىپتاپ حاتقا ءتۇسىردىم، – دەيدى انىق­تاپ. بۇعان دا سەنبەسەك; وندا بىزگە ادال دەگەن ات ارام بولماي ما؟
بۇل توپقا زامانداس ءىنىم راحىمجان وتار­باەۆتى قوسىپ وتىرعانىم: ونىڭ قو­لىندا باسقادا جوق شەجىرە بار. كازىرگى قازاق عالىمدارىنىڭ ءبىرازى ورىستىڭ اۋ­زىنان شىقپاعان دەرەكتى تاريح سانامايدى. ال ورىس جازبالارىندا يساتاي-ماحامبەت كوتەرىلىسىنە ارقادان كەلىپ سەگىز سەرى ارا­لاستى دەگەن ءسوز جوق. سەگىز سەرى دەگەن قازاق بولىپتى دەگەندى دە جازباعان. سوندىقتان ولار سەگىز سەرى دەگەن ادام جوق دەپ سانايدى. ال راحىمجان وتەپقالي جاقىياۇلىنىڭ شە­جىرەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، سەگىز سەرىنىڭ يساتاي-ماحامبەت كوتەرىلىسىنە ازدى-كوپتى ارالاسقانىن، جاڭگىر حاننىڭ كوزىن قۇرتۋعا ونى ماحامبەتتىڭ ارنايى جۇمساعانىن، بىراق ءساتى كەلمەگەنىن; يساتاي ولگەن سوڭ قۋعىنعا ۇشىراعان ماحامبەتتى سەگىزدىڭ قىزىلجار وڭىرىنە پانالاتپاق بولعانىن، بىراق ءبىر كۇن كەشىگىپ قالعانىن، ماحام­بەتتىڭ كەگىن الۋ ءۇشىن، كىشى ءجۇز ەلىنە ەكىنشى رەت ورالىپ، بايماعامبەت سۇلتاننىڭ كوزىن جويۋعا سەگىزدىڭ تىكەلەي قاتىسقانىن ءبارىن دالەلدى بايانداپ شىعادى. ءوز تاريحىمىزدى ءوزىمىز سىيلاۋ دەگەن – وسى. راحىمجاننىڭ قولىنداعى شەجىرە قاراڭعى تۇنەكتە تۋعان جارىق جۇلدىزعا بارابار.
وسى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، مەنىڭ ايتارىم مىناۋ.
سەگىز ومبىدا التى جىل وقىعان، التى جىل مەدرەسەدە وقىعان. ورىسشانى وقى­تۋشى جالداپ وقىپ، ءتاپ-ءتاۋىر ۇيرەنگەن.
بويى ۇزىن، ءىرى دەنەلى، ويىنىڭ اسا زەرەكتىگىنىڭ ارقاسىندا ەرتە ەسەيگەن، جا­سىنان جان-جاقتى دامىعان. اقىرى، ونەرى ونى ءوز ورتاسىنىڭ باسشىسى ەتكەن. ون بەس-ون التىداعى بالعىن جىگىت ءوز زامانداستارىن باستاپ كەلىپ، ەرتىس جاعاسىندا اسكەري جاتتىعۋلار جاساپ، قىلىشتاسىپ، نايزا­لاسىپ، ساداق اتىسىپ جاتتىعاتىن بولعان. باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ ورىنباسارى (نامەستنيك) گورچاكوۆ دەگەن ونىڭ وسى ارەكەتىن ۇنەمى كورىپ جۇرەدى ەكەن. پاۋەسكەگە ءمىنىپ، ەرتىس بويىن ارالاعان ونىڭ قىزى دا سەگىزدى سىرتتاي ءبىلىپ جۇرگەن. بىراق اكەسىنىڭ نە ويلاعانىن، قىزىنىڭ نە ويلاعانىن ءبىر قۇداي بىلمەسە، ءبىز بىلمەيمىز.
كۇندەردىڭ كۇنىندە ەرتىس ورمانىنىڭ ىشىندە جيىرما شاقتى ورىستى بىرەۋلەر ءولتىرىپ كەتەدى. «ءسوز جوق، قازاقتار ءولتىردى، – دەپ ويلايدى گورچاكوۆ. – قاي قازاق؟ ارينە، سەگىز سەرى. ودان باسقا سوعىسۋدى ۇيرەنىپ جۇرگەن كىم بار؟ سونى ۇستاۋ كەرەك».
بۇل جالادان اسىعىس قاشىپ شىققان سەگىز اتىنا ءمىنىپ، بەس قارۋىن اسىنىپ، دە­رەۋ ەرتىستىڭ توعايىنا تىعىلادى. سول ارادا الدەبىر ايەلدىڭ كومەك سۇراعان داۋىسىن ەستيدى. بارسا، بىرنەشە ورىس ءبىر ورىس قىزىن اعاشقا بايلاپ تاستاپ، ويىنا كەلگەندەرىن ىستەمەك بولىپ جاتادى. باتىر جىگىت الگىلەردى بىت-شىت قۋالاپ، قىزدى امان الىپ قالادى. ول گورچاكوۆتىڭ پاۋەسكەمەن قىدىرۋعا شىققان قىزى ەكەن. قىزدى سەگىز امان-ەسەن ۇيىنە اكەلىپ تاستايدى دا، قىزىلجارعا قاشادى. گورچاكوۆتىڭ كوزىمەن قاراساق، قاشقان ادام ءسوزسىز سەزىك سالادى عوي، سون­دىقتان سەگىزدى ۇستاڭدار دەگەن بۇيرىق قىزىلجارعا دا جەتەدى. جاعدايدىڭ قاتتى شيەلەنىسكەنىن سەگىز دە سەزىپ، قاسىنا سەنىم­دى دوسى نياز سەرىنى الىپ، كورشى گۋ­بەرنياعا ءتۇپ ناعاشىسى بايباقتىلار جاققا تارتىپ وتىرادى. ەل-جۇرتى، تۋعان-تۋىستارى ۇلىقتارعا سەگىزدىڭ ءوزىن جا­مانداپ، ايتقانعا كونبەيتىن ادام ەكەنىن ايتىپ اقتالادى. ول اقىلدى «زيانىم تيمەسىن» دەپ، ولارعا سەگىز سەرىنىڭ ءوزى ۇيرەتكەن ەدى. وعان گورچاكوۆ سەندى مە، سەن­بەدى مە، الدە قىزىن قاراقشىلاردان قۇت­قارىپ العانىن ەسكەردى مە، ايتەۋىر، سەگىزدىڭ تۋىسقاندارىنا تيىسپەيدى. ءبارىن بىت-شىت قىلامىن دەسە، قولىندا تۇر ەدى.
ول كەز – قازاقتىڭ ءالى جاسي قويماعان، بىقسىقتار مەن قوقسىقتاردى جىگەرىن نامىس جايلاعان تارلاندار تاپتاپ وتە شىعاتىن كەز. سەگىز ناعاشىسى بايباق­تى­لارعا دا كوپ ايالداماي، اقىرى ءبىر جارىم اي ءجۇرىپ، ەدىلدىڭ كەپتەر دەگەن سالاسىندا وتىرعان اۋىلعا جەتەدى. بىردەن كوزدەرىنە وقشاۋ تىگىلگەن ون سەگىز قانات اق بوز ءۇي ءتۇ­سەدى. سەگىز بەن نياز ات باسىن سولاي بۇرادى. ويتكەنى ون سەگىز قانات ءۇيدىڭ ءوزى-اق كوپ نارسەنى مەڭزەپ تۇر ەمەس پە؟ بۇل ىسىق رۋىنان شىققان ايگىلى باتىر، يساتايدىڭ مىڭباسى قالدىباي قوساياقۇلىنىڭ اۋىلى بولىپ شىعادى.
عاينيدىڭ اكەسى قالدىبايدىڭ ماحام­بەت قاتارلاس يساتايدىڭ سەرىگى بولعانىن تاريحي دەرەك تە راستايدى. «كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ ءحVىىى-ءحىح ۆەكاح» دەگەن «عىلىم» باسپاسى شىعارعان تاريحي ماتەريالدار جيناعىندا ونىڭ اتى بىردە ما­حامبەت قاتارىندا (284-بەت), ەكىنشىسىن­­­­دە (286-بەت) اسكەري راپورتتا اتالادى. سون­داي-اق تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتو­رى، پرو­فەسسور زۇلقارنايىن الدامجاردىڭ «تاريح: تانىم مەن تاعلىم» اتتى كىتابىندا ول تۋرالى جانە سەگىز سەرىنىڭ ءومىرى حاقىندا جان-جاقتى تالداۋ جاسالادى («ارىس» باس­پاسى، الماتى، 2002 ج.)
«الدىمنان ءبىر قىز شىقتى قۇلپىرىپ-اي، سۇراپ ەم، عايني ەكەن قىزدىڭ اتى» دەيدى سەگىز سەرى. قوناقتاردى سۇڭعاق بويلى سۇلۋ عايني اكە-شەشەسىنىڭ جوعىن بىلدىرمەي، قازاقتىڭ سالت-داستۇرىمەن اسپاي-ساسپاي قارسى الادى. قاسىندا ءبىر جەڭگەسى بار. ول كەز – پاتشا وكىمەتى قازاقتاردى (نەگىزىنەن، ول ارادا ون ەكى اتا بايۇلى وتىرعان) ەدىل بويىنان قۋدالاپ، وزەن بويىن ءبىرجولا يەلەنىپ الۋعا نيەت قىلىپ جاتقان كەزى. باتىر قالدىباي ايەلىمەن، بالا-شاعا­سىمەن ءبىر جاققا كەتكەن ەكەن، ءۇشىنشى كۇنى عانا اۋىلعا ورالادى. ون جەتى جاستاعى عاينيدىڭ تولىق اتى – عاينيجامال. ونىڭ ون اعاسى بار. اناسى – اجار، ەڭ جاقىن جەڭگەسى – بالجان. عايني مەن سەگىز ءبىر-بىرىنە عاشىق بولادى. ەكەۋىنىڭ قوسىلماق نيەتىن قالدىباي مەن اجار دا قۇپ كورەدى. عاشىقتىقتىڭ جالىنىنان «عايني» اتتى عاجاپ ءان دۇنيەگە كەلدى. سەگىزدىڭ ون جەتى جاسىندا شىعارعان بۇل ءانى ەكى عاسىرعا جۋىق ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. ولەڭى ازدى-كوپتى وزگەرىسكە تۇسسە-داعى، اۋەنى ەش وزگەرمەگەن سەكىلدى. كەشە عانا تۋعان تىڭ دۇنيەدەي. نە ارتىق، نە كەم ءبىر دىبىسى جوق، تەك ۇيلەسىمنەن تۇراتىن ىڭكار سەزىمنىڭ توگىلىسى:
«عايني-اۋ! ۋاي، ساۋلەم!
جۇرگەنىم مەنىڭ ءبۇيتىپ سەنىڭ اۋرەڭ».
ءبىر ساتتە عانا تۋا سالعان دۇنيەدەي. قوس­پاسىز، سەلكەۋسىز، قۇدىرەتتىڭ ءوزى قۇيا سالعان سوم التىنداي. «عايني» – ءبىر ءاننىڭ عانا عۇمىرى ەمەس، قازاق ءانىنىڭ ۇزاق عۇمىرى. ۇلتتىڭ وزەگىنەن، قازاقتىڭ مىنەزىنەن، حالىقتىڭ سەزىمىنەن جارالعان تۋىندى. شوكىمدەي ۇنىنە دەيىن قازاقى. سوندىقتان ومىرشەڭ. قانشاما اتامىز بەن اجەمىز، اعامىز بەن جەڭگەمىز، باتىرىمىز بەن باعلانىمىز ايتىپ جەتكىزگەن عۇمىرلى ءان. يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ، قالدىباي مەن اجاردىڭ، ەدىل مەن كەپتەردىڭ كوزىندەي بولعان قاسيەتتى ءان! تاريحي كەزەڭنەن تاريحي كەزەڭگە تالماي جەتكەن تاريحي ءان!
قالدىبايدى «قايىناتام»، اجاردى «ەنەم» دەپ سويلەيدى سەگىز. «كوتىبار اسى» دەگەن ولەڭىندە:
«اساۋدان شىعىپ توقتادىم،
قالدىباي اتا دەگدارعا،
قۋانا ءبىزدى قارسى الدى،
ىسىقتان شىققان ساردار دا.
اجار ەنە سابىرلى،
بايبىشە ەدى قادىرلى،
بەتىمنەن ءسۇيدى قۇشاقتاپ،
دەدى دە: «دەرتىم جازىلدى» (سەگىز سەرى. شىعارمالارى، 1-توم، 73-بەت، 2013)
«بۇعىبايعا ايتقانى» دەگەن ولەڭىندە سەگىز سەرى: «عايني ءتىرى قالعاندا، بولار ەدىڭ قايناعا»، – دەيدى. (1-توم، 115-بەت).
سوعان قاراعاندا، عايني ەكەۋىنىڭ ەرلى-بايلى بولۋىنا ەش كەدەرگى بولماعان. قالدىباي ءجۇز جىگىتتى ءبىر بولەك، تاعى قىرىق جىگىتتى ءبىر بولەك، تاعى الپىس جىگىتتى ءبىر بولەك، بارلىعى ەكى ءجۇز جىگىتتى ءبولىپ بەرىپ، سە­گىزدىڭ بار جاعدايىن جاسايدى. اقبۇلاق­تىڭ باسىنا ءۇي سالدىرادى، مال-جانىنا قارايتىن ادام سايلايدى. تەك… تەك ەدىلدىڭ ەتەك-جەڭىن تۇگەل جاۋلاپ العىسى كەلگەن ورىستار قازاقتارعا تىنىم بەرمەيدى. اتا قونىسىنان كەتكىسى كەلمەگەن قالدىبايدىڭ اۋىلىن ورىس پەن قازاقتىڭ بىرىككەن قولى شاپقاندا، باتىر عايني سوندا قولىنا نايزا الىپ قارسى شى­عادى. «ات!» – دەيدى بايماعامبەت سۇلتان ورىس اپيسەرىنە، ول عاينيدى اتىپ تۇسىرەدى. ونداي سۇلتاننان كەك الۋعا سەگىز سەرى قىزىلجاردان ارنايى كەلسە، ونىڭ نەسى ايىپ؟ عاسىردان- عاسىرعا حالقى ساقتاپ كەلە جاتقان «عايني» اتتى عاجاپ ءاندى تۋعىزعان عاجاپ عاينيجامال ءسويتىپ، اتا-قونىسىن قورعاپ، قايتىس بولا­دى. ءبىر ۇرىستا ونى ولتىرگەن اپيسەردى سەگىز سەرى نايزاعا تۇيرەپ ولتىرەدى. قالدىباي سوندا كوزىنە جاس الىپ، سەگىزدىڭ بەتىنەن سۇيەدى. اتا­نىڭ، اكەنىڭ كەگى قايتا قويدى عوي دەي­مىسىڭ، حالىقتىڭ قورعاۋشىسى بار ەكەنىنە ءتاۋبا قىلعانى شىعار.
عايني قىز بەن «عايني» ءانىنىڭ ءومىر تاريحى وسىنداي.
عاينيدى تەك ادەمى قىز، سەگىز سەرى ءان ارناعان ايرىقشا قىز دەپ قانا باعالاۋ – وبال. ول – ءوزىنىڭ اتاقونىسىن، ەلى مەن جەرىن قولىنا قارۋ الىپ قورعاعان قاھارمان قىز. ازاتتىق ءۇشىن اتقا قونعان باتىر ارۋ. سوندىقتان ونىڭ ءومىرىن، ەرلىگىن، ارۋاعىن سىيلاۋ – بىزگە پارىز.
ءبىز – قازىر بوداندىقتىڭ بۇعاۋىنان قۇ­تىلعان تاۋەلسىز مەملەكەتپىز.
الايدا، ءوز ىشىمىزدەگى الاۋىزدىقتىڭ بۇ­عاۋىنان ءالى ءبىر جولا قۇتىلا الماي كەلەمىز. ءبىزدى سول، ءسوز جوق، السىرەتەدى. الايدا، اۋىز­دى قۋ شوپپەن سۇرتۋگە دە بولمايدى. عا­لىمبەك قىزىربەكۇلى قۇراستىرعان «ەلەكتروندى قازاق ءۇيى» دەگەن اتپەن ارعى-بەرگى قازاق اندەرى مەن كۇيلەرىن كۇيتاباققا تۇسىرگەن ەكەن، سوندا «عايني»، «اقبۇلاق»، «اقبەت»، «القوڭىر»، «ماقپال»، «ساۋلەم-اي» (48- بەت، الماتى، 2014) اندەرىن سەگىز سەرىنىكى دەپ كورسەتىپتى. قورىققان بولۋ كەرەك، وزگە اندەرىن حالىقتىكى دەپتى. سەڭ قوز­عالعان ەكەن دەپ قۋاندىم.
سەگىز سەرىنىڭ ەركىندىكتى اڭساعان اساۋ قانى بويىمىزدا از دا بولسا قالدى ما، جوق پا، ونى الداعى ۋاقىت كورسەتەدى. سەگىز سەرى­نىڭ ەكى تومدىق «شىعارمالارىن» مەم­لەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعارىپ وتىرعان مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى،
م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينس­تيتۋتى، «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارنا­سى، «قازاق» جانە «شالقار» راديوسى سەگىز سەرى بابامىزدىڭ اندەرىن ءوز اتىنا قايتارار دەپ سەنەمىز. ەكى عاسىر بويى ولمەي، وشپەي كەلگەن ءۇندى قالايشا جانە قاشانعى ءوز قولىمىزبەن وشىرە بەرەمىز؟!
بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى،
قر ەڭبەك سىڭىرگەن قوعام قايراتكەرى

aikyn.kz