Ne Qwrmanğazınıñ, ne Tättimbettiñ, Birjan men Aqannıñ, tağı basqa öner­pazdardıñ birde-biriniñ ömiri men öneri jayında däl Segiz serinikindey senimdi, nanımdı derekter men kuälar joq. Alayda, Segiz serini öner tarihına jolatqısı kel­meytin adam köp. Akademik Serik Qirabaev ağamızşa aytsam, «Segiz seri eşkimniñ äkesin öltirgen joq. Äkelerimizdi jappay öltirgen nemisterdi de bwl künde arqasınan qağıp dos qılıp jürmiz». Endeşe, kinä kimde? Bizde me, Segiz seride me?
Meniñşe, bastı kinä – şınayı ğılım­nıñ naşarlığında. Şınayı ğılım joq jerde ösek-ayañ, dümbilezdik, şalalıq pen alalıq, alıpqaşpa pikir beleñ aladı. Segiz seriniñ ömiri men şığarmaşılığına ädil bağa berilmeuine, tipti atın atamauğa deyin aparğan arğı-bergi, işki-sırtqı sebepter, meniñşe mınanday:
1. Segiz seriniñ azamattıq, önerpazdıq qalıptasuına ıqpal etken oqiğalar men tarihi-sayasi jağdaylar ötken qazaq jerleri bwl künde Resey memleketiniñ qw­ramına kirip ketti.
2. Ol orıstıñ otarlau sayasatına qaru alıp, qarsı şıqtı. Jalası bar, şındığı bar, orıs äskeri men adamdarınıñ qanın tökti. Sondıqtan sayasi qırağılıq pen saqtıq jasauğa mäjbür bolğan atalarımız ben ağalarımızdıñ onı ayğaqtap zertteuge batılı barmadı.
3. Segizdiñ Isatay-Mahambet köterili­sine tileules bolğanı, ara-twra şayqasqa ara­lasıp ta ketkeni däleldendi.
4. «Gauhartas», «Ğayni», «Maqpal», «Qaragöz», «Säulem-ay», «Nazqoñır», «Alqoñır», «Aqbet», «Qarğaş», «Äyken-ay», «Top qarağan», «Eligay» sekildi qazaq änderiniñ kileñ inju-marjanın bir-aq kisige bere saluğa qimadıq. Senbedik. Mümkin emestey körindi. Eger onıñ bärin Segizdiñ äni desek, Birjannıñ, Aqannıñ, Mwhittıñ, tağı basqalardıñ bedeline nwqsan keletindey kördik.
5. Bwrın Aqandiki, Äsettiki, tağı basqalardiki dep jürgen key än Segizdiki bolıp şığatın boldı. Al qalıptasıp qalğan ötirikti özgertu ğılımi mäde­niettilikpen qabıldanatınına eşkimniñ közi jetpedi.
6. Näbiden Äbutaliev, Töleş Süley­menovter Segiz seriniñ ömiri men şı­ğarmaşılığın aşıq söz ete bastağanda, M.Äuezov atındağı ädebiet jäne öner institutınıñ basşılığı men keybir qızmetkeri «onday adam ömirde bolğan emes» degen pikir wstandı. Bizdiñ oyı­mızşa, onıñ özindik sebebi de boldı. Institut basşılığı «Qız Jibek» jırınıñ 1500 jıldığın YUNESKO-nıñ qoldauımen atap ötuge talpındı. Al eger onı twñğış jırlauşı Segiz seri 1818 jılı ğana tuğan bolsa, instituttıñ älgi äreketi äjuä bolıp qalatın edi. Sondıqtan olarğa Segiz seriniñ barınan joğı tiimdi boldı.
Bwl, ärine, ğılımi mekemeniñ ğılımğa qayşı äreketi bolatın. Ğılımi meke­meniñ özi zertteuge tiis twlğasın büytip ömirde joq dep jariyalauı bwrın-soñdı ğılımda kezdesken emes. Bwl, şın mänin­de, ülken qılmıs edi. Wrpaq olardıñ naq­tı ädil bağasın alda beredi dep oylaymın.
Serik Qirabaev ağamız aytqanday, Segiz seri däp bireudiñ äkesin öltirgen adam sekildi…
Pikirdi, şındıqtı jasıru arqılı eşqaşan, eş zamanda ğılım damığan emes. Ğılım tek däleldeu arqılı damidı. Qwrmanğazınıñ eñ äygili şäkirti Dina Nwrpeyisova kezinde: «Aday Qwrmanğazınıñ küyi emes» degen. Biraq Ahmet Jwbanov Qwrmanğazıniki dep däleldedi. Sondıqtan ğılımdı eñ äueli ğalımdardıñ özi sıylauı tiis.
Segiz seri jayında az jazılğan joq. Onıñ şığarmaları da jarıq körip jatır. Memlekettik tapsırıspen «Jalın bas­pasınan» 2013 jılı «Şığarmalarınıñ» İ tomı, 2014 jılı İİ tomı jarıq kördi. Qwrastırğan – Social Jwmabaev degen azamat.
Şın atı Mwhammed-Qanapiya bola twra, nege Segiz seri atalıp ketkeni jayın­da eki türli pikir aytıladı. Birinşisi, segiz jasında-aq ädemi kiinip, ädemi söylep, aqın boluğa wmtılıs jasap jürgen ba­lanıñ qılığın bayqağan ülkender onı «Se­giz jasar seri» dep jürip, aqırı sol atı şın atı bolıp ketipti. Ekinşisi, «segiz qırlı, bir sırlı» jigit bolğan soñ, Segiz atalıp ketipti-mis.
Aqın, änşi, sazger, küyşi, mergen, wsta, paluan, sardar, nayzager sekildi jan-jaqtı önerpaz bolıptı. Biraq segiz qırlı, bir sırlı jigittiñ bärin qazaq Segiz seri atay bermegen ğoy. Al segiz jasınan serige tän qılıq körsetu ärkimniñ qolınan kele bermese kerek. Bar-joğı üş-aq müşel jasap, 37 jasında 6 wl, 1 qız süyip, ömir­den ötken sañlaq talantqa segiz jasınan serilik jasau say keledi-au dep oylaymın.
Segiz seriniñ ömiri men şığarmaşılı­ğın ğılımi twrğıdan taldau üşin öziniñ «Qaşqın kelbeti» men «Qız sipatı» (Segiz seri. Şığarmaları, 2-tom, 24 jäne 33-bet­ter, 2014), Jayau Mwsanıñ «Er segiz» (Segiz seri. Şığarmaları, 2-tom, 245-bet, 2014), Nwrjan Nauşabaywlınıñ «Segiz seri bahadür» dastanın (Segiz seri. Şığar­maları, 2-tom, 263-bet, 2014) jäne jazuşı Rahımjan Otarbaevtıñ «Qazaq ädebieti» gazetinde 1991 jılı 20 qırküyekte jariyalanğan «Erligin Isataydıñ jırğa qossam» (Segiz seri. Şığarmaları, 1-tom, 313-bet, 2013) attı maqalasın basşılıqqa alu birden-bir dwrıs jol dep bilem. Sebebi, bwlar – uaqıt jağınan da, senimdilik twrğısınan da bağalı dünieler. Öytkeni Segiz seri öz şığarmaların jazba türde qal­dırğan. Sondıqtan olar biraz uaqıt qoldan-qolğa jazba türde tarağanda, kele-kele qoljazbalar tozıp joğalğan soñ ğana auızşa saqtalğan. Sondıqtan körkem­diginen azdı-köpti ayırılsa da, derektik däldigin joğaltpağan.
Al Jayau Mwsa – Segiz serini közben kör­gen, üş jıl boyı qasında jürip, ülgi alğan şäkirti. Ayrıqşa bağalağandığınan bolar, Segiz seri oğan arnap öleñ de şı­ğarğan. «Segiz qaytıs bolğanda, elu şäkirti joqtau şığardıq» deydi Jayau Mwsa. Al onıñ öleñ şığarmay, küy şığaratın Dayrabay sekildi şäkirtteri de bolğan. Üş jıl qasında bolğan, ölgende basında bolğan Jayau Mwsağa senbeytin qazaq qanday qazaq? Elu şäkirti joqtau şığarğan Segizden özge qazaqta qay önerpaz bar? Osı­nıñ özi-aq onıñ erekşe talant bol­ğanın jäne erekşe qwrmettelgenin kör­setedi. Joqtau şığara almay qalğan qan­şama şäkirti barın bir qwday bilmese, biz bilmeymiz. Mwnıñ bäri, oylap qarasaq, Se­gizdiñ qazaq dalasında twñğış öner­pazdar mektebin, serilik önerdiñ ülgisin qalıptastırğanın köremiz. Onı Jayau Mwsanıñ sözi däleldep twr.
Nwrjan Nauşabaev ta – köptiñ biri emes, qazaq öneriniñ bir qaymağı. Onıñ üstine, ol – Segizdiñ tuğan inisi Quanıştıñ balası Saparğali aqınmen dos bolğan adam. Keyin Saparğali Nwrjannıñ Nağima attı apasına üylenip, oğan jezde boladı. Osı Saparğali men Nwrjannıñ jwmbaq ay­­tısın ädebiet zertteuşileri jaqsı bi­ledi. Aqırında, Saparğali Nwrjandı Se­giz­diñ auılına ertip barıp, balala­rımen, äyeli Irısbikemen jolıqtıradı. «Bäy­bişesine batırdıñ sälem berdim» deydi Nwrjan.
Şejiresin batırdıñ,
Asıqpay jazda köşirdim.
Öleñi men jırların,
Wqıptap hatqa tüsirdim, – deydi anıq­tap. Bwğan da senbesek; onda bizge adal degen at aram bolmay ma?
Bwl topqa zamandas inim Rahımjan Otar­baevtı qosıp otırğanım: onıñ qo­lında basqada joq şejire bar. Kazirgi qazaq ğalımdarınıñ birazı orıstıñ au­zınan şıqpağan derekti tarih sanamaydı. Al orıs jazbalarında Isatay-Mahambet köterilisine Arqadan kelip Segiz seri ara­lastı degen söz joq. Segiz seri degen qazaq bolıptı degendi de jazbağan. Sondıqtan olar Segiz seri degen adam joq dep sanaydı. Al Rahımjan Ötepqali Jaqıyawlınıñ şe­jiresine süyene otırıp, Segiz seriniñ Isatay-Mahambet köterilisine azdı-köpti aralasqanın, Jäñgir hannıñ közin qwrtuğa onı Mahambettiñ arnayı jwmsağanın, biraq säti kelmegenin; Isatay ölgen soñ quğınğa wşırağan Mahambetti Segizdiñ Qızıljar öñirine panalatpaq bolğanın, biraq bir kün keşigip qalğanın, Maham­bettiñ kegin alu üşin, kişi jüz eline ekinşi ret oralıp, Baymağambet swltannıñ közin joyuğa Segizdiñ tikeley qatısqanın bärin däleldi bayandap şığadı. Öz tarihımızdı özimiz sıylau degen – osı. Rahımjannıñ qolındağı şejire qarañğı tünekte tuğan jarıq jwldızğa barabar.
Osı derekterge süyene otırıp, meniñ aytarım mınau.
Segiz Ombıda altı jıl oqığan, altı jıl medresede oqığan. Orısşanı oqı­tuşı jaldap oqıp, täp-täuir üyrengen.
Boyı wzın, iri deneli, oyınıñ asa zerektiginiñ arqasında erte eseygen, ja­sınan jan-jaqtı damığan. Aqırı, öneri onı öz ortasınıñ basşısı etken. On bes-on altıdağı balğın jigit öz zamandastarın bastap kelip, Ertis jağasında äskeri jattığular jasap, qılıştasıp, nayza­lasıp, sadaq atısıp jattığatın bolğan. Batıs Sibir general-gubernatorınıñ orınbasarı (namestnik) Gorçakov degen onıñ osı äreketin ünemi körip jüredi eken. Päueskege minip, Ertis boyın aralağan onıñ qızı da Segizdi sırttay bilip jürgen. Biraq äkesiniñ ne oylağanın, qızınıñ ne oylağanın bir Qwday bilmese, biz bilmeymiz.
Künderdiñ küninde Ertis ormanınıñ işinde jiırma şaqtı orıstı bireuler öltirip ketedi. «Söz joq, qazaqtar öltirdi, – dep oylaydı Gorçakov. – Qay qazaq? Ärine, Segiz seri. Odan basqa soğısudı üyrenip jürgen kim bar? Sonı wstau kerek».
Bwl jaladan asığıs qaşıp şıqqan Segiz atına minip, bes qaruın asınıp, de­reu Ertistiñ toğayına tığıladı. Sol arada äldebir äyeldiñ kömek swrağan dauısın estidi. Barsa, birneşe orıs bir orıs qızın ağaşqa baylap tastap, oyına kelgenderin istemek bolıp jatadı. Batır jigit älgilerdi bıt-şıt qualap, qızdı aman alıp qaladı. Ol Gorçakovtıñ päueskemen qıdıruğa şıqqan qızı eken. Qızdı Segiz aman-esen üyine äkelip tastaydı da, Qızıljarğa qaşadı. Gorçakovtıñ közimen qarasaq, qaşqan adam sözsiz sezik saladı ğoy, son­dıqtan Segizdi wstañdar degen bwyrıq Qızıljarğa da jetedi. Jağdaydıñ qattı şieleniskenin Segiz de sezip, qasına senim­di dosı Niyaz serini alıp, körşi gu­berniyağa tüp nağaşısı Baybaqtılar jaqqa tartıp otıradı. El-jwrtı, tuğan-tuıstarı wlıqtarğa Segizdiñ özin ja­mandap, aytqanğa könbeytin adam ekenin aytıp aqtaladı. Ol aqıldı «ziyanım timesin» dep, olarğa Segiz seriniñ özi üyretken edi. Oğan Gorçakov sendi me, sen­bedi me, älde qızın qaraqşılardan qwt­qarıp alğanın eskerdi me, äyteuir, Segizdiñ tuısqandarına tiispeydi. Bärin bıt-şıt qılamın dese, qolında twr edi.
Ol kez – qazaqtıñ äli jasi qoymağan, bıqsıqtar men qoqsıqtardı jigerin namıs jaylağan tarlandar taptap öte şığatın kez. Segiz nağaşısı Baybaq­tı­larğa da köp ayaldamay, aqırı bir jarım ay jürip, Edildiñ Kepter degen salasında otırğan auılğa jetedi. Birden közderine oqşau tigilgen on segiz qanat aq boz üy tü­sedi. Segiz ben Niyaz at basın solay bwradı. Öytkeni on segiz qanat üydiñ özi-aq köp närseni meñzep twr emes pe? Bwl Isıq ruınan şıqqan äygili batır, Isataydıñ mıñbası Qaldıbay Qosayaqwlınıñ auılı bolıp şığadı.
Ğaynidıñ äkesi Qaldıbaydıñ Maham­bet qatarlas Isataydıñ serigi bolğanın tarihi derek te rastaydı. «Kazahsko-russkie otnoşeniya v HVİİİ-HİH vekah» degen «Ğılım» baspası şığarğan tarihi materialdar jinağında onıñ atı birde Ma­hambet qatarında (284-bet), ekinşisin­­­­de (286-bet) äskeri raportta ataladı. Son­day-aq tarih ğılımdarınıñ dokto­rı, pro­fessor Zwlqarnayın Aldamjardıñ «Tarih: tanım men tağlım» attı kitabında ol turalı jäne Segiz seriniñ ömiri haqında jan-jaqtı taldau jasaladı («Arıs» bas­pası, Almatı, 2002 j.)
«Aldımnan bir qız şıqtı qwlpırıp-ay, swrap em, Ğayni eken qızdıñ atı» deydi Segiz seri. Qonaqtardı swñğaq boylı swlu Ğayni äke-şeşesiniñ joğın bildirmey, qazaqtıñ salt-dästürimen aspay-saspay qarsı aladı. Qasında bir jeñgesi bar. Ol kez – patşa ökimeti qazaqtardı (negizinen, ol arada On eki ata Baywlı otırğan) Edil boyınan qudalap, özen boyın birjola ielenip aluğa niet qılıp jatqan kezi. Batır Qaldıbay äyelimen, bala-şağa­sımen bir jaqqa ketken eken, üşinşi küni ğana auılğa oraladı. On jeti jastağı Ğaynidıñ tolıq atı – Ğaynijamal. Onıñ on ağası bar. Anası – Ajar, eñ jaqın jeñgesi – Baljan. Ğayni men Segiz bir-birine ğaşıq boladı. Ekeuiniñ qosılmaq nietin Qaldıbay men Ajar da qwp köredi. Ğaşıqtıqtıñ jalınınan «Ğayni» attı ğajap än düniege keldi. Segizdiñ on jeti jasında şığarğan bwl äni eki ğasırğa juıq ömir sürip keledi. Öleñi azdı-köpti özgeriske tüsse-dağı, äueni eş özgermegen sekildi. Keşe ğana tuğan tıñ düniedey. Ne artıq, ne kem bir dıbısı joq, tek üylesimnen twratın iñkär sezimniñ tögilisi:
«Ğayni-au! Uay, säulem!
Jürgenim meniñ büytip seniñ äureñ».
Bir sätte ğana tua salğan düniedey. Qos­pasız, selkeusiz, qwdirettiñ özi qwya salğan som altınday. «Ğayni» – bir änniñ ğana ğwmırı emes, qazaq äniniñ wzaq ğwmırı. Wlttıñ özeginen, qazaqtıñ minezinen, halıqtıñ seziminen jaralğan tuındı. Şökimdey ünine deyin qazaqı. Sondıqtan ömirşeñ. Qanşama atamız ben äjemiz, ağamız ben jeñgemiz, batırımız ben bağlanımız aytıp jetkizgen ğwmırlı än. Isatay men Mahambettiñ, Qaldıbay men Ajardıñ, Edil men Kepterdiñ közindey bolğan qasietti än! Tarihi kezeñnen tarihi kezeñge talmay jetken tarihi än!
Qaldıbaydı «qayınatam», Ajardı «enem» dep söyleydi Segiz. «Kötibar ası» degen öleñinde:
«Asaudan şığıp toqtadım,
Qaldıbay ata degdarğa,
Quana bizdi qarsı aldı,
Isıqtan şıqqan Sardar da.
Ajar ene sabırlı,
Bäybişe edi qadirli,
Betimnen süydi qwşaqtap,
Dedi de: «Dertim jazıldı» (Segiz seri. Şığarmaları, 1-tom, 73-bet, 2013)
«Bwğıbayğa aytqanı» degen öleñinde Segiz seri: «Ğayni tiri qalğanda, Bolar ediñ qaynağa», – deydi. (1-tom, 115-bet).
Soğan qarağanda, Ğayni ekeuiniñ erli-baylı boluına eş kedergi bolmağan. Qaldıbay jüz jigitti bir bölek, tağı qırıq jigitti bir bölek, tağı alpıs jigitti bir bölek, barlığı eki jüz jigitti bölip berip, Se­gizdiñ bar jağdayın jasaydı. Aqbwlaq­tıñ basına üy saldıradı, mal-janına qaraytın adam saylaydı. Tek… Tek Edildiñ etek-jeñin tügel jaulap alğısı kelgen orıstar qazaqtarğa tınım bermeydi. Ata qonısınan ketkisi kelmegen Qaldıbaydıñ auılın orıs pen qazaqtıñ birikken qolı şapqanda, batır Ğayni sonda qolına nayza alıp qarsı şı­ğadı. «At!» – deydi Baymağambet swltan orıs äpiserine, ol Ğaynidı atıp tüsiredi. Onday swltannan kek aluğa Segiz seri Qızıljardan arnayı kelse, onıñ nesi ayıp? Ğasırdan- ğasırğa halqı saqtap kele jatqan «Ğayni» attı ğajap ändi tuğızğan ğajap Ğaynijamal söytip, ata-qonısın qorğap, qaytıs bola­dı. Bir wrısta onı öltirgen äpiserdi Segiz seri nayzağa tüyrep öltiredi. Qaldıbay sonda közine jas alıp, Segizdiñ betinen süyedi. Ata­nıñ, äkeniñ kegi qayta qoydı ğoy dey­misiñ, halıqtıñ qorğauşısı bar ekenine täubä qılğanı şığar.
Ğayni qız ben «Ğayni» äniniñ ömir tarihı osınday.
Ğaynidı tek ädemi qız, Segiz seri än arnağan ayrıqşa qız dep qana bağalau – obal. Ol – öziniñ ataqonısın, eli men jerin qolına qaru alıp qorğağan qaharman qız. Azattıq üşin atqa qonğan batır aru. Sondıqtan onıñ ömirin, erligin, aruağın sıylau – bizge parız.
Biz – qazir bodandıqtıñ bwğauınan qw­tılğan täuelsiz memleketpiz.
Alayda, öz işimizdegi alauızdıqtıñ bw­ğauınan äli bir jola qwtıla almay kelemiz. Bizdi sol, söz joq, älsiretedi. Alayda, auız­dı qu şöppen sürtuge de bolmaydı. Ğa­lımbek Qızırbekwlı qwrastırğan «Elektrondı qazaq üyi» degen atpen arğı-bergi qazaq änderi men küylerin küytabaqqa tüsirgen eken, sonda «Ğayni», «Aqbwlaq», «Aqbet», «Alqoñır», «Maqpal», «Säulem-ay» (48- bet, Almatı, 2014) änderin Segiz seriniki dep körsetipti. Qorıqqan bolu kerek, özge änderin halıqtiki depti. Señ qoz­ğalğan eken dep quandım.
Segiz seriniñ erkindikti añsağan asau qanı boyımızda az da bolsa qaldı ma, joq pa, onı aldağı uaqıt körsetedi. Segiz seri­niñ eki tomdıq «Şığarmaların» Mem­lekettik tapsırıspen şığarıp otırğan Mädeniet jäne sport ministrligi,
M.Äuezov atındağı ädebiet jäne öner ins­titutı, «Qazaqstan» wlttıq telearna­sı, «Qazaq» jäne «Şalqar» radiosı Segiz seri babamızdıñ änderin öz atına qaytarar dep senemiz. Eki ğasır boyı ölmey, öşpey kelgen ündi qalayşa jäne qaşanğı öz qolımızben öşire beremiz?!
Bekswltan NWRJEKEWLI,
QR eñbek siñirgen qoğam qayratkeri

aikyn.kz