بۇل كەزەڭدە قازاقستاندا كەڭەستىك بيلىك ورناپ، ەلدىڭ باس كوتەرەر زيالىلارىنىڭ بارلىعى بىردەي جاپپاي رەپرەسسياعا ۇشىراپ جاتسا، قىتايداعى قازاقتار گوميندان بيلەۋشىلەرىنىڭ ەزگىسىندە جانىشتالىپ، ارى قاراي شىڭ شى سايدىڭ زۇلىمدىق ساياساتىنىڭ قۇربانى بولدى. سول كەزدىڭ تاريحي دەرەكتەرىنەن تەك قازاق قانا ەمەس سول ەلدەگى از ۇلت وكىلدەرىنىڭ تاعدىر تالايىنىڭ اسا ايانىشتى ءحالىن كورەمىز. ول كەزدە قازاقتار ءومىر سۇرگەن التاي تاۋىنىڭ كۇنشىعىسىن التاي دەپ، سولتۇستىك شىعىس بەتىن، ياعني قازىرگى موڭعولياعا قارايتىن بولىگىن قوبدا دەپ اتايتىن. اقىت بولسا وسى ەكى ولكەدە قاتار ءومىر سۇرگەن، التاي مەن قوبدا قازاعىنا تەل اقىن. ال، موڭعوليادا ءسوتسياليزمنىڭ ورناۋى دا ونداعى ساياسي-تاريحي جاعدايدى مۇلدەم وزگەرتىپ جىبەردى. اقىت اقىننىڭ ءومىرى وسى كەزەڭمەن تۇسپا تۇس كەلدى. قىتايداعى شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ التاي ايماعى مەن موڭعولياداعى بايان-ولگي ايماعىندا كەزەك ءومىر وتكىزگەن ول جىرلارىندا وسى ەكى ەلدەگى قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنان حابار بەرەدى. اقىتتىڭ شىعارمالارىنىڭ كوبى ءدىني، ناسيحات باعىتىندا بولىپ كەلەدى. جانە ونىڭ ءنازيرا داستۇرىندەگى جىرلارى دا جەتكىلىكتى. دەمەك، اقىت قالدىرعان مۇرالارعا قاراي وتىرىپ، ونى كىتابي اقىندار قاتارىنان كورۋگە بولادى.

اقىت قاجى شىعارماشىلىعى مەن ءومىربايانى جايىنداعى العاشقى دەرەكتى 1898 جىلى ورىستىڭ تۇركى تىلدەرىن زەرتتەۋشى عالىم، پروفەسسور ن.كاتانوۆتىڭ «دەياتەل» جۋرنالىنداعى اقىت شىعارماشىلىعى تۋرالى العاشقى ارنايى ماقالادان كەزدەستىرەمىز [1].

بۇدان كەيىن اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ شىعارماشىلىعى ۇزاق ۋاقىت بويىنا ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىنىڭ دە، ادەبيەتشىلەردىڭ دە جالپى قوعامنىڭ نازارىنان تىس قالادى. ونىڭ وزىندىك اقيقي سەبەپتەرى دە بار. ماسەلەن، اقىتتىڭ جاستىق شاعى جالاۋلاعان، جىگىتتىك ءومىرى الاۋلاعان، دۇنيەتانىمى ءوسىپ، وي ءورىسى جەتىلگەن ىزدەنىسكە تولى جىلدارى وتكەن موڭعوليا ونى قىتاي ازاماتى دەپ شەتتەسە، قىتايداعى زەرتتەۋشىلەر ونىڭ ساياسي كوزقاراستارىنا ساي، قوعامدىق قىزمەتى مەن ۇلتتىق كۇرەسكەرلىگىنە وراي مەملەكەتكە قارسى ادام رەتىندە اشكەرەلەپ ونىڭ شىعارمالارىن زەرتتەمەك تۇرماق اتىن اتاۋعا تيىم سالدى. سويتسە دە، وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىندا قوعامدىق ومىردە ورىن العان ساياسي جىلىمىق اقىت اتىن بىردەن جارق ەتكىزىپ تاريح قويناۋىنان جارىققا الىپ شىقتى. سونىڭ ناتيجەسىند حح عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىندا اقىتتىڭ شىعارماشىلىق ءومىرىن زەرتتەۋ ءىسى ىرگەلى تۇردە موڭعوليادا قولعا الىنىپ، دەن قويىلادى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قابيداش قالياسقارۇلى 1972 جىلى بايان-ولگيدە تۇراقتى تۇردە شىعىپ تۇراتىن ادەبي جۋرنال «شۇعىلادا «اقىتتانۋداعى العاشقى تالپىنىستار» اتتى ماقالا جاريالايدى [2]. ق.قالياسقارۇلى بۇدان كەيىن قۇراستىرعان «حالىق اقىندارى» اتتى كىتابىندا ونىڭ جىرلارى مەن ولەڭدەرىن بەرە وتىرىپ، اقىننىڭ ءومىربايانى مەن شىعارماشىلىعى جايىندا ەگجەي-تەگجەيلى كولەمدى باياندايدى. بۇل كىتاپ بايان-ولگي ايماعىنىڭ «ولگي» باسپاسىنان 1973 جىلى جارىق كورگەن.

وسى كىتاپ جونىندە سول «شۇعىلا» جۋرنالىندا ت.بوداۋحاننىڭ «حالىق اقىندارى» جانە اقىت» دەگەن ماقالاسى جارىق كورەدى. وندا «ال، اقىت جايلى بۇرىندى سوڭدى ءسوز بولماعان دەسەك تە بولادى. اۆتوردىڭ كىتابىندا دەن قويعان وزەكتى ماسەلە – وسى اقىت تۆورچەستۆوسى. اۆتوردىڭ اقىت جايلى ەرىنبەي ەڭبەكتەنىپ، كول كوسىر تەر توككەنىن اقىننىڭ ءومىربايانى مەن وسىنشاما ەڭبەكتەرىن تۋ الماتىدان باستاپ، اۋىل اقساقالدارىنان كوپ جىلدار بويى جيناپ، زەرتتەگەندىگىن ايقىن كورەمىز. اقىننىڭ پروگرەسشىل شىعارمالارى ءدىني كەرىتارتپا قيسسالارىنىڭ كولەڭكەسىندە كورىنبەي جاتقان ناعىز التىننىڭ ءوزى ەدى. اۆتور بۇل جيناعىندا وسى «التىن قويماسىنىڭ» اۋزىن اشتى. اقىتتىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسىن تەرەڭ زەرتتەپ، تەوريالىق تالداۋدان وتكىزدى» دەلىنگەن [3].

XX عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارى قىلىشىنان قان تامعان قىزىل ساياساتتىڭ قۇرىعىنان سەسكەنگەن بايانولگيلىك زەرتتەۋشىلەر «اقىننىڭ پروگرەسشىل شىعارمالارى ءدىني كەرىتارتپا قيسسالارىنىڭ كولەڭكەسىندە كورىنبەي جاتقان ناعىز التىننىڭ ءوزى ەدى» دەپ اقىت جىرلارىن جارىققا شىعارۋ ءۇشىن وسىنداي، ساياساتتىڭ ۇستانىمىنا ساي كەلەتىن جول ويلاپ تاپقان. سوندىقتان دا، اتالمىش ەڭبەكتەردە اقىت شىعارمالارىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن، ەل اۋزىندا مولىنان ساقتالعان، سارعايىپ، سارى تاپ بولىپ ساندىق تۇبىندە جاتقان ءدىني قيسسالارىنان گورى الەۋمەتتىك سارىنداعى، حالقىن، جۇرتىن ادامگەرشىلىككە، ونەر بىلىمگە، بىرلىك بەرەكەگە شاقىرعان جىرلارىنا كوبىرەك نازار اۋدارىلادى. وسىنى قابيداش قالياسقارۇلى اتالعان كىتابىندا بىلاي دەپ ەسكەرتىپ وتەدى: «ونىڭ جاڭاشىل جىرلارى باسقاسىنان كولەمى جاعىنان شاعىن، بىراق سالماعى، قۇندىلىعى دەموكراتتىق يدەياسى جاعىنان بۇرىنعى توم-تومدىق بۇكىل تۆورچەستۆوسىنان اسىپ تۇسەر قۇندى مۇرا» [4]. سونداي اق، «حالىق اقىندارى» جانە اقىت» ماقالاسىنىڭ اۆتورى توقانۇلى بوداۋحان اقىت جىرلارىنىڭ «حالىق اقىندارى» [5] كىتابىنا ەنگەنىن قازاق ادەبيەتتانۋىنداعى ءىرى جەتىستىك رەتىندە باعالاي وتىرىپ، ءوز قولىندا ءالى جاريالانباعان «قالام سيا – كوز جاسى» اتتى 375 جولدىق داستانىنىڭ قولجازبا رەتىندە سارى مايداي ساقتاۋلى تۇرعانىن ءسوز ەتەدى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، بايانولگيلىك قالامگەرلەردىڭ كوبى حالىقتىق جىر داستانداردى، حالىق اقىندارىنىڭ مۇرالارىن جيناۋعا بەل شەشە كىرىسەدى. بىراق، ولاردىڭ ق. قالياسقارۇلىنان باسقاسىنىڭ عىلىمي اتاعى جوق ەدى. ياعني، ولار ادەبيەتتانۋ سالاسىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ جولىندا اتاق قۋدى ماقسات تۇتپاعان. تەك حالىق مۇراسىنىڭ جينالۋىنا، ونىڭ ومىرلىك ماعىزدىلىعىنا باستى ءمان بەرگەن. بۇل ىسكە جۇرت بولىپ، جۇمىلا كىرىسكەنىن كورەمىز. دەمەك، اقىت اقىن شىعارمالارىن حالقى ۇمىتپاعان، ساياسات ساناسىنان سىزىپ تاستاعىسى كەلسە دە جادىندا ساقتاپ، كەلەشەك ۇرپاعىنا جالعاعانىن، قاجەتتى كەزىندە جارقىراتىپ، جايناتىپ الىپ شىقتى. سونىڭ ناتيجەسىندە از ۋاقىتتىڭ ىشىندە اقىت مۇراسىنان قوماقتى دۇنيە جينالىپ ۇلگىرەدى.

ت. بوداۋحان «قالام سيا – كوز جاسىنىڭ» ونەر بىلىمگە شاقىراتىن، وزگە جۇرتتىڭ وزا شاپقانىن، قازاقتىڭ مەشەۋ بولىپ قالعانىن ايتاتىن جىر ەكەندىگىن جازادى. ىبىراي ءالتىنساريننىڭ «ونەر ءبىلىم بار جۇرتتار»… ولەڭىندەگىدەي قازاقتىڭ ونەر بىلىمنەن كەنجە قالعاندىعىنا نالىعاندىعى بايقالادى. جوعارىداعى ماقالادا اۆتور: «اقىننىڭ بۇل جىرى بۇرىن سوڭدى باسپا بەتىن كورمەگەندىكتەن جاتقا ايتۋشىلار، كوبىنەسە تولىق ەمەس، انە جەر، مىنە جەرىنەن ۇزىندىلەر عانا ايتىپ ءجۇر. ال، سول ۇزىندىلەر ارەدىك باسپا بەتىنەن دە تابىلادى. ماسەلەن، «بوز ىنگەن» جيناعىنداعى «جەر ەمشەگىن ەمگەن جۇرت» جانە «ادامشىلىق قىلساق دەپ» اتتى ەكى ولەڭنىڭ ەكەۋى دە «قالام سيا» جىرىنان الىنعان. «ادامشىلىق قىلساق دەپ» جىرىنىڭ 18-جولى مەن 19-جولى اراسىندا 35 جول قالىپ قويعان. وي جەلىسى، ۇيقاسى، جازبالارى ارقىلى كوز جەتكىزۋگە بولادى. قۇراستىرۋشىلار ادەيى قالتىرعان دەيىن دەسەڭ:
«ويباي، قازاق، نامىستان،
ونەر ىزدە الىستان.
قايلاسىز حالىق كورتىشقان،
قايلالى حالىق ارىستان»
دەگەن سياقتى نە ءتۇرلى اسىل، ويلى شۋماقتار قالىپ جاتىر. سونداي-اق «حالىق اقىندارىندا» «قالام سيا» جىرىنان «ويانالىق، شىڭدالىپ» دەگەن اتپەن 16 جول بەرىلگەن. بۇل «بوزىڭگەندەگى» «جەر ەمشەگىن ەمگەن جۇرت» ولەڭىنىڭ باسى، ەكەۋىنىڭ اراسىندا نەبارى 4-اق جول قالعان. ال، «وزىنە-ءوزى ولگەن جۇرت، سىدىرعىشتاي سىمدالىپ» دەگەن جولدارى ەكەۋىنە دە كىرگەن. بۇل فاكتىلەرگە قاراعاندا «قالام سيانىڭ» تولىق نۇسقاسى جوق. اركىمنىڭ جات ايتۋىنان الىنعان ۇزىندىلەر سياقتى» دەگەن وي قورىتادى.

ت. بوداۋحاننىڭ «بوزىڭگەن» جيناعى دەپ وتىرعانى 1972 جىلى الماتىدا بايانولگيلىك قالامگەر، ادەبيەت زەرتتەۋشىسى، جازۋشى سويان قاجىبايۇلىنىڭ قۇراستىرۋىمەن قازاقستاندا تۇڭعىش رەت جارىق كورگەن بايان-ولگيلىك حالىق اقىندارى مەن زاماناۋي اقىندارىنىڭ جىرلارىنىڭ جيناعى. بۇل جيناقتا دا اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ «شولاق قول ايەل» داستانى ەنگەن. دەمەك، اقىتتانۋ ءىسى بايان-ولگيدە 60-شى جىلداردىڭ اياعى، 70-ءشى جىلداردىڭ باسىنان-اق قولعا الىندى. ال، اقىت جىرلارىن ەڭ العاش عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن عكالىم فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قابيداش قالياسقارۇلى. سويان قاجىبايۇلى اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ «جىرلارىن «بوزىڭگەن» جيناعىنا ەنگىزۋ ارقىلى قازاقستانعا تۇڭعىش رەت تانىتقان ادام.

وسى «بوزىڭگەن» جيناعى جايىندا «شۇعىلا» جۋرنالىنىڭ 1973 جىلعى №4 سانىندا قازسسر عىلىم اكادەمياسى، م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ەلۋبەك بايتوقوۆتىڭ «بوزىڭگەن – سۇبەلى تۋىندى» اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. اۆتور بۇل كىتاپتىڭ قازاق ادەبيەتىنە قوسىلعان سۇبەلى ۇلەس ەكەنىن ايتا وتىرىپ، «اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس دەگەندەي، تاعدىرى، ماقسات-مۇددەسى ءبىر تۋىستاردىڭ باي اۋىز ادەبيەتى مەن بۇگىنگى اقىن جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن ءبىر كتىپاقا توپتاستىرىپ، جارىققا شىعارۋ وتە يگىلىكتى ءىس بولدى، وقىرمان قاۋىمدى زور قۋانىشقا بولەدى» [6] دەپ جازادى. بىراق، ماقالادا جيناققا ەنگەن اۋىز ادەبيەتى مەن حالىق اقىندارىنىڭ مۇرالارىن تالقىلاۋ ماقسات بولماعان سياقتى. وندا تەك: «كىتاپ ەكى بولىمنەن قۇرالعان، ءبىرىنشى بولىمدە تۇرمىس-سالت جىرلارى، حالىق اندەرى ايتىس، ماقال-ماتەلدەر، جۇمباقتار مەن ەرتەگىلەر، داستاندار، بەلگىلى حالىق اقىندارىنىڭ شىعارمالارى توپتاستىرىلعان. اۋىز ادەبيەتىن جيناپ باستىرۋ جۇمىسى وتە قيىن، كۇردەلى ەڭبەك ەكەنى ءمالىم. حالىقتىڭ اسىل مۇراسىن جيناۋ اسا ۇقىپتىلىقتى تىلەيتىن، عىلىمي سۇرىپتاۋدى قاجەت ەتەتىن قيىن ءىس. تاپتىق، حالىقتىق سىپاتتاعى ادەبي شىعارمالاردى تاڭداپ-تالعاپ الۋ جۇمىسىنا دا كوپ ەڭبەك سىڭگەن» دەي كەلە اۆتور جيناقتىڭ ەكىنشى بولىمىنە، جاڭاشىل اقىنداردىڭ شىعارمالارىن تالداۋعا دەن قويادى. بۇنىڭ دا وزىندىك سەبەپتەرى بار دەپ باعامداۋعا تۋرا كەلەدى. بىرىنشىدەن، عالىم «تاپتىق، حالىقتىق سىپاتتاعى ادەبي شىعارمالاردى تاڭداپ-تالعاپ الۋ جۇمىسىنا دا كوپ ەڭبەك سىڭگەن» دەيدى، ياعني ونداعى حالىق اقىندارى مەن حالىقتىڭ جىرلاردى تالداۋدان، وعان جىلى لەبىز بىلدىرۋدەن ساقتانعاندىق بايقالادى. ەكىنشىدەن، اقىتتىڭ جيناقتاعى «شولاق قول ايەل» قيسساسى ءدىني تۋىندى. سول سەبەپتى دە سوتسياليستىك رەاليزم باعىتىنان اۋىتقىپ كەتۋدەن قورىققان. ماسەلەنى ماي شاممەن قاراپ ۇيرەنگەن كەڭەستىك يدەولوگيالىق ءداستۇر كىتاپتىڭ ءبىرىنشى تاراۋى جايىندا اۋىز اشۋعا جول بەرمەگەن سەكىلدى.

اقىت جىرلارىنىڭ عىلىمي تۇردە جۇيەلەنە ءتۇسۋى وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنا سايكەس كەلەدى. قايتا قۇرۋدىڭ ارقاسىندا جازىقسىز قۇربانداردىڭ اتى قايتا جاڭعىرىپ، تاريحتاعى اقتاڭداقتار ارشىلا باستاعانى ءمالىم. وسى تۇستا اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ «ءدىني تاعىلىمدى قيسسالارى دا وقىرمانمەن قاۋىشۋعا مۇمكىندىك الدى. جوعارىدا كەلتىرگەنىمىزدەي اقىننىڭ ساندىق تۇبىندە سارعايىپ جاتقان اسىل مۇرالارى ەندىگى جەردە ىركىلىكسىز جارىققا شىعۋىنا جول اشىلدى. وسى تۇستا اقىتتىڭ جىرلارىن كوپشىلىكپەن تانىستىرۋدى اقىن، ادەبيەت زەرتتەۋشىسى كاكەي جاڭجۇڭۇلى نىقتاپ قولعا الادى. ول اقىتتىڭ 125 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ ءۇشىن، وسى ماسەلەنى تالقىلاۋ ماقساتىندا ۇلانباتىرعا ارنايى بارىپ، رەسمي كەلىسىمگە قول جەتكىزىپ، قايتا قايتقان جولدا ۇشاق اپاتقا ۇشىراپ، بۇ دۇنيەدەن وزدى. كاكەي جاڭجۇڭۇلى اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ «وقىرمانىمەن قايتا قاۋىشقاننان كەيىن، ونىڭ تۇڭعىش جيناعىن قۇراستىرىپ شىعارادى. جيناق «قاجىبايان» دەگەن اتپەن 1991 جىلى ولگي باسپاسىنان جارىق كورگەن. وسى جيناققا كاكەي جاڭجۇڭۇلى ونىڭ حيسسالارى مەن داستاندارىن جانە نازىمدارىن ەنگىزەدى. جيناقتىڭ «اقىت جايلى از ءسوز» اتتى العىسوزىن جازعان كاكەي جاڭجۇڭۇلى ونىڭ ءومىربايانىنان قىسقا مالىمەت بەرە وتىرىپ، كەڭ كولەمدە عىلىمي ماقالا ۇسىنادى. كاكەي جاڭجۇڭۇلى وسى ماقالاسىندا اقىت ءۇلىمجىۇلىنا مىناداي قورىتىندى بەرەدى: «اقىت… كۇللى قازاق حالقىنىڭ ءوزى تۇرعىلاس، زامانداس ساناۋلى شوق جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى. اقىت ءومىرى مەن تۆورچەستۆاسى جايلى جۇيەلى زەرتتەۋ، تولىققاندى دەرەكتەر ءالى جارىق كورگەن جوق. ونى قويىپ شىعارمالارى تەگىس جيناقتالىپ، وقىرماندارىنا دەرلىكتەي ۇسىنىلىپ بىتكەن جوق. اقىت ورتاق سانالاتىن وسىناۋ ءۇش ەلدە جاريالانعان كۇردەلى ەڭبەك ازىرگە جوق دەۋگە بولادى. الدا اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ 125 جىلدىق مەرەكەسىن كۇللى قازاق بولىپ سالتاناتپەن تويلاي وتىرىپ، قازىرگى قىتاي، موڭعول، سوۆەت، تۇركيا ەلىنە تارالعان مۇرالارىن جيناپ، باسىن قوسىپ تولىق جيناق ەتىپ شىعارۋ، اقىننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلدىق ءداستۇرىن جان جاقتى تەرەڭ زەرتەۋ، قالا، ەلدى مەكەن، مادەنيەت ورىندارىنا اقىتتىڭ اتىن بەرىپ ەسىمىن ەستە قالدىرۋ ىستەرى قولعا الىنسا عۇلاما اقىنعا، ونىڭ مۇرالارىن كورسەتىلگەن ۇلكەن قۇرمەت بولار ەدى» دەپ كەلەشەك ۇرپاقتان ۇلكەن ءۇمىت كۇتىپ، اسىل اماناتىن ارتادى.

وقىرمان ك. جاڭجۇڭۇلىنىڭ وسى جيناعى ارقىلى اقىتتىڭ 1895-1909 جىلدارى ارالىعىندا قازان قالاسىندا جارىق كورگەن جيناقتارى جايىندا ەستىپ بىلەدى. كاكەي جاڭجۇڭۇلى ونىڭ «قيسسا ي سەيفۋلمالىك»(قازان، دومبروۆسكي باسپاسى، 1895, 1909, 1914 جىلدار، باستىرعان: شامسالدين قۇسايىنوۆ), «ءتارجۇما-ي احيد بين ءۋالاد گۇلىمجى-التايسكي (قارىمساقوۆ)» (قازان، ۋنيۆەرسيتەت باسپاسى، 1897 جىل، باستىرعان: مۇحامەد ءناجيت عالياكپاروۆ), «قيسسا ي عابدۋلمالىك» (1902, 1904, 1909 جىلدار. باستىرعان: شامسالدين قۇسايىنوۆ), «احۋال قيامەت» (ناسيحات-تولعاۋ، قازان. 1908. باستىرعان كارىموۆتار), «قيسسا ي ءميناحىب پيران عازيز ان» (قازان، ۋنيۆەرسيتەت باسپاسى، 1909 جىل), «ءابيات-عاحيديا» (قازان، 1909 جىل، باستىرعان قۇسايىنەوۆ بالالارى) اتتى 7 كىتابى جارىق كورگەندىگىن جازادى. الماتىدا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ «اتاجۇرت» باسپاسىنان جارىق كورگەن اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ «جيھانشاھ» اتتى كىتابىنىڭ العىسوزىندە «1891-1914 جىلدارى ارالىعىندا ونىڭ قازان، ورىنبور، سەمەي باسپالارىندا 9 كىتابى 17 رەت باسىلعان دەلىنگەن[7]. ال، موڭعوليادا اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ 120, 125, 130 جىلدىق مەرەيتويلارى اتالىپ ءوتىپ، «قاجىبايان»، «جيھانشاھ»، «عاقىليا» كىتاپتارى جارىق كوردى. دەمەك، شەتتە بولسا دا اقىن جىرلارى ءبىرشاما جۇيەلەنە ءتۇستى دەگەن ءسوز.

اقىت قاجى قىتاي مەن موڭعولياداعى قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ كوشباسشىسى. بىراق، اقىتتانۋ ءىسى قىتايدا ءبىرشاما كەش باستالدى. بۇنىڭ وبەكتيۆتى دە، سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرى بولدى. اقىت ءۇلىمجىۇلى 1940 شىڭجاڭ بيلەۋشىسى شىڭ شى سايدىڭ قولىنان تۇرمەدە ازاپپەن قازا تابادى. بۇل شىڭجاڭدا الاساپىران تۋعىزعان زامان ەدى. گومينداڭشىلار مەن كەڭەستىك ارميانىڭ تايتالاسىپ تۇرعان كەزى. 1949 جىلى قىتايدا سوتسياليستىك رەۆوليۋتسيا جەڭدى دە، ۇكىمەت باسىنا ماو تسزە دۋن كەلدى. ماو العاشقى كەزەڭدە كەڭەستەر وداعىمەن وداقتاس بولۋعا تالاپتانعانىمەن، كەيىن بۇل رايىنان باس تارتىپ، سوۆەتتەر الەمىنەن قول ۇزەدى. بۇل كەزەڭدەردە ەسكىدەن باس تارتۋ، ءاربىر مادەني مۇرادان كۇدىكتەنۋ، ادەبيەت مادەنيەت مۇرالارىن جوققا شىعارۋ جولعا قويىلعانى بەلگىلى. 1968-1978 جىلدارى جۇرگىزىلگەن «مادەنيەت توڭكەرىسى» ماسەلەنى ءتىپتى ۋشىقتىرىپ جىبەرگەن. ەلدىڭ ەسى ماو تسزە دۋن ءولىپ، ونىڭ ورنىنا تاققا دەن سياوپين وتىرعان ساتتەن باستاپ جينالدى. رۋحاني مادەني مۇرانى جيناۋ، ادەبيەت پەن تاريحتاعى اقتاڭداقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءىسى دە وسى كەزەڭنەن باستاپ قولعا الىندى. اقىتتانۋ ءىسى دە وسى كەزدە قولعا الىندى. «ازاتتىق» راديوسىنىڭ ينتەرنەت پاراقشاسىنا سۇحبات بەرگەن قىتايلىق قالامگەر زەينوللا سانىك ءوزىن اقىتتانۋشىلاردىڭ ءبىرىمىن دەپ تانىستىرعان. ول قازىر اقىت شىعارماشىلىعى مەكتەپ وقۋلىعىنا ەنگەندىگىن ايتادى: «مادەني توڭكەرىس اياقتالىپ، زامان تىنىشتالعاننان كەيىن عانا، اقىت ەڭبەكتەرى جاريالانا باستادى. بۇل – 1980 جىلدارى ەدى. سودان بەرى اقىت ەڭبەكتەرى گازەت-جۋرنالداردا ۇزبەي جاريالانىپ كەلەدى.

1993 جىلى اقىتتىڭ 125 جىلدىعى، ال 1998 جىلى 130 جىلدىعى ۇرىمجىدە سالتاناتپەن تويلانىپ ءوتتى. سونداي-اق، ول كىسىنىڭ 3 تومدىق شىعارمالار جيناعى جارىق كوردى. ءتورتىنشى تومى باسپادا. ياعني، اقىن ەڭبەكتەرىن جيناۋ ءىسى دە ءبىرشاما جولعا قويىلدى»[8] دەيدى زەينوللا سانىك.

اقىننىڭ بالاسى عازەز اقىتۇلىنىڭ «اقىت ءۇلىمجىۇلى» اتتى كىتابى الماتىدا 2008 جىلى «مۇسىلمان باسپا ۇيىندە» باسىلىپ شىقتى. تارالىمى – 2000 دانا [9]. كىتاپتى قۇراستىرىپ، باسپاعا ۇسىنعان اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ مۇرالارىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى گۇلنار سەيتكارىمقىزى وماروۆا. بۇل كىتاپتا ون التى بۇلاق كوزدەرىنىڭ ءتىزىمى بەرىلىپ، اقىت قاجى جايلى جان جاقتى دەرەكتەر قامتىلعان. ءارى شىعارمالارى مەن ءومىربايانىنا دەن قويىلعان. اقىتتىڭ اقىن عانا ەمەس ونىڭ اعارتۋشى ۇستاز، قوعامدىق قىزمەتتەرىنە قاتىستى وي تولعامداردىڭ ورىن العانى دا ورىندى بولعان. بۇنى اقىننىڭ بالاسى جازىپ وتىرعاندىقتان، ونىڭ ومىرىندەگى كەيبىر كومەسكى دەرەكتەردىڭ باسى اشىلىپ، ايقىندالا تۇسكەن. سونىمەن قاتار عازەز اقىتۇلى اقىت اقىننىڭ مۇراگەرى عانا ەمەس، ءوزىنىڭ ادەبيەت زەرتتەۋشىسى ەكەندىگىن اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنا جاساعان تالداۋى ارقىلى تانىتىپ وتىر.

اقىت شىعارماشىلىعى قازاقستاندا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور زۇفار سەيىتجانوۆتىڭ «اقىت اقىن» اتتى «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى» باسپاسىنان 2002 جىلى شىققان وقۋ قۇرالى ارقىلى قازاقستاندىق ادەبيەت سۇيەر قاۋىمعا تانىلادى. [10]

2007 جىلعى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ «اتاجۇرت» باسپاسىنان جارىق كورگەن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ «موڭعولياداعى قازاقتار» كىتابىندا دا اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ اتى ءجيى كەزدەسەدى [11]. تاريحشى بۇل كىتابىندا اقىننىڭ ولەڭدەرىن ولكەنىڭ تاريحى مەن تابيعاتىن تانىستىرۋ ماقساتىندا پايدالانعان. سول ارقىلى اقىن اقىتتىڭ تاريحتاعى رولىنە ماڭىز بەرىپ، ايعاقتاي كەتەدى:

«دايان كولگە قۇياتىن وزەن اتى گ. ن. پوتانين كۋلاگاچ دەپ جازعان. قازاقتار بۇل وزەن جانە وزەن بويىنداعى دالانى «قۋ اعاش» دەپ اتايدى. اقىتقاجىۇلىمجىۇلى ءوزىنىڭ ايگىلى «التاي» تولعاۋىندا:
قاشقىرتى، قۇستى، قايىرتى،
جايلاۋى سونىڭ ارالى.
شاعاندارا، قۋ ءۇيدىڭ
ايۋى بار بالالى… – دەپ جىرلاعان ەدى» دەي كەلە:
قازاقتار دەلۋىنگە 1890 جىلى كەلە باستادى. وسى ولكەدە بىرەر جىل ءومىر سۇرگەن اقىت قاجىۇلىمجىۇلى «التاي» تولعاۋىندا:
بۇلعىننىڭ باسىن ورلەسە،
قوبداعا بارىپ اسادى.
مىنەر جاققا بۇرىلسا،
دەلۋىندى باسادى.
پالەن دەيتىن اعاش جوق،
تەزەكپەن ەتىن اسادى.
قارا جەل قاتتى سوققان كۇن،
توپىراعىن شاشادى، – دەپ دەلۋىن تابيعاتىن قازاقى جان دۇنيەسىمەن ايشىقتاعان»

2007 جىلى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ «اتاجۇرت» باسپاسىنان جارىق كورگەن ءجادي شاكەنۇلىنىڭ «قىتايداعى قازاقتار» اتتى كىتاپتا اقىتتىڭ 20-دان استام نازيرالىق داستاندار جازعانى ايتىلادى [12]. اۆتور بۇل كىتاپتا اقىننىڭ ۇيرەنۋ مەكتەبى جايىنان از ماعلۇمات بەرە كەتەدى. اۋەلى اقىت جىرلارىنىڭ ابايمەن ۇندەستىگىن ءسوز ەتە وتىرىپ، 1909 جىلى جارىق كورگەن اباي شىعارمالارىنىڭ 1915 جىلى اسقار تاتانايۇلىنىڭ قولىنا تۇسكەندىگىن جازادى. ياعني، بۇل – اقىتتىڭ ۇيرەنۋ مەكتەبىنىڭ باستاۋى حالىق جىرلارى مەن باي اۋىز ادەبيەتىمەن قوسا اباي جىرلارى بولعاندىعىنىڭ دالەلى. جوعارىدا ايتىپ وتكەن، بايان-ولگيدە باسىلعان «قاجىبايان» كىتابىنىڭ ءبىرىنشى بەتى
«اقىندار بىزدەن بۇرىن وتكەن تالاي،
اسىرەسە، قۇنانباي بالاسى اباي
سولارداي وتكىر ءسوزدى تاپپاسام دا،
ويىمدى جەتكىزەيىن قۇراي، جاماي» دەگەن اقىت قاجىنىڭ ولەڭى باسىلعان. دەمەك، اقىت اباي قۇنانبايۇلىن وزىنە ۇستاز تۇتقان.

جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، قىتايدا اقىتتانۋ ىسىمەن اينالىسقان زەينوللا سانىك: «ول كىسى، اسىرەسە، 1907-1908 جىلدارى قاجىعا بارىپ ورالعاننان كەيىن، ابايدىڭ اقىندىق ىزىمەن ءجۇرىپ، ابايشا جىرلاپ، ابايشا ومىرگە ءمان بەرىپ، اعارتۋشىلىق باعىتتا ناسيحات ولەڭدەردى وتە كوپ جازعان ەدى. ول تەك ابايشا 8, 11 بۋىندى ولەڭدەر جازىپ عانا قويعان جوق، ونىڭ «سەگىز اياق» ولەڭىنە ەلىكتەپ، «قوس اياق» دەگەن ولەڭ جازىپ قالدىرعان» دەگەندى ايتادى [13].

سونداي-اق، «قىتايداعى قازاقتار» كىتابىندا ءجادي شاكەنۇلى: «اقىننىڭ 1903 جىلى جازعان «كەرەي يشانى مۇحاممەد ءمومىن» دەگەن ەڭبەگىنەن بەلگىلى بولعانىنداي ورىس جەرىنەن قاشىپ بارعان ماجبۋللا دەگەن ۇلكەن وقىمىستى مىرزاباقا دەگەن اتپەن اقىتقا ۇستاز بولعان. اقىت وسى ادامنان اراب، پارسى تىلدەرىن ۇيرەنىپ، اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىندەگى تاريحي، عىلىمي ادەبيەتتەر ارقىلى شىعىس ادەبيەتىنەن مولىنان تانىسادى» دەيدى [14]. جالپى، اقىت مۇرالارىندا شىعىستىق شايىرلاردىڭ ىزىمەن جازىلعان جىر داستاندار، نازىمدار وتە كوپ. ول مۇحاممەد پايعامبار (س.ا.س), مۇحامەد قۇناپيا، سماعۇل قاتارلى يسلامدىق ءىرى تۇلعالار ومىرىنەن تاريحي جىرلار جازادى ءارى «عادىل حاننىڭ ۇكىمى»، «مۇسا پايعامباردىڭ مويىنداۋى»، «مۇسانىڭ قىزىرعا جولداس بولۋى»، «ەسكەندىر زۇلقارنايىن» تەكتەس جيىرمادان اتسامي نازيرالىق داستاندار جازعان. ەگەر، «ەسكەندىر زۇلقارنايىندى» ابايدىڭ دا جىرلاعانىن ەسكە الساق، اقىت اقىننىڭ بۇل تۇستا ابايمەن جارىسقا تۇسكەندىگىن باعامداۋ قيىن ەمەس.

اقىتتىڭ بۇدان كەيىنگى ۇيرەنۋ مەكتەبى ءحۇ-ءحۇىىى عاسىرلارداعى بۇگىنگى تاڭدا ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا «زار زامان ادەبيەتى» دەپ ۇكىلەنىپ جۇرگەن حالىق جىراۋلارى مەن اقىندارى بولعانى داۋسىز. بىرىنشىدەن، اقىت حح عاسىردىڭ باسىندا ءومىر ءسۇردى. بۇل كەزەڭدە قىتايداعى قازاقتار مەن قازاقستان اراسىنداعى شەكارا مۇلدەم جابىق بولسا دا، اسەت نايمانبايۇلى، تاڭجارىق جولدىۇلى، جۇسىپبەكقوجا شايقىسىلامۇلى، زيات شاكەرىمۇلى سەكىلدى كورنەكتى اقىنداردىڭ قىتاي جەرىنە ءوتۋى ەكى ەل اراسىنداعى ادەبي رۋحاني بايلانىستىڭ تەرەڭدەۋىنە جول اشادى. بۇل ادامدار تەك وزدەرى عانا قونىس اۋدارعان جوق. سونىمەن قاتار، قازاقستانداعى قالىپتاسا باستاعان جاڭا ميزام ادەبيەتى مەن باي اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن، حالىقتىق جىرلاردى الا باردى.

ال، 2007 جىلى «اتاجۇرت» باسپاسىندا «جيھانشاھ» جيناعى باسىلدى. 2008 جىلى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى مەن جازۋشىلار وداعى بىرلەسە وتىرىپ، تۋعانىنا 140 جىل تولۋىن اتاپ ءوتتى. قازىر قازاقستاننىڭ مەرزىمدى باسىلىمدارى مەن ينتەرنەت-پاراقشالارىنان اقىت جايلى تانىمدىق ماقالالاردى ءجيى كەزدەستىرەمىز. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ايگۇل ىسىماقوۆانىڭ «تۋعان ءتىل» جۋرنالىندا «اللاھ ءسوزىن جىرلاعان، الاشتىڭ اقىت اقىنى» [15] اتتى كولەمدى زەرتتەۋ ماقالاسى جارىق كوردى.

بۇل ماقالادا عالىم «الاش اقىنىنىڭ كوركەم سوزدەرى تاۋەلسىزدىك كەزەڭنىڭ باستى رۋحاني اسىل ويلارى بولىپ قالا بەرمەك» دەگەن وي تۇيەدى. ءبىز دە وسى ويمەن شاعىن ماقالامازدى اياقتاۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. كاتانوۆ ن // «دەياتەل»، 1898, №8-9 ساندار، 429-430 ب.
2. قالياسقارۇلى ق // «بايان-ولگي قازاقتارىنىڭ اۋىز ادەبيەتى». ولگي. 1969, 167 ب.
3. «شۇعىلا» // «اقىتتانۋداعى العاشقى تالپىنىستار». 1976, №9, 67 ب.
4. قالياسقارۇلى ق // «حالىق اقىندارى». ولگي. 1973, 63 ب.
5. بوداۋحان ت // «حالىق اقىندارى» جانە اقىت» // «شۇعىلا» 1974 جىل، №1, 80 ب.
6. بايتوقوۆ ە // «بوزىڭگەن – سۇبەلى تۋىندى» // «شۇعىلا»، 1973 جىل، №4, 79 ب.
7. اقىت قاجى // «قاجىبايان». ولگي، 1991. 123 ب.
8. زەينوللا سانىك // ابايشا جىرلاعان اقىت قاجىنىڭ اتىن اتاۋعا تيىم سالىنسا، ەندى ونىڭ شىعارمالارى وقۋلىقتارعا ەندى// www. azattyq.org, 16.04.2009
9. عازەز اقىتۇلى // «اقىت ءۇلىمجىۇلى». الماتى: مۇسىلمان باسپا ءۇيى – 2008, 138 ب.
10. سەيىتجانوۆ ز // «اقىت اقىن». الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى، 2002.
11. قيناياتۇلى ز // «موڭعولياداعى قازاقتار». الماتى: اتاجۇرت – 2007.
12. شاكەنۇلى ج // «قىتايداعى قازاقتار». الماتى: اتاجۇرت – 2007, 238 ب.
13. اقىت ءۇلىمجىۇلى // شىعارمالارى. ءى توم. ءۇرىمجى: شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، – 1994, 688 ب.
14. شاكەنۇلى ج // «قىتايداعى قازاقتار». الماتى: اتاجۇرت – 2007, 195 ب.
15. ىسىماقوۆا ا // اللاھ ءسوزىن جىرلاعان، الاشتىڭ اقىت اقىنى // «تۋعان ءتىل»، 2009 جىل، №2.100 ب.

داۋلەتكەرەي كاپۇلى
ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى،
قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ دوكتورانتى. 

baq.kz